Η σύγχρονη ιστορία της, προετοίμασε την Ελλάδα να αντισταθεί

Ολος ο κόσμος, προχθές, παρακολουθούσε την Ελλάδα την ώρα που στη Βουλή ψηφίζονταν διχαστικά μέτρα λιτότητας - μια ψηφοφορία το αποτέλεσμα της οποίας θα μπορούσε να έχει κρίσιμες επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία. Ισως εκπλήσσεται κανείς που αυτή η μικρή περιοχή των Βαλκανίων συγκεντρώνει τόση προσοχή. Συνήθως, όταν λέμε Ελλάδα εννοούμε την πατρίδα του Πλάτωνα και του Περικλή, αναφερόμαστε στην αρχαιότητα.

Αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που για να κατανοήσεις το μέλλον της Ευρώπης χρειάζεται να στραφείς μακριά από τις μεγάλες δυνάμεις στο κέντρο της ηπείρου και να κοιτάξεις συστηματικά όσα συμβαίνουν στην Αθήνα. Τα τελευταία 200 χρόνια η Ελλάδα ήταν στην πρώτη γραμμή των ευρωπαϊκών εξελίξεων.

Το 1821 και έπειτα, στον αγώνα για την ανεξαρτησία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η Ελλάδα συμβόλισε πρώιμα την απόδραση από τη φυλακή της Αυτοκρατορίας. Για τους φιλέλληνες, ήταν ο πιο ευγενής αγώνας. «Στο μεγάλο πρωινό του κόσμου», έγραψε ο Σέλεϊ στο ποίημά του «Hellas», «εξερράγη και έλαμψε το μεγαλείο της Ελευθερίας». Η νίκη σήμαινε τον θρίαμβο της ελευθερίας εναντίον κάθε δυνάστη. Γερμανοί, Ιταλοί, Πολωνοί και Αμερικανοί πολέμησαν κάτω από τη γαλανόλευκη, επικαλούμενοι τη δημοκρατία. Και σε μία δεκαετία η χώρα κέρδισε την ελευθερία της.

Τον επόμενο αιώνα, ο ριζοσπαστικός νέος συνδυασμός της συνταγματικής δημοκρατίας και του εθνικισμού που ενσάρκωσε η Ελλάδα εξαπλώθηκε στην ήπειρο, με αποκορύφωμα την «ειρήνη που τερμάτισε κάθε ειρήνη» στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν τρεις αυτοκρατορίες, η Οθωμανική, η Αυτοκρατορία των Αψβούργων και η Ρωσική, κατέρρευσαν για να αντικατασταθούν από έθνη-κράτη. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ελλάδα ξανάνοιξε τον δρόμο για το ευρωπαϊκό μέλλον. Μόνο που, τότε, κυριάρχησε η σκοτεινή πλευρά της δημοκρατίας. Σε έναν κόσμο εθνικών κρατών, εθνοτικές μειονότητες όπως οι μουσουλμάνοι της Ελλάδας και οι ορθόδοξοι χριστιανοί της Μικράς Ασίας ήταν συνταγή διεθνούς αστάθειας. Μετά το 1922, έλληνες και τούρκοι ηγέτες αντάλλαξαν τους μειονοτικούς πληθυσμούς τους: εκτοπίστηκαν δύο εκατομμύρια χριστιανοί και μουσουλμάνοι για χάρη της εθνικής ομοιογένειας. Η ελληνοτουρκική ανταλλαγή των πληθυσμών ήταν η μεγαλύτερη οργανωμένη μετακίνηση προσφύγων ώς τότε, μοντέλο για τους ναζιστές που αργότερα θα εκτόπιζαν πληθυσμούς στην Ανατολική Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Ινδία.

Παρ΄ όλ΄ αυτά, η Ελλάδα βρέθηκε στην πρωτοπορία της αντιναζιστικής αντίστασης. Τον χειμώνα του 1940-41, ήταν η πρώτη χώρα που αντεπιτέθηκε αποτελεσματικά κατά του Αξονα, ταπεινώνοντας τον Μουσολίνι. Πολλοί χειροκρότησαν, λίγους μήνες μετά, όταν ο νεαρός αριστερός αντιστασιακός Μανώλης Γλέζος σκαρφάλωσε στην Ακρόπολη ένα βράδυ με έναν φίλο και κατέβασαν τη σημαία με τη σβάστικα [...] Στο τέλος, πάντως, η Ελλάδα υπέκυψε στη γερμανική κατοχή. Η ναζιστική επιβολή έφερε μαζί την πολιτική κατάρρευση, τη μεγάλη πείνα και, μετά την απελευθέρωση, τη βύθιση της χώρας σε έναν εμφύλιο μεταξύ κομμουνιστικών και αντικομμουνιστικών δυνάμεων.

Μετά τη συντριβή του Χίτλερ, η Ελλάδα βρέθηκε ξανά στο κέντρο της ιστορίας, στην πρώτη γραμμή του Ψυχρού Πολέμου. Το 1947, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν χρησιμοποίησε τον εμφύλιο στην Ελλάδα για να πείσει το Κογκρέσο να στηρίξει το Δόγμα Τρούμαν και τη δέσμευση αμερικανικών πόρων για τον αγώνα κατά του κομμουνισμού και υπέρ της ευρωπαϊκής ανοικοδόμησης. Αίφνης, η Ελλάδα ανήχθη σε σύμβολο για μια άλλη Ευρώπη - μια Ευρώπη που, για να ορθοποδήσει, θα λειτουργήσει ως μικρότερος εταίρος της Ουάσιγκτον. Καθώς τα δολάρια άρχισαν να ρέουν, αμερικανοί σύμβουλοι έλεγαν στους έλληνες πολιτικούς τι να κάνουν και αμερικανικές βόμβες ναπάλμ έκαιγαν τα ελληνικά βουνά καθώς οι κομμουνιστές αντάρτες τρέπονταν σε φυγή.

Η πολιτική και οικονομική ένωση της Ευρώπης υποτίθεται ότι θα έβαζε τέλος στις αδυναμίες και την εξάρτηση της διχοτομημένης ηπείρου. Και εδώ, η Ελλάδα έγινε σύμβολο της νέας περιόδου. Η πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας το 1974 δεν απέφερε για τη χώρα μόνο την πλήρη ένταξη στην ενιαία Ευρώπη. Προανήγγειλε επίσης (μαζί με τη μετάβαση της Ισπανίας και της Πορτογαλίας στη δημοκρατία) το παγκόσμιο κύμα εκδημοκρατισμού τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, πρώτα στη Νότια Αμερική και τη Νοτιοανατολική Ασία, μετά στην Ανατολική Ευρώπη. Και ενίσχυσε την επιθυμία της Ευρωπαϊκής Ενωσης να διευρυνθεί, να εξελιχθεί από ένα μικρό κλαμπ πλούσιων δυτικοευρωπαϊκών κρατών σε φωνή για ολόκληρη την προσφάτως εκδημοκρατισμένη ήπειρο.

Στις μέρες μας, η ευφορία των Ευρωπαίων, της δεκαετίας του ΄90, έχει υποχωρήσει. Κι αυτή την αίσθηση αναλαμβάνει πάλι η Ελλάδα να τη μεταδώσει στους μανδαρίνους της Ευρωπαϊκής Ενωσης θέτοντας το ερώτημα: «ποιο θα είναι το μέλλον;».

Η Ε.Ε. υποτίθεται ότι θα ένωνε μια κατακερματισμένη Ευρώπη, θα ενίσχυε τις δημοκρατικές της δυνατότητες και θα μεταμόρφωνε την ήπειρο σε μια παγκοσμίως ανταγωνιστική δύναμη. Είναι ίσως ταιριαστό που ένα από τα αρχαιότερα και πιο δημοκρατικά έθνη-κράτη της Ευρώπης βρίσκεται στη νέα εμπροσθοφυλακή όσων θέτουν επιτακτικές ερωτήσεις για αυτούς τους στόχους. Γιατί όλοι τώρα είμαστε μικρές δυνάμεις και η Ελλάδα, ακόμα μία φορά, πολεμάει στην πρώτη γραμμή ενός αγώνα για το μέλλον.

Ο Μαρκ Μαζάουερ είναι καθηγητής Ιστορίας στο Columbia University.
Η μετάφραση δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ