Η φετιχοποίηση του ευρώ και τα τοπικά νομίσματα στην προεκλογική περίοδο

Κάρολος Καβουλάκος, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Αναρωτιέμαι αν η ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ αγνοούν τι είναι τα τοπικά/συμπληρωματικά νομίσματα ή αν απλώς θέλουν στο πλαίσιο της εξαθλίωσης του πολιτικού διαλόγου να θολώσουν τα νερά επισείοντας ανύπαρκτους κινδύνους για τη συμμετοχή της Ελλάδας στο ευρώ από τις εξαγγελίες ΣΥΡΙΖΑ.

Για τη ΝΔ μπορούμε επίσης να σκεφτούμε ότι τα τοπικά/συμπληρωματικά νομίσματα μπορεί να είναι ενοχλητικά από πολιτικής και ιδεολογικής άποψης, γιατί μέσα από αυτά υπάρχει ο κίνδυνος να χάσουν οι συμβατικές τράπεζες τον έλεγχο έστω και μιας μικρής ποσότητας ανταλλαγών και να τον αναλάβουν οι πολίτες ή/και η τοπική αυτοδιοίκηση. Λέω «μικρής ποσότητας» γιατί τέτοιου είδους νομίσματα δεν λαμβάνουν συνήθως μεγάλη έκταση. Ίσως πιο ενοχλητική είναι η τοποθέτηση του προέδρου του ΠΑΣΟΚ, γιατί ενώ είναι ευρωβουλευτής δεν φαίνεται να γνωρίζει ότι τα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα είναι μια εκτεταμένη πρακτική στον αναπτυγμένο κόσμο και τμήμα πολιτικών πολλών ευρωπαϊκών χωρών συμπεριλαμβανομένης και της ίδιας της ΕΕ.

Αναρωτιέμαι επίσης γιατί θυμήθηκαν τώρα το θέμα των τοπικών και συμπληρωματικών νομισμάτων, όταν την προηγούμενη δεκαετία στην Ελλάδα καταγράφηκαν 34 τέτοια νομίσματα με πρωτοβουλία δικτύων πολιτών και περισσότερα από 60 με πρωτοβουλία δήμων. Οι πρωτοβουλίες μάλιστα των δήμων χρηματοδοτήθηκαν από την ΕΕ, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι δήμαρχοι άνηκαν στο χώρο της ΝΔ.

Μήπως τελικά οι λέξεις «ευρώ» και «νόμισμα» είναι πλέον ταυτόσημες για τις πολιτικές μας ελίτ. Μήπως η λέξη «ευρώ» έχει γίνει φετίχ;

Τι είναι τα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα

Ας δούμε όμως συνοπτικά τι είναι τα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα.
Τα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα έχουν αποτελέσει αντικείμενο ευρύτατης επιστημονικής έρευνας εδώ και τουλάχιστον τέσσερις δεκαετίες όταν το φαινόμενο άρχισε γίνεται εκτεταμένο. Υπάρχει μάλιστα και σχετικό επιστημονικό περιοδικό που είναι αφιερωμένο αποκλειστικά σε αυτή τη θεματολογία.

Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι τέσσερα: η κυκλοφορία σε μικρές γεωγραφικές περιοχές, η ανεξαρτησία από την κυβέρνηση και το συμβατικό τραπεζικό σύστημα, η περιορισμένη ή απαγορευμένη μετατρεψιμότητα στο επίσημο νόμισμα και το μηδενικό ή αρνητικό επιτόκιο προκειμένου να αποφεύγεται η συσσώρευση.

Τύποι

Μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικούς τύπους.

α) Οι πιστωτικές μονάδες υπηρεσιών (συχνά συναντώνται και με την ονομασία «τράπεζα χρόνου»). Πρόκειται για δίκτυα πολιτών που ανταλλάσσουν μεταξύ τους υπηρεσίες με μονάδα μέτρησης το χρόνο. Κάθε υπηρεσία πιστώνεται για όποιον την πρόσφερε ή χρεώνεται για όποιον την έλαβε με μοναδικό κριτήριο τον χρόνο που απαιτήθηκε, χωρίς να παίζει κανένα ρόλο το είδος της. Πρόκειται για μια ριζοσπαστική άρνηση του τρόπου που αξιολογεί η αγορά την εργασία, αφού ο χρόνος κάθε ανθρώπου αποτιμάται το ίδιο. Αυτή η μορφή συναντάται κυρίως στις πόλεις και σε αρκετές περιπτώσεις έχει αποτελέσει τμήμα ευρύτερων πολιτικών δήμων, κρατών και της ΕΕ.

β) Η αμοιβαία ανταλλαγή και τα τοπικά νομίσματα. Εδώ οι ανταλλαγές δεν αφορούν αποκλειστικά υπηρεσίες αλλά και υλικά αγαθά και πραγματοποιούνται με νομισματικές μονάδες, οι οποίες παλιότερα είχαν χάρτινη μορφή, ενώ σήμερα αποτελούν απλώς καταγραφές σε μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων.
Βασική τους διαφορά από τις πιστωτικές μονάδες υπηρεσιών είναι ότι σε κάποια η αντιστοίχιση του νομίσματος γίνεται με βάση το επίσημο νόμισμα, δηλαδή η τιμολόγηση των προϊόντων και των υπηρεσιών γίνεται με βάση τη συμβατική αγορά, αν και υπάρχουν επίσης δίκτυα που στηρίζονται σε μικτά συστήματα χρόνου και χρήματος.

Έκταση του φαινομένου και γεωγραφική διασπορά

Σε έρευνα του 2012 σε 23 μόλις χώρες καταγράφηκαν 3.418 τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα. Εξ αυτών 2.344 δηλαδή το 68,3% του συνόλου στην Ευρώπη. Ακολουθούν με απόσταση η Ασία (16,6%) και η Β. Αμερική (9,8%), ενώ πολύ μικρά ποσοστά η Ν. Αμερική (2,7%), η Αυστραλία και η Ν. Ζηλανδία (1,7%) και τέλος η Αφρική (0,9). Το πιο γνωστό σύγχρονο τοπικό νόμισμα μεγάλης κλίμακας διαμορφώθηκε και συντηρήθηκε για πολλά χρόνια από το δήμο του Μπρίστολ, μιας πόλης της Μ. Βρετανίας που μαζί με τα προάστια έχει περίπου ίσους κατοίκους με τη Θεσσαλονίκη.

Συνολικά, ο οικονομικός κύκλος των νομισμάτων αυτών είναι μικρός και η διάρκεια ζωής τους σχετικά περιορισμένη. Ωστόσο, διαρκώς γεννιούνται νέα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα.

Οι στόχοι

Όπως είπαμε πιο πάνω τα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα δεν έχουν μια μορφή, αλλά ποικίλες. Οι βασικοί στόχοι και ο ρόλος των επιμέρους μορφών διαφέρουν σημαντικά. Μπορεί να αφορούν την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού και της ανεργίας ή να εστιάζουν στην αύξηση του κοινωνικού κεφαλαίου και της συμμετοχής των πολιτών, να στοχεύουν στην υποστήριξη της βιώσιμης κατανάλωσης, να συμβάλλουν στη βιώσιμη τοπική ανάπτυξη (κοινωνική, περιβαλλοντική και οικονομική βιωσιμότητα), να αποτελούν μέσα πολιτικής πάλης και αμφισβήτησης της συμβατικής οικονομίας ή τέλος να συγκροτούν νησίδες κοινωνικής καινοτομίας. Ορισμένοι σημαντικοί ερευνητές του φαινομένου έχουν δείξει ότι η αμοιβαία ανταλλαγή που χαρακτηρίζει τα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα συμβάλλει στη δημιουργία κοινότητας, γεγονός το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει στην επανεξέταση των κοινωνικών αξιών σε συλλογική βάση και στην ενίσχυση της συνεργασίας και της αλληλεγγύης και θα μπορούσε να θεωρηθεί ένας σημαντικός πυλώνας της αλληλέγγυας οικονομίας.

Σύντομη ιστορία των τοπικών νομισμάτων

Η ύπαρξη διαφόρων μορφών ανταλλαγών με νομίσματα διαφορετικά από το επίσημο χρονολογείται από την εποχή των ουτοπικών σοσιαλιστών. Ωστόσο, η έρευνα έχει καταγράψει ότι αναπτύχθηκαν κυρίως σε περιόδους σοβαρής οικονομικής ύφεσης (για παράδειγμα, το πείραμα του Βεργκλ στην Αυστρία του μεσοπολέμου, την Αργεντινή των αρχών του 21ου αιώνα). Η σύγχρονη επανεμφάνιση των τοπικών και συμπληρωματικών νομισμάτων ξεκίνησε με την ανάδυση των οικολογικών κινημάτων, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970. Από τότε ως σήμερα έχουμε πολύ μεγάλη ανάπτυξη αυτών των νομισμάτων.

Καταληκτικά

Με λίγα λόγια, τα τοπικά και συμπληρωματικά νομίσματα δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση απειλή για τη συμμετοχή της χώρας στο ευρώ. Έχουν μικρή επίδραση και απλά συμπληρώνουν το συμβατικό νόμισμα. Δεν αποτελούν γενικά κίνδυνο για τις κυρίαρχες μορφές ανταλλαγής. Μπορούν όμως να κάνουν τη ζωή των τοπικών κοινωνιών καλύτερη και υπό κάποιες προϋποθέσεις μπορούν να συμβάλλουν στην κοινωνική αμφισβήτηση των κυρίαρχων οικονομικών μορφών δείχνοντας ότι η οικονομία μπορεί να πάρει άλλη – πιο ανθρώπινη – κατεύθυνση.

Αναλυτικότερες πληροφορίες στα ελληνικά, καθώς και αναφορές στη διεθνή βιβλιογραφία μπορεί κανείς να βρει εδώ: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/6131