του Διονύσιου Σκλήρη
Ένα από τα μεγάλα χαρίσματα του Καλλίστου Ware, το οποίο λείπει στους καιρούς μας, ήταν αυτό της ισορροπημένης συμπερίληψης με απόδοση δικαιοσύνης στις διαφορετικές πτυχές του πνευματικού γεγονότος.
Αντίστροφη μετακένωση της Ανατολής στη Δύση
Ας πάρουμε για παράδειγμα το κλασικό κομβικό ερώτημα: Πώς θα γίνουμε καλύτεροι; Αν αλλάξουμε πρώτα τους θεσμούς της κοινωνίας ή αν αλλάξουμε τον εαυτό μας; Ο Κάλλιστος ήταν ένας από τους θεολόγους που αγωνιζόταν και για τα δύο ταυτόχρονα. Αφενός με τη μετάφραση στα αγγλικά και τον επίκαιρο ερμηνευτικό υπομνηματισμό της Φιλοκαλίας, δηλαδή ενός σώματος ασκητικών κειμένων από πολλούς αιώνες της ανατολικής ορθόδοξης ασκητικής παράδοσης. Με το έργο του αυτό, ο Κάλλιστος ήταν το αντίστροφο ενός από τους δυτικοσπουδαγμένους λογίους που επιχειρούν να «μετακενώσουν» τον δυτικό πολιτισμό στην Ανατολή για να «περάσουμε Διαφωτισμό». Ο Κάλλιστος, αντιστρόφως, έμπειρος τόσο της αγγλοσαξονικής παιδείας όσο και της ανατολικής ασκητικής, προσπαθούσε να μετακενώσει τους θησαυρούς της Ανατολής στη Δύση, καλώντας τους ανθρώπους της (παγκοσμιοποιημένης) Δύσης να περάσουν την εσωτερική κάθαρση και τον φωτισμό ως προϋποθέσεις της ένωσης με τον Θεό. Αφετέρου χαρακτηριζόταν από μια ευαισθησία για τη σημασία της αλλαγής των θεσμών και της επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων.
Η σύνθεση χαρίσματος και θεσμού
Συνέθετε έτσι το χάρισμα με τον θεσμό. Αφενός, υπήρξε πρωτεργάτης μιας φιλοκαλικής αναγέννησης στη Δύση με έμφαση την προσωπική βελτίωση και το χαρισματικό στοιχείο, αφετέρου ως επίσκοπος είχε επίσημη θεσμική δράση και παρουσία, μεταξύ άλλων κατά την προετοιμασία και ολοκλήρωση της πανορθόδοξης συνόδου της Κρήτης το 2016. Για τα δεδομένα της Ορθόδοξης Εκκλησίας υπήρξε πρωτοπόρος στο να τεθεί εκ νέου το ζήτημα της χειροτονίας γυναικών στον κλήρο, ενώ υπήρξε και από τους πρώτους που άρθρωσαν μια γενναία οικολογική θεολογία με αίτημα την αντισπισιστική συμπερίληψη των ζώων στο όραμα της σωτηρίας. Η θεολογία του ήταν επίσης ανοικτή σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης. Χαρακτηριστική συμπεριληπτική στάση είχε και ως προς τη σχέση Δύσης και Ανατολής. Αυτό ήταν εμφανές ακόμη και στη στάση του στα γεωπολιτικά ζητήματα, η οποία ήταν ισορροπημένη και αδέσμευτη.
Αλλά, κυρίως,ως ένας κορυφαίος Άγγλος scholar, που είχε περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Οξφόρδη, είχε διατηρήσει τις αρετές του αγγλοσαξονικού πνεύματος, όπως η αναλυτική σκέψη, ο εμπειρισμός, η τεκμηρίωση, η διαύγεια και η απλότητα στην έκθεση των επιχειρημάτων, ενώ ως ένας μοναχός της Ανατολής προσπαθούσε να φωτίσει τη συνολική ψυχοσωματική ζωή με το φως της μυστικής ένωσης με τον Χριστό που νοηματοδοτεί το συνολικό βίο σε οποιοδήποτε περιβάλλον. Χαρακτηριστική ήταν και η στάση του έναντι του διττού χριστιανικού μυστηρίου της Σταύρωσης και της Ανάστασης. Σεβόταν τη δυτική έμφαση στη Σταύρωση και στην κοινωνία των «στιγμάτων του μαρτυρίου» σε δυτικούς αγίους, καθώς αυτό σημαίνει μια ορισμένη στάση μέσα στον κόσμο και την Ιστορία, του να τίθεσαι ενάντια στην εξουσία και άρα να πάσχεις μαζί με τους πιο αδύναμους και ευάλωτους. Ταυτοχρόνως, συμμεριζόταν την ανατολική επικέντρωση στην Ανάσταση ως μια οριστική νίκη έναντι του θανάτου, η οποία κατά κύριο λόγο δεν έχει δικανικό νόημα (εξιλέωση, δικαίωση του ανθρώπου έναντι των αμαρτιών του κ.ο.κ.), αλλά οντολογικό, δηλαδή κατάργησητου θανάτου ως εσχάτου εχθρού της ανθρωπότητας και του κόσμου, με αποτέλεσμα μια ζωή ευχαριστίας προς τον Θεό, η οποία διαποτίζει την ολοκληρία της ζωής.
Το «Οδοιπορικό προς την Ορθοδοξία»
Οκατάκόσμον TimothyWareείχε γεννηθεί το 1934 σε μία οικογένεια Αγγλικανών στο Μπαθ του Σόμερσετ και ακολούθησε σπουδές Κλασικής Φιλολογίας και Θεολογίας στην Οξφόρδη. Σε ηλικία 24 ετών μετεστράφη στην Ορθοδοξία και στη συνέχεια εγκαταβίωσε στη Μονή του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, και κατά διαστήματα στα Ιεροσόλυμα και το Άγιο Όρος. Το 1966, σε ηλικία 32 ετών χειροτονήθηκε ιερομόναχος στο Οικουμενικό Πατριαρχείο με το όνομα «Κάλλιστος». Την ίδια χρονιά έγινε καθηγητής Ανατολικών Ορθοδόξων Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, μία θέση που κράτησε για 35 χρόνια. Όντας βαθύς γνώστης τόσο της αρχαίας όσο και της νέας ελληνικής, έγινε μια γέφυρα διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού στην Αγγλία. Το 1982 χειροτονήθηκε επίσκοπος της Διοκλείας της Φρυγίας υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο (και μητροπολίτης από το 2007), ενώ ανέλαβε υπό τη φροντίδα του την ελληνορθόδοξη ενορία της Οξφόρδης, αποτελώντας για πολλές δεκαετίες έναν φάρο πνευματικότητας μέσα στη σημαντική πανεπιστημιούπολη. Άσκησε επίσης διευθυντικό ρόλο στο Ινστιτούτο Ορθόδοξων Χριστιανικών Σπουδών στο Καίμπριτζ, το οποίο φιλοδοξούσε να πραγματοποιήσει έναν ευρύτατο πολιτισμικό και διαθρησκειακό διάλογο.
Βασική του συνεισφορά υπήρξε οπωσδήποτε η μετάφραση της Φιλοκαλίας στα αγγλικά, μαζί με τους PhilipSherrardκαι G.E.H. Palmer, ενώ συνέγραψε πολύ σημαντικά βιβλία εισαγωγής στην Ορθοδοξία, όπως το Ο Ορθόδοξος Δρόμος (1979), το οποίο απευθύνθηκε σε ένα ευρύτατο αγγλόφωνο κοινό. Εξίσου κομβικό είναι το έργο του Η Ορθόδοξη Εκκλησία (1963), το οποίο συνοψίζει την εκκλησιαστική ιστορία, επικεντρώνοντας στη λειτουργική και νηπτική παράδοση. Η τελευταία επικεντρώνει στη «νήψη», δηλαδή στη συνεχή πνευματική εγρήγορση του ανθρώπου, που χρειάζεται να παίρνει όλη τη ζωή του στα σοβαρά. Μετέφρασε επίσης τα βασικά λειτουργικά και ασκητικά κείμενα.
Κατά τη μεταστροφή του από τον Αγγλικανισμό στην Ορθοδοξία, την οποία αφηγήθηκε στο έργο του Το Οδοιπορικό μου προς την Ορθοδοξία ο επίσκοπος Κάλλιστος τρόπον τινά συνδύασε τα καλύτερα στοιχεία των δύο παραδόσεων. Θεωρούσε τη μεταστροφή του στην Ορθοδοξία ως αποκορύφωση της εκπλήρωσης όλων των καλών της αγγλικανικής εμπειρίας και όχι ως απόρριψη. Εμβάθυνε στην ασκητική παράδοση, ενώ ήταν ταυτόχρονα γνώστης των σύγχρονων προκλήσεων στις οποίες προσπαθούσε να ανταποκριθεί. Η σκέψη του αποτελούσε τρόπον τινά έναν επανευαγγελισμό του σύγχρονου κόσμου, τα προβλήματα του οποίου γνώριζε και βίωνε ένδοθεν. Συνδύαζε τον φιλοκαλικό μυστικισμό με μια γενναία κοινωνική θεολογία για την υπεράσπιση των πιο ευάλωτων και αδύναμων. Είναι χαρακτηριστικό ότι είναι από τους συγκριτικά πρώτους που επανέφεραν στη συζήτηση το ζήτημα της χειροτονίας των γυναικών, παραδεχόμενος ότι δεν υπάρχουν σημαντικοί λόγοι πίστεως για την άρνησή της, αλλά περισσότερο λόγοι ιστορικοί και συνδεόμενοι με το παραδοσιακό συμβολικό. Ήταν επίσης ιδιαιτέρως ευαίσθητος σε ζητήματα κακοποίησης γυναικών. Αλλά είχε μία ευρύτερη ευαισθησία για την οδύνη όλων των ευάλωτων και τρωτών όντων. Διατύπωσε μία οικολογική θεολογία συμπερίληψης των ζώων στο σχέδιο της σωτηρίας του κόσμου, εκκινώντας από τον ασύλληπτο πόνο τους στο πλαίσιο της εντατικής βιομηχανικής κτηνοτροφίας.
Οικολογία και Μεταμόρφωση
Στην ιστορικοπολιτική του σκέψη τόνισε τις παράπλευρες ευεργεσίες που προέκυψαν από τη Διασπορά των Ορθοδόξων στη Δύση, οφειλόμενη κατά κανόνα σε τραγικά γεγονότα, όπως διώξεις, πολέμους, εθνοκαθάρσεις ή, έστω, οικονομικές κρίσεις, καθώς με αυτόν τον τρόπο επετεύχθησαν ζυμώσεις, όπου οι μεν Ορθόδοξοι ως απορφανισμένοι από την εθνοκρατική ασφάλεια αναγκάστηκαν να επαναδιατυπώσουν το όραμά τους με έναν πιο ριζικά υπαρξιακό τρόπο, οι δε δυτικοί έζησαν από κοντά τη μαρτυρία συγκεκριμένων κοινοτήτων με αποτέλεσμα πολλές μεταστροφές, όπως και του ίδιου του Καλλίστου, κατά κόσμον TimothyWare. Αυτό είναι και το νόημα της «οικονομίας» του Θεού στην ορθόδοξη Θεολογία, δηλαδή το να μπορεί να βγει υπαρξιακό καλό μέσα από το αντικειμενικό ιστορικό κακό κατά το «εκεί όπου υπάρχει ο κίνδυνος, υπάρχει και αυτό που σώζει» του Χαίλντερλιν.
Αυτό που θεωρούσε ότι ήταν κυρίως σημαντικό σε μια γνήσια ορθόδοξη μαρτυρία μέσα στη Δύση ήταν η δημιουργική και ιερατική κατανόηση του φυσικού περιβάλλοντος. Ως προς αυτό, η σκέψη του συντονιζόταν με αυτήν του Μητρ. Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα, που κυρίως ανέπτυξε μια ορθόδοξη οικολογική θεολογία βασισμένη στον ιερατικό ρόλο του ανθρώπου να αναφέρει ευχαριστιακά την κτίση στον Θεό. Η μαρτυρία της Ορθοδοξίας δεν είναι, κατά τον Κάλλιστο, ζηλωτική και φονταμενταλιστική, ούτε σε καμία περίπτωση αυτοδικαιωτική• αντιθέτως, οι Ορθόδοξοι έχουν πολλές αφορμές μετάνοιας για ιστορικές αποτυχίες και ελλείμματα. Αφορά περισσότερο σε μία παράδοση, εν ταυτώ χαρισματική και θεσμική, η οποία άντεξε μέσα στον χρόνο, παρά τις κρίσεις και τις παρακμές, κομίζοντας ένα όραμα για τον μεταμορφωτικό χαρακτήρα της Ανάστασης. Ανίχνευε, όμως, και στη δυτική παράδοση τις εκλεπτυσμένες μορφές των ασκητών που διείδαν την εγγύτητα του Θεού στη φύση και τη λεπτότητα των ορίων ανάμεσα στον ορατό και τον αόρατο κόσμο.
Ως προς το οικολογικό πρόβλημα, συνδύασε και πάλι το θεσμικό και το χαρισματικό στοιχείο. Διέβλεπε ασφαλώς ότι πρόκειται για ένα πρόβλημα κατ’ εξοχήν πολιτικό που απαιτεί καθολικές θεσμικές αποφάσεις σε επίπεδο παγκόσμιας συνεργασίας. Ταυτοχρόνως, όμως, είναι και ένα ζήτημα μικροπολιτικής στο προσωπικό επίπεδο, που απαιτεί τη μετάνοια του καθενός με την ετυμολογική σημασία της λέξης ως αλλαγής νου και νοοτροπίας. Ώστε στόχος μας να μην είναι η χίμαιρα της διαρκούς ανάπτυξης, επέκτασης και κατανάλωσης, αλλά ο σεβασμός στα όριά μας, ώστε να επιτρέψουμε να επιζήσουν μακροπρόθεσμα όλα τα δημιουργήματα στη φύση, συμπεριλαμβανομένων και ημών. Αυτό μπορεί να απαιτήσει ακόμη και μια αποανάπτυξη, το οικονομικό αντίστοιχο της θεολογικής κενώσεως.
Ο Κάλλιστος βασιζόταν εν προκειμένω κυρίως στη θεολογία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού (7ος αιώνας) για τους λόγους του Θεού στη φύση και του αγίου Γρηγορίου Παλαμά Θεσσαλονίκης για τις θείες ενέργειες. Πρόκειται για δύο συμπληρωματικές θεωρήσεις της έντονης παρουσίας μέσα στη φύση ενός Θεού, ο οποίος όμως δεν ταυτίζεται με τη φύση, αλλά την καθοδηγεί προς τη σωτηρία. Το όραμα αυτό ορίζεται από τον επίσκοπο Κάλλιστο ως «πανενθεϊσμός», δηλαδή παρουσία του Θεού εντός του κόσμου μέσα από το θέλημα και την ενέργεια, σε αντίθεση προς τον «πανθεϊσμό» που σημαίνει ταύτιση του Θεού με τη φύση, μία θέση η οποία απορρίπτεται. Η οικολογική αυτή θεολογία βασίζεται στο βίωμα της ευχαριστίας, την οποία βρήκε ο νεαρός TimothyWareστην ορθόδοξη εκκλησία και αυτό συνετέλεσε αποφασιστικά στη μεταστροφή του, ως μια μυστηριακή ενότητα του παρελθόντος και του παρόντος με το μέλλον, των ζωντανών με τους κεκοιμημένους, της φύσης με τον άνθρωπο και τον Θεό. Το βίωμα αυτό βασίζεται στο ότι ο Θεός της πίστης αυτής δεν είναι ένα μοναχικό ον, αλλά σχέση και κοινωνία στο ίδιο του το είναι που αποτελεί τριάδα προσώπων.
Mε τη βαθιά ενσυναίσθησή του για το σύνολο της πλάσης, αλλά και τη λογοτεχνική εκφορά του, ο Κάλλιστος Wareενσάρκωνε στον μέγιστο βαθμό αυτό που έλεγε ο άγιος Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης: «Ο χριστιανός πρέπει να είναι ποιητής. Ο Χριστός δεν θέλει δίπλα Του χοντρούς πνευματικά ανθρώπους». Οπωσδήποτε η σοφία, η σύνεση, η ισορροπία, η συμπερίληψη, η ποιητικότητα, η πνευματική ηγεσία διά της σεμνότητας και της ταπεινοφροσύνης του Καλλίστου Wareθα λείψουν στον ορθόδοξο κόσμο. Ελπίζουμε, όμως, η άρση των εγκόσμιων περιορισμών να οδηγήσει σε μια μεγαλύτερη εσωτερίκευση του πνεύματός του από τη σύνολη Εκκλησία και κόσμο.