Ο αγώνας έγινε το 1972 στο Μόναχο. Αναμετρήθηκαν η εθνική ομάδα φιλοσόφων της Γερμανίας και η εθνική ομάδα φιλοσόφων της Ελλάδας. Φυσικά, αναφέρομαι στον αγώνα «Διεθνούς Φιλοσοφίας», το αξέχαστο σκετς της κωμικής ομάδας Μόντι Πάιθον, που πρωτοπροβλήθηκε στην τηλεόραση της Δυτικής Γερμανίας.
Τα προγνωστικά έκαναν λόγο για ένα αμφίρροπο ματς. Η Γερμανία, υπό τις οδηγίες του Μαρτίνου Λούθηρου, παρέταξε τους Λάιμπνιτς, Καντ, Σοπενάουερ, Σέλινγκ, Μπεκενμπάουερ (ναι, ο ποδοσφαιριστής), Γιάσπερς, Σλέγκελ, Βιτγκενστάιν, Νίτσε, Χάιντεγκερ και τον αρχηγό της ομάδας Χέγκελ. Από την άλλη, η Eλλάδα, υπό τις οδηγίες του Μέντορα, παρέταξε τους Πλάτωνα, Eπίκτητο, Αριστοτέλη, Σοφοκλή, Eμπεδοκλή, Πλωτίνο, Eπίκουρο, Ηράκλειτο, Δημόκριτο, Αρχιμήδη και αρχηγό τον Σωκράτη. Διαιτητής της αναμέτρησης ήταν ο Κομφούκιος, που αντί για ρολόι κρατούσε μια κλεψύδρα.
Με το που ακούστηκε το σφύριγμα της έναρξης, οι φιλόσοφοι ξεκίνησαν να περπατούν και να σκέφτονται βαθιά. Έπεσαν σε περισυλλογή. Όλοι εκτός από τον Μπεκενμπάουερ, ο οποίος, ως ο μοναδικός επαγγελματίας ποδοσφαιριστής, δυσκολευόταν να καταλάβει τι συμβαίνει. Στο πρώτο ημίχρονο, ο Νίτσε δέχτηκε κάρτα για ασέβεια προς τον διαιτητή Κομφούκιο, διότι του είπε ότι δεν έχει ελεύθερη βούληση. Στο δεύτερο ημίχρονο, η βαθιά περισυλλογή και ο κοπιαστικός στοχασμός συνεχίστηκαν. Το σκορ ήταν κολλημένο στο μηδέν και για τις δύο ομάδες.
Λίγο πριν το τέλος, ο Μαρτίνος Λούθηρος σήκωσε τον Μαρξ για ζέσταμα. Ο Μαρξ αντικατέστησε τον Βιτγκενστάιν και μετά από ένα τρομερό σπριντ χωρίς την μπάλα έπεσε σε βαθιά περιπατητική σκέψη κι αυτός. Ένα λεπτό πριν τη λήξη του αγώνα, ο Αρχιμήδης φώναξε: «Εύρηκα!». Τότε κλότσησε την μπάλα, που από την αρχή του αγώνα παρέμενε στη σέντρα ακίνητη, και η ελληνική ομάδα ξεχύθηκε αστραπιαία στην επίθεση. Η γερμανική ομάδα παρακολουθούσε αποσβολωμένη τους Έλληνες να αλλάζουν επιδέξια την μπάλα και τον αρχηγό Σωκράτη να σκοράρει με κεφαλιά στο 89‘.
Οι Γερμανοί διαμαρτυρήθηκαν εντόνως στον διαιτητή. Ο Χέγκελ του είπε ότι η πραγματικότητα είναι απλώς ένα a priori παράρτημα μη νατουραλιστικής ηθικής. Ο Καντ τόνισε ότι το γκολ υπάρχει οντολογικά μόνο στη φαντασία. Ενώ ο Μαρξ ισχυρίστηκε ότι το γκολ ήταν οφσάιντ.
Τελικά είχε ο Μαρξ δίκιο; Η επανάληψη στο βίντεο έδειξε ότι ο Σωκράτης ήταν πράγματι οφσάιντ. Παρ’ όλα αυτά και εν απουσία VAR, το γκολ μέτρησε. Ο ποδοσφαιρικός Μαρξ είχε ολοφάνερα δίκιο. Ο πολιτικός Μαρξ όμως; Και γιατί έχει σημασία αν είχε δίκιο ή πόσο δίκιο είχε;
Κάνει η κότα το αβγό ή το αβγό την κότα;
Το έργο του Μαρξ έχει τόσο ισχυρούς υποστηρικτές, όσο και φανατικούς κατακριτές. Ωστόσο, λίγοι από αυτούς το έχουν διαβάσει και ακόμη λιγότεροι το έχουν κατανοήσει. Πολλοί άνθρωποι έχουν μια επιφανειακή και αόριστη γνώση της πρόβλεψης του Μαρξ ότι ο καπιταλισμός αναπόφευκτα θα αντικατασταθεί από τον κομμουνισμό. Στις χιλιάδες σελίδες του έργου του υπάρχουν ελάχιστες αναφορές στο πώς θα μοιάζει ο κομμουνισμός. Ο Μαρξ ήταν κυρίως ένας μελετητής του καπιταλισμού, αναγνωρίζοντας τη δυναμική του συστήματος και τις εγγενείς του αδυναμίες. Δεν πρόσφερε κάποιο πλάνο μετάβασης προς τον σοσιαλισμό ή τον κομμουνισμό. Όμως, πρόσφερε μία από τις πιο ενδελεχείς αναλύσεις της φύσης του κυρίαρχου οικονομικού και κοινωνικού μας συστήματος από τη Βιομηχανική Επανάσταση και μετά.
Έκανε λάθος για μερικά πράγματα. Για παράδειγμα, δεν έχουμε απλώς δύο αντιμαχόμενες κοινωνικές τάξεις –τους πλούσιους και τους εργάτες–, όπως πίστευε ο Μαρξ. Τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα. Επίσης, ο καπιταλισμός δεν κατέρρευσε (ακόμη). Βέβαια, ένας από τους λόγους της μη κατάρρευσής του ήταν ότι κάποιοι διάβασαν τον Μαρξ. Έτσι, κατάφεραν να αντιμετωπίσουν, έστω και παροδικά, μερικά από τα προβλήματα του καπιταλισμού. Βελτιώθηκαν οι ζωές πολλών ανθρώπων, ενώ οι ζωές άλλων ανθρώπων και φυσικών οικοσυστημάτων επιδεινώθηκαν. Μια τέτοια περίπτωση ενσωμάτωσης ιδεών του Μαρξ είναι η δημιουργία του «κράτους πρόνοιας», με το σύστημα της προοδευτικής φορολογίας εισοδήματος και την πρόσβαση σε δημόσια υγεία και παιδεία. Άλλη μια περίπτωση, ο διπλασιασμός των μισθών των εργαζομένων από τον Χένρι Φορντ, το 1914, ώστε ο κάθε εργαζόμενος να μπορούσε να αγοράσει το αυτοκίνητο Φορντ που παρήγε.
Ωστόσο, ο Μαρξ προέβλεψε με εντυπωσιακή ακρίβεια διάφορες πτυχές του σύγχρονου καπιταλισμού. Εξήγησε πως η φύση του καπιταλισμού είναι εγγενώς χαοτική και επιρρεπής σε κρίσεις, όπως η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 ή αυτή του 2008. Ισχυρίστηκε ότι η άσβεστη δίψα για κέρδος θα οδηγούσε τους καπιταλιστές στην ολοένα αυξανόμενη αυτοματοποίηση της παραγωγής με τη χρήση νέων μηχανών, με αποτέλεσμα την παραγωγή ολοένα και περισσότερων αγαθών. Παράλληλα, οι πραγματικοί μισθοί των εργαζομένων θα μειώνονταν, έως ότου δεν θα μπορούσαν πλέον να αγοράζουν τα προϊόντα που δημιουργούσαν. Επιπλέον, η περιβαλλοντική καταστροφή θα ήταν μια συνέπεια του ατέρμονου κυνηγιού του κέρδους. Όπως και ο υπερκαταναλωτισμός, η παγκοσμιοποίηση και η δημιουργία μονοπωλίων (οι μεγάλες εταιρείες απορροφούν σαν ηλεκτρικές σκούπες όλες τις μικρές) ήταν φαινόμενα που προέβλεψε ο Μαρξ δύο αιώνες πριν. Όχι γιατί ήταν προφήτης, αλλά γιατί είχε καταλάβει σε βάθος πώς λειτουργεί το καπιταλιστικό σύστημα.
Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές του Μαρξ είναι η ανάλυσή του για το πώς αλλάζει η ανθρώπινη ιστορία. Με λίγα λόγια, για να επιβιώσουμε πρέπει να δουλεύουμε. Πρέπει να βρίσκουμε φαγητό, νερό, στέγη και ένα σχετικά ασφαλές περιβάλλον. Τότε μόνο μπορούμε να αναπτύξουμε περαιτέρω τις επιστήμες, τις τέχνες, τη φιλοσοφία και πολλά άλλα. Η ανθρώπινη εργασία, λοιπόν, βρίσκεται στο κέντρο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας. Από τις πρώτες κοινότητες των ανθρώπων των σπηλαίων μέχρι και σήμερα, πρέπει να συνεργαζόμαστε για να επιβιώνουμε. Έτσι επινοούμε, κατασκευάζουμε και χρησιμοποιούμε νέα εργαλεία και τεχνικές που μας βοηθούν να καλύπτουμε τις φυσικές μας ανάγκες ευκολότερα. Από τη φωτιά και το μαχαίρι μέχρι το διαδίκτυο και την τεχνητή νοημοσύνη, παλιές και νέες τεχνολογίες μας δίνουν νέες δυνατότητες για να παράγουμε αυτά που χρειαζόμαστε και επιθυμούμε.
Ενώ δουλεύουμε και παράγουμε, αναπτύσσουμε σχέσεις μεταξύ μας. Αν στη δουλειά μας ζούμε καθημερινά τον ανταγωνισμό, πολλές φορές τον μεταφέρουμε και εκτός δουλειάς. Μας διαμορφώνει και καθορίζει την καθημερινότητά μας. Θέλουμε περισσότερα χρήματα, πιο γρήγορο αυτοκίνητο, σπίτι με μεγάλη πισίνα, περισσότερα κύπελλα. Αν η δουλειά μας είναι μηχανοποιημένη, δηλαδή αν είμαστε ένα γρανάζι σε μια μεγάλη μηχανή παραγωγής, συχνά δεν ικανοποιούμαστε από την εργασία μας. Βαριόμαστε. Μειώνεται η αυτοεκτίμησή μας. Χάνουμε το νόημα. Χάνουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Με απλά λόγια, ο Μαρξ ισχυρίζεται ότι ο τρόπος που παράγουμε καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που σκεφτόμαστε, χαιρόμαστε, μεγαλώνουμε τα παιδιά μας, ερωτευόμαστε, παίζουμε ή βλέπουμε ποδόσφαιρο.
Ο Μαρξ θεωρεί τις οικονομικές συνθήκες βάση της κοινωνίας. Ενώ οι νόμοι, η εκπαίδευση, η τέχνη και άλλα χαρακτηριστικά της πνευματικής και κοινωνικής ζωής των ανθρώπων αποτελούν την κορυφή του παγόβουνου. Η βάση είναι η οικονομία, που γεννά και καθορίζει όλα τα άλλα.
Τελικά είχε ο Μαρξ δίκιο
Η κότα κάνει το αβγό ή το αβγό την κότα; Ο Μαρξ μάς λέει ότι κυρίως η κότα (δηλαδή η βάση, που είναι η οικονομία) κάνει το αβγό (δηλαδή όλα τα υπόλοιπα). Με άλλα λόγια, το πώς βγάζουμε το ψωμί μας καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας. Δεν είμαι βέβαιος αν είναι έτσι (αν πίστευα ότι η ιδεολογική συζήτηση είναι μάταιη, δεν θα έγραφα το άρθρο αυτό). O Μαρξ είχε και δεν είχε δίκιο. Ίσως όσο η κότα κάνει το αβγό, άλλο τόσο και το αβγό να κάνει την κότα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι ήρθε η ώρα να σπάσουμε αβγά. Και όχι λόγω Πάσχα.
*Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Το βιβλίο του Αλλάζοντας τον κόσμο με μία μπάλα μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διόπτρα.