Η Βολιβία του Έβο και η Αποικιοκρατία

Στις 21 Ιανουαρίου του 2006, μία μέρα πριν αναλάβει για πρώτη φορά τα επίσημα καθήκοντά του, ο νεοεκλεγείς στην προεδρία της Βολιβίας, Εβο Μοράλες, επισκέφθηκε το Τιγουανάκου, τον ιερότερο χώρο των προ-Ινκας λαών. Εκεί, με την παρουσία πενήντα χιλιάδων ινδιάνων από κάθε άκρη της ηπείρου, όλοι οι μαλκού, οι ιθαγενείς ηγέτες, όρισαν τον Έβο Μοράλες ως «Απού Μαλκού», υπέρτατο ηγέτη, ή, σε ακριβή μετάφραση, Μέγιστο Κόνδορα.

Ντυμένος την στολή του Απού Μαλκού, ξυπόλυτος, ο νέος πρόεδρος προσέφερε δώρα, τροφή και φύλλα κόκας, στην Πατσαμάμα, την Μητέρα Γη-θεότητα, στην οποία προσευχόταν για την εκλογή του, και δέχθηκε τις ευλογίες των ιερέων της πατρογονικής πίστης. Την επόμενη μέρα, με τα κόκκινα του αρχιερέα, δήλωνε από τον αρχαίο ναό της Καλασασάγια, πως «Αγώνας μας είναι ο Αγώνας που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ο Τσε Γκεβάρα».

Εκλεγμένος με περίπου 54%, ο πρώτος ιθαγενής πρόεδρος, μετά από κοντά 600 χρόνια από την κατάκτηση της Λατινικής Αμερικής από τους Ισπανούς, γινόταν σύμβολο μιας νέας εποχής, και όχι μόνο για τη χώρα του. Κι επέλεγε να γίνει σύμβολο και ο ίδιος, επανανοηματοδοτώντας τα πανάρχαια σύμβολα του ηττημένου λαού του.

Από τη δεκαετία του 1970 και μετά, όλα τα κινήματα των ιθαγενών στην Κεντρική και Λατινική Αμερική βίωσαν την βία και την καταπίεση στο πετσί τους. Η λευκή και μιγάς ολιγαρχία, ταγμένη στην προάσπιση του νεοφιλελελευθερισμού και των αμερικάνικων συμφερόντων, χρησιμοποίησε κάθε μέσο, ώστε να μην επιτρέψει να συμβεί αυτό που τώρα συνέβαινε στη Βολιβία: την έκφραση, και στην «καρδιά» της εξουσίας, των λαϊκών ιθαγενών φωνών. Η Τσιάπας υπήρξε η πρώτη απόδειξη ότι το σύστημα της λευκής εξουσίας μπορούσε επιτυχώς να αμφισβητηθεί από τα κάτω. Και η εκλογή Μοράλες, ενός ιδιαίτερα ευφυούς και ικανού πολιτικού, η κορωνίδα αυτής της αμφισβήτησης.

Οι ρίζες του σοσιαλισμού του Μοράλες δεν βρίσκονται, άλλωστε, μόνον στη μαρξιστική θεωρία – με την οποία οι πρακτικές του δεν ήταν πάντα συμβατές. Πολύ σημαντικότερη είναι η σχέση του με τις κοινωνικές και κοινοτικές δομές των παραδοσιακών ινδιάνικων κοινοτήτων, και ειδικά αυτές των καλλιεργητών κόκας, των αγροτών κοκαλέρος, στους οποίους ανήκε και η οικογένεια του προέδρου, στην γη της οποίας δούλεψε και ο ίδιος από την ηλικία των επτά ετών.

Οι κοκαλέρος αποτελούν μέρος της αντίστασης κατά των ΗΠΑ, που, από τη δεκαετία του 1990, όχι μόνο τους αρνούνται το δικαίωμα στην πατρογονική καλλιέργεια (συνδεόμενη και με την πατροπαράδοτη ανιμιστική πίστη τους), αλλά εξοπλίζει εναντίον τους κανονικά στρατιωτικά σώματα, τα οποία κατέστρεφαν ολοσχερώς σοδειές, εισέβαλλαν στα σπίτια των αγροτών, συνελάμβαναν, βασάνιζαν, σκότωναν… Από πάνω, το νερό, τόσο σημαντικό για τους αγρότες, περνά στα χέρια αμερικάνικης εταιρίας (ιδιωτικοποιήσεις, γαρ) και ακριβαίνει.

Ως ηγέτης της αντίστασης των χωρικών και των εργατών αυτών, ακριβώς, αναδεικνύεται στην εθνική πολιτική σκηνή ο Έβο Μοράλες, που ενεργοποιεί και οργανώνει την αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού, ενώ παράλληλα φέρνει στο «γήπεδο» συνδικάτα και διεθνείς οργανισμούς υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι ΗΠΑ και η κυβέρνηση Μέσα που εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους ηττώνται. Το νερό επιστρέφει στο δημόσιο και, το 2004, η κυβέρνηση αναγνωρίζει το δικαίωμα των ιθαγενών στην καλλιέργεια κόκας.

Αποκτώντας Φωνή

Οι αντίπαλοι, στην κοινωνία της Βολιβίας, ήταν ορατοί. Οι απόγονοι των Ισπανών εναντίον των ιθαγενών χωρικών. Η ελίτ των ισχυρών εναντίον των φτωχών αγροτικών πληθυσμών. Ο ρωμαιοκαθολικισμός εναντίον της ντόπιας θρησκείας. Οι νεοφιλελεύθεροι εναντίον των λαϊκών διεκδικήσεων. Οι υπηρέτες των αμερικάνικων συμφερόντων εναντίον των δυνάμεων που μάχονται για ανεξαρτησία.

Η προεδρία Μοράλες κινήθηκε εξ αρχής, με λόγια αλλά και επαρκείς πράξεις, υπέρ των αδυνάτων και, ειδικά, των ιθαγενών. Έφερε γερά πλήγματα στο αποικιοκρατικό καθεστώς και ξανάδωσε την περηφάνεια του στον ιθαγενή λαό, που αποτελεί το 50%- 60% του πληθυσμού της Βολιβίας. Οι δύο βασικές ινδιάνικες γλώσσες γίναν επίσημες γλώσσες του κράτους και όλοι οι κυβερνώντες και οι δημόσιοι υπάλληλοι υποχρεώθηκαν να τις μάθουν. Η σημαία των ιθαγενών, η βιφάλα, αναγνωρίστηκε ως επίσημη και ισότιμη της εθνικής βολιβιανής. Είναι η σημαία που καίνε και σχίζουν πολλοί υποστηρικτές του πραξικοπήματος σε όλη τη Βολιβία, αυτές τις ημέρες… Οι σχέσεις του Έβο με τον Φιντέλ Κάστρο και τον Ούγο Τσάβες και η διεθνής του δημοφιλία αποτελούν κάρφο στο μάτι των ελίτ και των ΗΠΑ.

Εν τω μεταξύ, η εκπαίδευση που περιελάμβανε τις ινδιάνικες γλώσσες, έδωσε τη δυνατότητα στην ανάδειξη μιας νέας πνευματικής άνθησης, στηριγμένης στην ινδιάνικη παράδοση. Τα στοιχεία της παράδοσης, όπως η αμεσοδημοκρατική λήψη αποφάσεων, γίναν λόγος περηφάνειας και υποστήριξης του σοσιαλιστικού μοντέλου διακυβέρνησης. Τα μικρά αλλά σταθερά βήματα προς ανακατανομή του πλούτου σήμαναν η δυνατότητα των ιθαγενών πληθυσμών να αρθρώσουν φωνή σε όλα τα επίπεδα. Όταν, πολύ σύντομα μετά την πρώτη εκλογή του, οι δυνάμεις της αποικιοκρατίας και του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού αρχίζουν να φωνάζουν περί «πολιτιστικού εθνικισμού» και «ρατσιστή Μοράλες», ο λαός απαντά με ακόμη μεγαλύτερα ποσοστά, δίνοντάς του 60% της ψήφου στη δεύτερη θητεία του. Η αποικιοκρατία έχει τελειώσει, διατρανώνουν με κάθε μέσο.

Δεκατρία χρόνια αργότερα, το τέλος αυτό αποδεικνύεται πως δεν ήταν οριστικό. Ο Μοράλες και το κόμμα του, «Κίνημα για το Σοσιαλισμό», μπορεί να έχουν ευρύτατη υποστήριξη από το λαό, ωστόσο ποτέ δεν απόκτησαν υποστήριξη από την ελίτ, που, με την ευκαιρία που της πρόσφερε ο ίδιος, είναι αλήθεια, ξαναχτύπησε, με τις πλάτες των συμμάχων της.

Το πραξικόπημα

Ο πρόεδρος Έβο Μοράλες, με αντιπρόεδρο τον Αλβάρο Γκαρσία Λινέρα, ζήτησαν για τέταρτη φορά την ψήφο του Βολιβιανού λαού τον Οκτώβριο του 2019. Το Κίνημα για το Σοσιαλισμό (Movimiento Al Socialismo, MAS – ενα παιγνίδι με την ισπανική λέξη, mas, για το «περισσότερα»), έχοντας ένα προβάδισμα 15% στις δημοσκοπήσεις που προηγήθηκαν των εκλογών. Παρά τον πολυετή πόλεμο από τις ελίτ και τις ΗΠΑ, παρά την φθορά της εξουσίας,  ο λαός της Βολιβίας ήταν η ασπίδα του, καθώς έβλεπε στη ζωή του την αλλαγή.

Μερικοί από τους αμείλικτους αριθμούς, όπως παρουσιάστηκαν προεκλογικά στο Counterpunch: Η ακραία φτώχεια, στο 39% όταν πρωτοανέλαβε ο Μοράλες, έπεσε στο 15,2%. Ο ελάχιστος μηνιαίος μισθός ανέβηκε από το ισότιμο των 54 δολαρίων στα 305 δολάρια. Ο μέσος όρος ζωής αυξήθηκε κατά μια δεκαετία και η παιδική θνησιμότητα κατέβηκε κατά 56%. Το 100% των ηλικιωμένων λαμβάνει σύνταξη, έναντι 59%. Η Υγεία είναι δωρεάν και έχουν κτιστεί περί τα 3000 κέντρα υγείας. Η Παιδεία είναι δωρεάν και το κράτος πληρώνει ακόμη και τα τετράδια των μικρών μαθητών. Το 80% της καλλιεργίσιμης γης πέρασε στα χέρια των μικρών καλλιεργητών. Οι καταθέσεις των φτωχότερων πολιτών έχουν ανέβει 500% από την ημέρα που ανέλαβε ο Μοράλες. Και, η ανακάλυψη νέων κοιτασμάτων λιθίου, χαλκού και υδρογονανθράκων, αξίας περί τα 70 δισεκατομμύρια δολάρια, έδειχνε πως έρχονται ακόμη καλύτερες μέρες.

Η τελευταία πράξη του πολέμου εναντίον του Έβο Μοράλες, ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 2015, όταν το κοινοβούλιο της Βολιβίας ενέκρινε νέα αναθεώρηση του Συντάγματος, για να μπορεί ο νυν πρόεδρος να διεκδικήσει και τέταρτη προεδρική θητεία, η οποία θα ξεκινούσε το Γενάρη του 2020. Μέχρι την έγκριση, ίσχυε το σύνταγμα του 2009, που προέβλεπε μόνον δύο διαδοχικές θητείες αλλά, βάσει απόφασης του συνταγματικού δικαστηρίου, δεν μετρούσε την πρώτη θητεία Μοράλες, καθώς κρίθηκε πως η αναθεώρηση δεν είχε αναδρομική ισχύ. H απόφαση του κοινοβουλίου, το 2015, όφειλε να επικυρωθεί και από δημοψήφισμα, το οποίο διεξήχθη τον Φεβρουάριο του 2016 και απέρριψε, με διαφορά περίπου 2%, την συνταγματική αλλαγή.

Και πριν και μετά το δημοψήφισμα, το κλίμα στη Βολιβία ήταν εκρηκτικό. Το MAS έχασε μια σειρά περιφερειακών εκλογών και η πρωτοκαθεδρία του φαινόταν να απειλείται από τις συνεχείς κατηγορίες κατά στελεχών του για διαφθορά ενώ μέρος των ιθαγενών οργανώσεων, που στήριζαν τον πρόεδρο ως τότε, άρχισαν να εκφράζουν ανησυχίες ότι το κόμμα απομακρύνονταν από τη βάση του. Πέρα από την αντιπολίτευση, που πάντα αναζητούσε ευκαιρίες, αυτή τη φορά υπήρχαν και φωνές κατά του Μοράλες που προέρχονταν από τον σοσιαλδημοκρατικό και αριστερό χώρο, ζητώντας σεβασμό στο Σύνταγμα.

Γι΄αυτό και το κόμμα του Ε. Μοράλες κατέφυγε στο συνταγματικό δικαστήριο της χώρας, το οποίο του επέτρεψε να διεκδικήσει και πάλι την προεδρία, στις εκλογές του 2019, αποφασίζοντας ότι το δικαίωμα του (επαν)εκλέγεσθαι υπερτερεί των συνταγματικών ορίων. Η απόφαση είχε τότε αμφισβητηθεί και είχε κατηγορηθεί ως βεβιασμένη, καθώς λίγες μέρες μετά ακολουθούσαν κρίσεις στο δικαστικό σώμα. Η κριτική που δέχθηκε η απόφαση διεθνώς, επικεντρωνόταν στο γεγονός ότι ο Έβο Μοράλες θα μετατρεπόταν σε ισόβιο πρόεδρο, ουσιαστικά, λόγω της μεγάλης δημοφιλίας του και των υψηλών ποσοστών που λάμβανε το κόμμα του (άνω του 60%) και αυτό αντίκειται στην έννοια της Δημοκρατίας, όπως την αντιλαμβάνεται ο δυτικός κόσμος, και ασχέτως της θέλησης του λαού.

Η συνταγματική νομιμότητα έγινε όπλο στα χέρια της αντιπολίτευσης. Πέραν των διαδηλώσεων, τον περασμένο Απρίλιο η δεξιά αντιπολίτευση ζήτησε με επιστολή της, από τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, να ζητήσει από τον, εκφραστή της γραμμής της Ουάσιγκτον, Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών να εμποδίσει την νέα υποψηφιότητα Μοράλες. Ακολούθησε ψήφος της αμερικάνικης γερουσίας υπέρ του περιορισμού των προεδρικών θητειών στη Βολιβία, ισχυρότερο κύμα διαδηλώσεων και βίαιες επιθέσεις κατά οπαδών του Μοράλες και στελεχών του κόμματός του.

Η Επανεκλογή Μοράλες, για τέταρτη θητεία, τον Οκτώβριο που μας πέρασε, έγινε με το χαμηλότερο ποσοστό της πολιτικής του ιστορίας, μόλις 47%. Ωστόσο ήταν αρκετό, καθως του εξασφάλιζε το 10% άνω του αντιπάλου του, Κάρλος Μέσα, και άρα παρέμενε στην προεδρία και δε χρειαζόταν να ξανακαταφύγει στις κάλπες.

Η αμφισβήτηση του εκλογικού αποτελέσματος ξεκίνησε από την πρώτη στιγμή – ή, μάλλον, είχε ξεκινήσει πριν ακόμη την αναμέτρηση. Οι ηγέτες της αντιπολίτευσης μιλούσαν για νοθεία – είτε ως απόπειρα είτε ως γεγονός. Η παύση της καταμέτρησης για κάποιες ώρες έδωσε νέα ώθηση στις φήμες και τη λάσπη, παρ’ ότι οι διεθνείς οργανισμοί που παρακολούθησαν τις εκλογές διευκρίνιζαν ότι δεν υπάρχουν υποψίες νοθείας. Οι ΗΠΑ και η ΕΕ στήριξαν την πρόταση της αντιπολίτευσης για νέες εκλογές, ενώ οι δρόμοι της Βολιβίας έπαιρναν φωτιά.

Οι καταγγελίες και αποδείξεις ότι πίσω από τα τελευταία αυτά γεγονότα βρισκόταν οι ΗΠΑ, συγκεκριμένα η CIA, αλλά και η τοπική ολιγαρχία, αυξάνονταν συνεχώς, όπως και οι προειδοποιήσεις ότι, τελικός στόχος ήταν η ανατροπή της σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης. Λαβή έδωσε και η δημοσιοποίηση συνομιλιών ηγετών της αντιπολίτευσης και αμερικάνων διπλωματών, που συνομωτούσαν την ανατροπή του Μοράλες, την πυρπόληση κυβερνητικών κτιρίων, την οργάνωση απεργιών και βίαιων διαδηλώσεων… Σε αυτούς είχαν προστεθεί αυθόρμητα και πολίτες που όντως θεωρούσαν αντισυνταγματική τη δυνατότητα νέας θητείας, όπως και πολλές μικρότερες ομάδες, από την άκρα δεξιά ως τον αναρχικό χώρο, που ήθελαν να φύγει ο Μοράλες, έχοντας πολύ διαφορετικές ατζέντες μεταξύ τους.

Ο ίδιος ο Μοράλες, πάντως, τις τελευταίες ημέρες έκανε συχνές δηλώσεις περί «δεξιού πραξικοπήματος με στόχο την ανατροπή του». Η παρέμβαση στρατού και αστυνομίας και η σύνταξη της αστυνομίας με την αντιπολίτευση, ωστόσο, τον οδήγησαν στην χθεσινή παραίτηση και οδηγούν, ντε φάκτο, την Βολιβία σε νέες εκλογές. Η πιθανότητα υποψηφιότητας του Εβο Μοράλες, σε νέα εκλογική αναμέτρηση θεωρείται μικρή. Ο ίδιος, πάντως, στο διάγγελμα της παραίτησής του, έκανε λόγο για «νέους πολιτικούς παράγοντες» που θα παίξουν ρόλο στις ερχόμενες εκλογές, δήλωση που θεωρήθηκε ότι ανοίγει το δρόμο για νέα ηγεσία στο MAS.