Το κείμενο προέρχεται από το αφιέρωμα του ΤΡΡ «Τέλος και αρχή των μνημονίων»
Το άρθρο του είχε τίτλο «Τελευταία φορά: Πολιτισμοί». Δηλώσεις για τον επικείμενο θάνατο του δυτικού πολιτισμού, που συχνά βασίζονται στις υποτιθέμενες επιθέσεις του ανελεύθερου μουσουλμανικού κόσμου, έχουν μάλλον πολλαπλασιαστεί έκτοτε. Σε άλλες περιπτώσεις, η πίστη στην Δύση εμφανίζεται να καταρρέει εκ των έσω. Η αναδίπλωση του κέντρου που υποστήριζε διάφορες εκδοχές του δημοκρατικού καπιταλισμού και την απειλή των «δημοκρατικών θεσμών» όπως είναι η ΕΕ και το ΝΑΤΟ από την άκρα Αριστερά ή Δεξιά θεωρείται εξαιρετικής σημασίας για την κρίση που έχει εμφανιστεί στον δυτικό πολιτισμό.
Στην πραγματικότητα βρισκόμαστε σε μια εποχή επιστροφής της πολιτισμικής σκέψης. Από τη μία ο αριστερός ακτιβισμός υπέρ των προσφύγων και ο ακαδημαϊκός λόγος που υπερασπίζεται τη συμπερίληψη και την πολυπολιτισμικότητα -κυρίως της μεταδομιστικής και φεμινιστικής παράδοσης – αθέλητα αναπαράγουν τις προκείμενες των λευκών εθνικισμών και του «χρέους του λευκού ανθρώπου» τονίζοντας την ενσυναίσθηση, τη φιλοξενία και τελικά μετατρέποντας τον ξένο σε φετίχ (2). Παρότι σε αυτή την πλευρά των επιχειρημάτων που σχετίζονται με τη μετανάστευση η λογική της «πολιτισμικής σκέψης» είναι μάλλον υπόρρητη, σε ένα μεγάλο μέρος της συντηρητικής και φιλελεύθερης πνευματικής παραγωγής σε έργα σαν το Colossus. The Rise and Fall of the American Empire του Niall Ferguson ή το Worlds at War: The 2,500-Years Struggle between East and West του Anthony Pagden, π.χ., τείνει να ανακυκλώνει ιδεολογικές κατασκευές και ιστορικά σχήματα για την ηθική και πολιτισμική υπεροχή του δυτικού πολιτισμού. Είτε ως αντι-ισλαμισμός είτε ως αντι-αριστερά -συνήθως μεταμφιεσμένη σε αντι-ολοκληρωτισμό που ούτε λίγο ούτε πολύ εξισώνει τον φασισμό με τον κομμουνισμό – είτε ως υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – συνήθως σε διάσταση με μια αντίληψη πλανητικής ισότητας και δικαιοσύνης – πολιτισμικά αφηγήματα που συνδυάζονται με μια ρητορική του επείγοντος, με την κρίση και την καταστροφή να πρωτοστατούν.
Μια κατασκευή του Ψυχρού Πολέμου, ο δυτικός πολιτισμός γινόταν αντιληπτός ως ατομοκεντρικός και δημοκρατικός, φιλελεύθερος, ορθολογικός και επιστημονικός. Ενσωμάτωνε τον καπιταλισμό όχι απλώς ως το κατ’ εξοχήν δυτικό οικονομικό σύστημα, αλλά ως μια πολιτισμική οντότητα και επεδίωκε να το διαδώσει σε όλον τον κόσμο. Σήμερα, ταλαιπωρημένο από τις οικονομικές πιέσεις της παγκοσμιοποίησης και της μαζικής μετανάστευσης εργασίας και πολιτισμού, το μεγάλο αφήγημα – που είχε διαμορφωθεί σε μια εποχή που ο καπιταλισμός εμφανιζόταν να περνάει τη χρυσή περίοδό του – παραπαίει. Εκκλήσεις για τη διαχείριση της πολιτισμικής κρίσης της Δύσης – ένα πλέγμα αλληλένδετων οικονομικών, πολιτικών και πολιτισμικών προκλήσεων – ακούγονται από διάφορες πλευρές.
Την ελληνική κρίση ή την ευρωπαϊκή κρίση γενικά την φαντάζονται και την αφηγούνται με πολιτισμικούς όρους. Τον Φεβρουάριο του 2010 και ενώ ήδη εκτυλισσόταν η κρίση στην Ελλάδα, το Focus, ένα δημοφιλές γερμανικό περιοδικό, τύπωσε στο εξώφυλλό του μια εικόνα της Αφροδίτης της Μήλου να κάνει μια άσεμνη χειρονομία στους γερμανούς αναγνώστες της, με πρωτοσέλιδο τίτλο «Οι απατεώνες στην οικογένεια του ευρώ». Στο άρθρο, οι σημερινοί Έλληνες περιγράφονταν ωμά ως φυγόπονοι τεμπέληδες, απατεώνες και ψεύτες. Η Ελλάδα μπορούμε να πούμε ότι εμφανιζόταν ως το αποτυχημένο σχέδιο της Γερμανίας, ανίκανη να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της ευρωπαϊκής οικονομικής ενσωμάτωσης. Ένας πόλεμος ανακοινώσεων, στον διεθνή και εγχώριο Τύπο, δημιούργησε μια ρητορική συνθήκη που θύμιζε την απογοήτευση των πρώτων δυτικών περιηγητών τον 19ο αιώνα.
Έχοντας από καιρό πάρει διαζύγιο με τις ανθρωπιστικές αξίες του Διαφωτισμού, ο πολιτισμός και το κοινωνικό συμβόλαιο μετριούνται τώρα με βάση τους χρηματιστηριακούς δείκτες και τους δείκτες οικονομικής ευμάρειας των επιχειρήσεων. Καθώς η Ελλάδα ετοιμάζεται να ολοκληρώσει το πρόγραμμα, με ελπίδες σε κάποια στιγμή να μπορεί να δανείζεται ξανά από τις αγορές, ετοιμάζεται να ανακτήσει την εμπιστοσύνη των ευρωπαίων εταίρων της και να επανέλθει στον πολιτισμό, παραβλέποντας, ή καλύτερα αποσιωπώντας τις βαθιές κοινωνικοοικονομικές ανισότητες που η νεοφιλελεύθερη κρίση [sic] επέβαλε στην ελληνική κοινωνία και την καταρράκωση της εργατικής και της μεσαίας τάξης.
Όσο δεν μπορεί να συμμετάσχει στη δυτική ή ευρωπαϊκή πολιτισμική ρητορική στο οικονομικό πεδίο, όπως το επέβαλε η μεταπολεμική ατζέντα, η Ελλάδα δεν παρέλειπε να υπενθυμίζει στους συμμάχους της την αρχαία πολιτισμική συνεισφορά της και τη μεταφορά της κληρονομιάς της. Πολύ πρόσφατα, σε αναζήτηση νέων συμμαχιών και καθώς τα γεωπολιτικά συμφέροντα στην περιοχή βρίσκονται σε φάση ριζικής αναδιάταξης, η Ελλάδα, μαζί με το Ισραήλ – παραπέμποντας σε ένα σχήμα του τύπου εμείς/άλλοι και μια απροσδιόριστη πολιτισμική απειλή που δεν είναι άλλη από το Ισλάμ – έχουν αναλάβει την υπεράσπιση του δυτικού πολιτισμού ως τα δύο τελευταία προπύργια της δημοκρατίας στη νοτιοδυτική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο. Η ελληνική στρατηγική να γίνει η Ελλάδα ενεργειακός κόμβος της περιοχής θα θάψει κάτω από τη θάλασσα όχι μόνο έναν αγωγό φυσικού αερίου, αλλά και το παλαιστινιακό, ενώ θα κεφαλαιοποιεί και θα χτίζει πάνω στον αντιισλαμικό και ισλαμοφοβικό λόγο.
Τα αφηγήματα έχουν σημασία, γιατί μετατρέπουν πολύπλοκα γεγονότα σε συνεκτικές και σαφείς ιστορίες που λέμε στους εαυτούς μας για το ποιοι είμαστε και πού κατευθυνόμαστε. Τα πολιτισμικά αφηγήματα έχουν υπάρξει ιδιαιτέρως αποτελεσματικά στο να παρέχουν τους απαραίτητους συναισθηματικούς δεσμούς και τις ορθολογικές δικαιολογίες για την πιο πρόσφατη κρίση του καπιταλισμού, αναζητώντας και ανακαλύπτοντας εχθρούς εντός και εκτός συστήματος, ενώ αποκρύπτουν την καταστροφική για τον πολιτισμό δράση τους. Είναι σημαντικό, όχι απλώς να ξεδιαλύνουμε και να μπορούμε να δούμε μέσα από αυτές τις αφηγήσεις, αλλά και να τις επανοικειοποιηθούμε και να τις επενδύσουμε με καινούργια νοήματα. Η πολιτισμένη συμπεριφορά και ο πολιτισμός δεν ταιριάζουν πολύ καλά με την ακραία ανισότητα, τη φτώχεια και την κοινωνική αδικία.
1) Hamid Dabashi, “For the Last Time: Civilizations” International Sociology, v. 16(3), 2001, p. 362.
2) Ida Danewid, “White innocence in the Black Mediterranean: hospitality and the erasure of history,” Third World Quarterly, vol.38, no.7, 2017.
Η Δέσποινα Λαλάκη είναι ιστορικός κοινωνιολόγος και διδάσκει στο City University της Νέας Υόρκης, CUNY. Έχει δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά και διάφορα ΜΜΕ (Al Jazeera, Boston Occupier, New Politics Magazine, Ενθέματα Αυγής, Χρόνος). Οι δημοσιεύσεις της είναι προσβάσιμες στο https://baruch.academia.edu/DespinaLalaki