του Nίκου Βράντση, υποψήφιου διδάκτορα γεωγραφίας στο Institute for Housing and Urban Research, Ουψαλα. Μέλος της ομάδας HARTA (Housing Affordability in Real Terms Act).

Αυτό το επισημαίνω ως ένα γεωγραφικό και κοινωνικό γεγονός: αν ένας άνθρωπος βρίσκεται σε μια προνομιακότερη θέση  στον γεωγραφικό χώρο — για παράδειγμα, αν ζει ή/και εργάζεται σε μια καλή γειτονιά — αλλά και στον κοινωνικό χώρο — αν ζει μέσα σε σχέσεις κοινωνικά και οικονομικά πιο διευκολυντικές — είναι δύσκολο να σκεφτεί ή να συναντήσει ανθρώπους που βρίσκονται σε αφανή σημεία του χώρου, σε πιο αδύναμη θέση, μέσα σε πιο δύσκολες κοινωνικές σχέσεις που απαιτούν περισσότερη ενέργεια και χρόνο.

Οι κοινωνικά και γεωγραφικά διαφοροποιημένες θέσεις, διαμορφώνουν τη καθημερινή ζωή μας έτσι ώστε να μη βλέπουμε παρά ανθρώπους με τους οποίους μοιάζουμε.  Είναι δύσκολο λοιπόν να υπάρξει κατανόηση του προβλήματος της έλλειψης στέγης από ανθρώπους που δεν επηρεαζόμαστε από αυτή, τουλάχιστον όχι στην πιο ορατή της μορφή.

Το δεύτερο σημείο για την ορατότητα:  Η μελέτη για τον δήμο της Νάουσας, στοιχεία της οποίας θα δείξω, έγινε κυρίως με τη συνεργασία ερευνητών και ανθρώπων που έχουν κάποια επαφή με τον δήμο της Νάουσας. Εστιάζει στις στεγαστικές προκλήσεις στη Νάουσα, σε μια προσπάθεια να κάνει ορατό ένα αφώτιστο πεδίο: την έλλειψη στέγης σε μικρούς δήμους της Ελλάδας, σε μια προσπάθεια να ανοίξει ρωγμές στον ισχυρό μύθο σύμφωνα με τον οποίο «οι μικροί δήμοι δεν αντιμετωπίζουν στεγαστικές προκλήσεις».

Οι μελέτες αλλά και ο σχεδιασμός των πολιτικών που έχουν προεκτάσεις και επιπτώσεις στο μοντέλο της στέγασης, αλλά και η αντίληψη του προβλήματος, γίνονται στη βάση όσων εντοπίζονται στις μεγάλες πόλεις της χώρας.

Αυτό αναπαράγει την έλλειψη ορατότητας των αναγκών στην ελληνική περιφέρεια. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα διαθέσιμα προγράμματα, όπως για παράδειγμα το πρόγραμμα «Στέγαση και Εργασία» του Υπουργείου Εργασίας, δεν αξιοποιούνται από μικρούς Δήμους. Κάτι που έχει να κάνει με:

(i)   την ανεπάρκεια των δημοτικών υπηρεσιών

(ii)  την ελλιπή πληροφόρηση

(iii) τη χαμηλή προτεραιότητα που αποδίδεται στο ζήτημα της στέγασης ως κοινωνικό ζήτημα γενικά αλλά ιδιαίτερα στους μικρούς δήμους.

Η μελέτη για τη Νάουσα έρχεται να τεκμηριώσει ότι υπάρχουν στεγαστικές προκλήσεις και προβλήματα και στους μικρότερους δήμους.

Οδηγούμαι στο ζήτημα της ορατότητας προβλημάτων λοιπόν.

Μιλάω για την ορατότητα προβλημάτων  — το να βλέπεις κάτι ως πρόβλημα — ως έννοια που έχει δυο διαστάσεις.

Υπάρχει η έννοια στην πιο απλή της μορφή: αυτό που βλέπουμε είναι ένα φαινόμενο που γίνεται στην εμφάνισή του κατανοητό ως «πρόβλημα» (για παράδειγμα η ακραία αστεγία). Η βαρύτητα εδώ δίνεται στην πρώτη λέξη: ορατότητα.  Εδώ λοιπόν, μάλλον αυτό που πρέπει να γίνει είναι να φωτιστεί καλύτερα το πρόβλημα, να ανακριθεί για να εμφανιστούν οι αόρατες, δομικές του διαστάσεις.

Υπάρχει όμως και ένα πρόβλημα που υπάρχει αλλά έχουμε μάθει να κοιτάμε με τρόπο που να μην το βλέπουμε (για παράδειγμα η αόρατη αστεγία των γυναικών που ζουν σε βίαια πατριαρχικά περιβάλλοντα). Υπάρχουν πολύ διαφορετικές καταστάσεις έλλειψης στέγης, που αφορούν ένα πλήθος αθέατων καταστάσεων στεγαστικής επισφάλειας και αποστέρησης που διαφεύγουν τόσο από το δημόσιο διάλογο, όσο και από τη δημόσια πολιτική. Εδώ η βαρύτητα δίνεται στην δεύτερη λέξη: πρόβλημα. Εδώ λοιπόν, μάλλον, αυτό που πρέπει να γίνει είναι να διευρύνουμε την έννοια του προβλήματος ώστε αόρατες κοινωνικές σχέσεις καταπίεσης να γίνουν ορατές.
Αυτό κάνει για παράδειγμα η FEANTSA με την τυπολογία ETHOS που αποσυνδέει τη στενή σύνδεση της έλλειψης στέγης με την ακραία αστεγία, και μας λέει ότι υπάρχουν άνθρωποι που ναι! μένουν σε σπίτια! Αλλά αυτά είναι τόσο ανεπαρκή, τόσο απρόσιτα, τόσο κακοσυντηρημένα, τόσο βίαια, τόσο προσωρινά, που οι άνθρωποι που μένουν εκεί, είναι άστεγοι με σπίτι.

Στην μελέτη της Νάουσας έχουμε το εξής πρόβλημα: Aκόμα και οι πιο ορατές, οι κραυγαλέα ορατές περιπτώσεις έλλειψης στέγης, αντιμετωπίζονται από την πολιτική αρχή ως αόρατες.

Για παράδειγμα ο δήμος της Νάουσας, παρά τον μύθο ότι οι πληθυσμοί σε μικρούς δήμους δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα έχει 8 ανθρώπους σε ακραία αστεγία, 56 που ζουν σε δωρεάν παραχωρημένες κατοικίες, 100 ανθρώπους που σιτίζονται καθημερινά στο συσσίτιο της εκκλησίας. Αριθμός μεγάλος αν συγκριθεί με τον μικρό, συνολικό πληθυσμό.

Η πολιτική διαχείριση του ζητήματος είναι η εξής: η δημοτική αρχή  έβαλε 3 από αυτούς τους ανθρώπους, άτυπα και προσωρινά, στα καμαρίνια του δημοτικού θεάτρου της πόλης, που δεν χρησιμοποιούνται συχνά. Όταν υπάρχει κάποια παράσταση, τους βγάζει έξω, και αυτοί αναγκάζονται να μείνουν στον δρόμο. Οι υπόλοιποι πέντε ζουν στις περιφέρειες της πόλης και των χωριών σε εγκαταλειμμένα σπίτια και οι εκκλήσεις τους στον δήμο για παροχή στέγης δεν γίνεται ακουστή.

Χαρακτηριστικά, μια εκλεγεμένη δημοτική σύμβουλος σε συνέντευξη μας μου είπε: «Αυτούς δεν τους θέλουν ούτε οι οικογένειές τους, ακόμα και οι δικοί τους άνθρωποι τους έδιωξαν.» Η διοίκηση δηλαδή, αρνείται να δει ως δομικό πρόβλημα ένα κατά τα άλλα πολύ ορατό γεγονός αποκλεισμού.

Ένα παρόμοιο παράδειγμα — και αυτή ήταν η αφορμή για το ξεκίνημα αυτής της μελέτης —  είναι ότι τον Νοέμβριο του 2019, όταν το Υπουργείο Μετανάστευσης αποφάσισε να μετεγκατασταθούν σε ξενοδοχεία γύρω από την πόλη της Νάουσας, με το πρόγραμμα Φιλοξενία, περίπου διακόσιες οικογένειες αιτούσες άσυλο, ένα μέρος της τοπικής κοινωνίας αντέδρασε, προβαίνοντας ακόμα και σε άσκηση σωματικής βίας ενάντια στις αφιχθείσες οικογένειες, ενώ πολλοί εκλεγμένοι αντιπρόσωποι στο δημοτικό συμβούλιο της Νάουσας κράτησαν αμυντική στάση χρησιμοποιώντας το επιχείρημα ότι «η φέρουσα ικανότητα του Δήμου είναι περιορισμένη» και ότι αυτός δε μπορεί να φιλοξενήσει οικογένειες προσφύγων.

Παρά τις προσπάθειές τους να βρουν σπίτι στον δήμο Νάουσας οι αιτούντες άσυλο δεν κατάφεραν να αποκτήσουν πρόσβαση σε κάποιο από τα σπίτια. Στο τέλος του προγράμματος Φιλοξενία καμιά οικογένεια δεν έμεινε στη Νάουσα. Ένας δημοτικός υπάλληλος σε συνέντευξη μας αναρωτήθηκε, βεβαίως αναδρομικά: «απορώ γιατί δεν έμειναν».

Δεν έμειναν γιατί υπάρχουν δομικά, αξεπέραστα εμπόδια γι’ αυτούς τους ανθρώπους που τους εμποδίζουν να αποκτήσουν πρόσβαση σε υπηρεσίες που είναι δυσπρόσιτες ακόμα και για τον τοπικό πληθυσμό, κάτι που οδηγεί σε αποκλεισμό.

Ξεκινήσαμε αυτή τη μελέτη, για να εξετάσουμε την εγκυρότητα αυτού του ισχυρισμού για την «περιορισμένη φέρουσα ικανότητα», ότι και αν αυτό σημαίνει.

Η υπόθεση ήταν απλή: στον δήμο της Νάουσας, όπως και σε κάθε Δήμο της χώρας υπάρχει ένας αριθμός κατοικιών καλής ποιότητας που είναι κενές, που θα μπορούσαν στο πλαίσιο ενός τοπικού σχεδίου για τη στέγαση, να καλύψουν με επάρκεια τις στεγαστικές ανάγκες ατόμων και νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν στεγαστικά προβλήματα.

Επιλέξαμε μεθοδολογικά τη συλλογή στοιχείων κυρίως — αλλά όχι αποκλειστικά — μέσα από παρατήρηση και συζήτηση με ανθρώπους που έχουν ένα βίωμα: την έλλειψη στέγης.

Αυτά τα στοιχεία που συλλέξαμε από όσα μοιράστηκαν μαζί μας άνθρωποι σε έλλειψη στέγης, τα συμπληρώσαμε με σημαντικά ποσοτικά δεδομένα (π.χ τον αριθμό των ωφελούμενων επιδομάτων και των ανέργων για να εκτιμήσουμε το πόσοι μπορεί να αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας) ή απογραφικά δεδομένα

(i)για να εκτιμήσουμε πόσοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν στεγαστική έλλειψη
(ii) για να εκτιμήσουμε την κατάσταση του κτιριακού αποθέματος και τον αριθμό των κενών.

Κατά την έρευνα, συλλέξαμε τις μαρτυρίες των ανθρώπων και τις συμπληρώσαμε με ποσοτικά δεδομένα. Ωστόσο γράψαμε με αντίστροφο τρόπο: ξεκινήσαμε από την μεγάλη εικόνα και φτάσαμε στις προσωπικές μαρτυρίες.

  • Αυτά τα δεδομένα μας βοήθησαν να τεκμηριώσουμε το στεγαστικό παράδοξο που αντιμετωπίζει ο δήμος:
    •Δημογραφική συρρίκνωση, πληθυσμιακή γήρανση, εκ-ροή του νεαρού πληθυσμού.
  • Ο εργαζόμενος πληθυσμός από 12.216 άτομα το 2001 μειώθηκε σε 9.774 άτομα το 2011 (μείωση κατά 20%), ενώ ο αριθμός των ατόμων σε αναζήτηση εργασίας αυξήθηκε από 1117 σε 2013 άτομα (αύξηση 80%).
  • Hκυρίαρχη δομή των νοικοκυριών άλλαξε από πολυμελή σε ολιγομελή/μονομελή.  Έτσι έχουμε μικρά νοικοκυριά σε μεγάλα σπίτια, ενώ ταυτόχρονα και μικρότερα νοικοκυριά που αναζητούν κατοικία αλλά δεν μπορούν να βρουν.
  • Από τις 15.140 κατοικίες, 3.376 κατοικίες ήταν ανενεργές ή αραιά χρησιμοποιούμενες το 2011.
  • Το 2019 υπήρχαν 3.058 άνεργα άτομα, μια τάση που αυξήθηκε μέσα στη συνθήκη του κορονοιού.  Τον Φεβρουάριο του 2021 οι ωφελούμενοι από το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα ήταν 719, ενώ υπήρχαν 1.492 ωφελούμενοιενοικιαστές από το Στεγαστικό Επίδομα. 8 άνθρωποι που διαβιούν στον δρόμο, καθώς δεν υπάρχει τοπική πολιτική για την αστεγία, ούτε επίσημοι χώροι φιλοξενίας αστέγων.
  • Το 37,4% του συνόλου του πληθυσμού κατοικούσε σε σπίτια χωρίς μόνωση, ενώ ένας σημαντικός αριθμός ατόμων ζούσε χωρίς θεμελιώδεις παροχές, όπως θέρμανση και λουτρό. Συνολικά, το 13,5% του συνολικού πληθυσμού βρισκόταν αντιμέτωπο με λιγότερο ή περισσότερο οξείες μορφές στεγαστικών προβλημάτων.

Είναι σημαντικό να αναφερθεί η πίεση που βιώνουν οι νέοι που αναγκάζονται να επιστρέψουν στην γονεακή κατοικία και οι γυναίκες που είναι εγκλωβισμένες σε καταπιεστικά περιβάλλοντα. Πόσο μάλλον οι αιτούντες άσυλο και όσοι δεν έχουν πρόσβαση στους πόρους του άτυπου προνοιακού συστήματος της οικογένειας που αναπληρώνει την απουσία επίσημων δομών πρόνοιας.

Το απόσταγμα:

Ο Δήμος Νάουσας, όπως και πολλοί άλλοι περιφερειακοί δήμοι της Ελλάδας, είναι ένας δήμος σε δημογραφική και κοινωνική συρρίκνωση. Ο νεαρότερος πληθυσμός απομακρύνεται σε μεγαλύτερα αστικά κέντρα της Ελλάδας και του εξωτερικού, ενώ αυτή η μετανάστευση δημιουργεί ένα πλήθος ανενεργών στεγαστικών πόρων. Ήδη, σύμφωνα με τα δεδομένα της απογραφής του 2011, φαίνεται ότι σχεδόν το 1/5 του κτιριακού αποθέματος στον δήμο παραμένει κενό και αχρησιμοποίητο, ενώ την ίδια στιγμή υπάρχουν ακόμα και άνθρωποι που ζουν στον δρόμο.

Σε αυτή τη βάση η άρνηση να δημιουργηθεί αυτός ο μηχανισμός για να προσφέρει στεγαστική βοήθεια στους αιτούντες άσυλο πλήττει τον μεγάλο αριθμό φτωχών νοικοκυριών και ατόμων που δεν έχουν πρόσβαση σε προσιτή κατοικία και θα μπορούσαν να επωφεληθούν από μια τοπική στρατηγική για την στέγαση.

Ένα ακόμα σημείο για την ορατότητα: Η ανάπτυξη θεωρείται συνώνυμη κατά έναν περίεργο λόγο, με την προσαρμογή των τόπων ώστε να γίνουν ελκυστικές σε διεθνείς και εγχώριους επενδυτές , κυρίως για τουριστικούς λόγους. Δεν έχει γίνει ακόμα ορατή, η αναπτυξιακή προοπτική που μπορεί να έχει η κοινωνική πολιτική ως τοπική υποδομή για την κάλυψη των βασικών αναγκών των κατοίκων και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε έναν τόπο συνολικά.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ανώνυμη πηγή στις υπηρεσίες του δήμου μας ανέφερε ότι το αίτημα του Κέντρου Κοινότητας να μετεγκατασταθεί από το κτίριο στις παρυφές της πόλης σε ένα πιο κεντρικό σημείο όπου θα μπορούσε να είναι προσβάσιμο πιο εύκολα, από τους κατοίκους, απορρίφθηκε γιατί ο χώρος είχε δεσμευθεί για να γίνει κέντρο πληροφόρησης τουριστών.

Αντί να αντιμετωπίζεται ως μια στενά προνοιακή πολιτική που επιβαρύνει τον προϋπολογισμό, η στέγαση μπορεί να ενταχθεί σε μια ευρύτερη πολιτική ενίσχυσης και αναζωογόνησης της υπαίθρου.

Πρώτα όμως θα πρέπει να συμφωνήσουμε ότι η υποστήριξη δεν βασίζεται μόνο σε μια επιδοματική πολιτική, ούτε αντιλαμβάνεται την εξάσκηση του δικαιώματος στην στέγαση ώς «ένα κεραμίδι» που μπαίνει πάνω από το κεφάλι μας αλλά και το πλέγμα παρεμβάσεων και κοινωνικής υποστήριξης που χρειάζεται γύρω από αυτό.

Τα βήματα που προτείνουμε:

  • Διεύρυνση και ενίσχυση της οικονομική στήριξης των πληθυσμών σε στεγαστική επισφάλεια. Θα πρέπει να ενισχυθεί η οικονομική στήριξη προς δικαιούχους αλλά και να συμπεριληφθούν οι πληθυσμοί εκείνοι που τώρα δεν ωφελούνται από προγράμματα στήριξης σε μικρούς τόπους, ώστε διευκολυνθεί η πρόσβασή τους σε επαρκή κατοικία, με βάση τις πραγματικές τοπικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες.
  • Λεπτομερής καταγραφή του αριθμού και εκτίμηση της ποιότητας των αχρησιμοποίητων κατοικιών και κτιρίων στο Δήμο Νάουσας και ο εντοπισμός των ιδιοκτητών τους.
  • Δημιουργία δημοτικού φορέα που θα αναλάβει την διαχείριση του διαθέσιμου στεγαστικού αποθέματος, εξασφαλίζοντας την μακροπρόθεσμη προσιτότητά και επάρκειά του.
  • Παροχή κινήτρων προς ιδιοκτήτες κενών και αχρησιμοποίητων κατοικιών ώστε να διευκολυνθεί η επανένταξη του φθίνοντος αποθέματος κατοικιών στην τοπική αγορά σε προσιτές τιμές, με τρόπο που θα είναι αμοιβαία ωφέλιμος για όλα τα μέρη.
  • Αναβάθμιση, συντήρηση ή και αναδιαμόρφωση του διαθέσιμου κτιριακού αποθέματος,με στόχο την αύξηση της προσφερόμενης οικονομικά προσιτής κατοικίας σε αντιστοιχία με τις στεγαστικές ανάγκες των κατοίκων της πόλης.

Η συγκυρία είναι ευνοϊκή, καθώς είναι διαθέσιμοι χρηματοδοτικοί πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης για την επισκευή και ενεργειακή αναβάθμιση του κτιριακού αποθέματος των πόλεων.

Η αναγνώριση των δυνατοτήτων και των διαθέσιμων πόρων μιας περιοχής για την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων της αποτελεί στρατηγικό άξονα τοπικής ανάπτυξης.

Σαν ομάδα, στο πλαίσιο της δημιουργίας ορατών στοιχείων, έχουμε ξεκινήσει, καλύπτοντας και πάλι ένα διοικητικό κενό, να χαρτογραφούμε τις κενές κατοικίες κυρίως στην πόλη της Νάουσας και να τις αξιολογούμε ως προς την κατάστασή τους. Έχουμε δημιουργήσει έναν ανοιχτό χάρτη, προσβάσιμο από όλους, αξιοποιήσιμο από όλους, ώστε να χρησιμοποιηθεί η πληροφορία, προς έναν σχεδιασμό μιας πολιτικής κοινωνικής κατοικίας που θα στηριχθεί στην χρήση αυτών των αδρανών κτιρίων.

Ένα τελευταίο σχόλιο:

Μιλάμε για κοινή κατανόηση του προβλήματος. Για μια κοινή γλώσσα.

Είμαι δύσπιστος όταν ακούω αυτήν την έκκληση για μια κοινή γλώσσα, να μεταφράζεται σε μια μοναδική ερμηνεία, δηλαδή να γίνεται μια κοινοτοπία.

Μπορώ να καταλάβω ότι μπορούν να υπάρξουν κομμάτια που γίνονται κοινώς κατανοητά. Η έλλειψη στέγης που αντιμετωπίζουν πολλοί άνθρωποι. Η απουσία πολιτικής κοινωνικής κατοικίας. Η ελλειμματικότητα της πρόνοιας.

Πάνω σε αυτή τη βάση των μερικότητας των σημείων όπου συμφωνούμε μπορούμε να χτίσουμε και να συμπορευθούμε, προς έναν σχεδιασμό κοινωνικής πολιτικής για τη στέγαση.

Αλλά δεν είναι όλη η γλώσσα κοινή και αυτό φαίνεται και στις προτάσεις που διατυπώνονται και στις κατευθύνσεις που δίνονται.

Για παράδειγμα, πρόσφατα ο πρωθυπουργός της χώρας, σε μια δήλωση που εγκωμιάστηκε από δημοσιογράφους και ανθρώπους που αναγνωρίζουν τις στεγαστικές προκλήσεις, είπε ότι θα παραχωρηθούν διαμερίσματα σε νεαρά ζευγάρια, δωρεάν.

Η κοινωνική κατοικία δεν παραχωρείται δωρεάν. Βέβαια μπορεί να μηδενιστεί το καταβαλλόμενο αντίτιμο αν ο ωφελούμενος έχει μηδενικό εισόδημα, αλλά η κοινωνική κατοικία δεν είναι φιλανθρωπία και δεν δωρίζεται από τον πρωθυπουργό.

Ακόμα και αν έχουμε τα εργαλεία, χαρτογραφημένο το απόθεμα, και πρόταση επανάχρησης με οικονομικά προσιτούς όρους, ακόμα και αν μιλάμε για το δικαίωμα στη στέγαση, θα πρέπει να πάμε στις λεπτομέρειες του πράγματος για να δούμε ποιος δεν εξασκεί με επάρκεια αυτό το δικαίωμα.

Σίγουρα δεν υπάρχει σε κανέναν χάρτη δικαιωμάτων ή έννοια «δικαίωμα ζευγαριού» στη στέγαση. Αυτό το δικαίωμα στη στέγαση είναι ανθρώπινο, δηλαδή κάθε ανθρώπου ανεξάρτητα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του.