της Τζένης Τσιροπούλου
Σαράντα χρόνια μετά το θάνατο του, ο Ισπανός δικτάτορας Φράνκο συνεχίζει ακόμα να προκαλεί αντιπαραθέσεις, όπως έγινε φανερό με αφορμή την πολυαναμενόμενη και αρκετά αμφιλεγόμενη καλλιτεχνική έκθεση «Franco, Victory, Republic and Impunity in Urban Spaces» (Φράνκο, Νίκη, Δημοκρατία και Ατιμωρησία στους Αστικούς Χώρους) που εγκαινιάστηκε αυτή την εβδομάδα στη Βαρκελώνη.
Οι διοργανωτές ήρθαν αντιμέτωποι με διαμαρτυρίες και διαδηλωτές που πετούσαν αυγά, μπογιές και σάπια φρούτα στο κεντρικό έκθεμα, το οποίο ήταν το άγαλμα του έφιππου, ακέφαλου Φράνκο. Σε κάποια άλλη περίπτωση, ένας πολίτης «έστεψε» το άγαλμα με μια κεφαλή γουρουνιού ενώ άλλοι πιάστηκαν στα χέρια και γρονθοκοπήθηκαν.
Τελικά, λίγες μέρες αργότερα, τη νύχτα της Πέμπτης, τρεις νεαροί σκαρφάλωσαν το φράχτη που προστάτευε το άγαλμα και το κατεδάφισαν. Τα απομεινάρια του Φράνκο -ο οποίος κυβέρνησε τη χώρα από το τέλος του ισπανικού εμφυλίου το 1939 μέχρι το θάνατό του το 1975- τα μάζεψαν δύο δημοτικά σκουπιδιάρικα ενώ ταυτόχρονα οι αυτόπτες μάρτυρες χειροκροτούσαν και κάποιοι το γιόρτασαν ανοίγοντας ένα μπουκάλι κρασί.
Η δήμαρχος της Βαρκελώνης, Ada Colau, μέλος των Indignados και κοινωνική ακτιβίστρια, γνωστή για τη δράση της κατά των εξώσεων, αντιμετώπισε έντονη κριτική από τους πολιτικούς της αντιπάλους γιατί υποστήριξε την έκθεση για το Φράνκο.
Παρ' όλο που σύμφωνα με τον αντιδήμαρχο, Gerardo Pisarello, η έκθεση είχε ως στόχο «να καταδείξει τα εγκλήματα του φρανκικού καθεστώτος και την ατιμωρησία [των φρανκικών συμβόλων] ακόμα και σε καιρούς δημοκρατίας», φάνηκε ότι η δύναμη του συμβόλου έχει τόσο ισχυρή επίδραση στο θυμικό ώστε να μην έχει τελικά σημασία το ότι πρόκειται για μια καλλιτεχνική εγκατάσταση και όχι για σύμβολα ισχύος επιβεβλημένα στους δημόσιους χώρους από την ίδια τη δικτατορία. Μια ομάδα θυμάτων του Φράνκο προέβη σε σιωπηρή διαμαρτυρία ενώ άλλοι διαδηλωτές φώναζαν το σύνθημα «έξω οι φασίστες από τους δρόμους μας».
Μήπως όμως τελικά η έκθεση πέτυχε από την πρώτη κιόλας μέρα το στόχο της αφού οι πολίτες αφυπνίστηκαν κατά των φρανκικών συμβόλων και άνοιξε ο σχετικός διάλογος;
Το άγαλμα που έγινε η «πέτρα του σκανδάλου» συμπυκνώνει άλλωστε στο σώμα του όλη την παραπάνω προβληματική. Αποτελεί έργο του Joan Viladomat, το οποίο εκτίθετο από το 1963 (επί Φράνκο) μέχρι το 2008 στο Κάστρο Montjuic, όπου και αποκεφαλίστηκε μετά από βανδαλισμό. Έπειτα κλειδώθηκε σε μια δημοτική αποθήκη για να ξεσκονιστεί και να επανεμφανιστεί τώρα συμβολικά σε κοινή θέα, προκειμένου να εγείρει το ερώτημα: «τι έκαναν μέχρι τώρα οι ιθύνοντες για τα δημόσια σύμβολα του Φράνκο και πού ήταν όλοι αυτοί που σήμερα σηκώθηκαν από τον καναπέ τους;», όπως λέει ο διοργανωτής Manel Risques.
Εν τω μεταξύ, ένας από τους νεαρούς που έριξαν το άγαλμα συνελήφθη για να αφεθεί ελεύθερος λίγο αργότερα ενώ η αστυνομία ερευνά το συμβάν χρησιμοποιώντας οπτικό υλικό από τις κάμερες ασφαλείας της διοργανώτριας γκαλερί Born Center for Culture and Memory, έξω από την οποία είχε στηθεί ο έφιππος Φράνκο.
Η αμφιλεγόμενη μάχη για τη συλλογική μνήμη
«Η έκθεση δεν επιδιώκει επουδενί να εκθειάσει το Φράνκο αλλά το κίνημα υπέρ της ανεξαρτησίας της Καταλονίας την εξέλαβε ως προκλητική κυρίως λόγω της ευαισθησίας που περιβάλλει την τοποθεσία που επιλέχθηκε, δηλαδή ένα ιερό μέρος για το κίνημα ανεξαρτησίας από τις μάχες του 1714» λέει στο TPP ο δημοσιογράφος από τη Βαρκελώνη, Ricard Gonzalez, ενώ το ειρωνικό hashtag #samataopaco (francisgotkilled) που αφορά στο εν λόγω άγαλμα, είναι το top trend του ισπανικού twitter.
Η Ισπανία είναι μία ακόμα χώρα που δυσκολεύεται να διαχειριστεί το δύσκολο και διχαστικό παρελθόν της στο δημόσιο λόγο και χώρο.
Κατά τη μετάβασή της στη δημοκρατία, το 1977, η χώρα πέρασε νόμο ο οποίος παρείχε αμνηστία για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τη δικτατορία κατά τη διάρκεια του εμφυλίου (1936-1939). Το 2007, η κυβέρνηση του Θαπατέρο πέρασε το νόμο για την Ιστορική Μνήμη (Historical Memory Law) και ενώ βάσει αυτού, τα αγάλματα της εποχής του Φράνκο μπήκαν στις αποθήκες, μέχρι και σήμερα παραμένουν δρόμοι και δημόσια κτίρια να φέρουν ονομασίες που παραπέμπουν στο δικτατορικό καθεστώς.
Βανδαλισμοί αγαλμάτων με σύνθημα «Κάτω οι δικτάτορες!»
Δεν είναι λίγες οι φορές όπου η κατεδάφιση μνημείων και αγαλμάτων δικτατόρων (ή αμφιλεγόμενων ηγετών που πολλοί χαρακτήριζαν ως δικτάτορες) έμεινε στην ιστορία ως μια αυθόρμητη, συμβολική κίνηση λύτρωσης των πολιτών που ασφυκτιούσαν κάτω από τα αυταρχικά καθεστώτα ενώ άλλοτε χρησιμοποιήθηκε από τους πολιτικούς ηγέτες ως «καταδίκη της μνήμης» ώστε η κοινωνία να ξεχάσει. Σύμφωνα με το Foreign Policy, μερικά από τα πιο τρανταχτά και ανεξίτηλα οπτικά στιγμιότυπα είναι τα παρακάτω:
«Κάτω ο Στάλιν»
Αγάλματα του Στάλιν βεβηλώθηκαν ουκ ολίγες φορές σε διάφορα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Το 2010, για παράδειγμα, το άγαλμα του αποκαθηλώθηκε εν μία νυκτί από τη γενέτειρα του Gori στη Γεωργία, στο πλαίσιο «εκκαθάρισης» των συμβόλων της σοβιετικής περιόδου μετά από τον πόλεμο μεταξύ Γεωργίας και Ρωσίας αν και αργότερα αποφασίστηκε η επαναφορά του.
«Κάτω ο Σαντάμ»
Το βίντεο των Ιρακινών να ρίχνουν τον Σαντάμ το 2003 παραμένει μια «κλασσική» σκηνή, παρ'όλο που τα media «φούσκωσαν» το μύθο και ο συμβολισμός τής ενότητας στο Ιράκ, με τον οποίο ήταν επιφορτισμένο το στιγμιότυπο, κατέρρευσε σύντομα.
«Κάτω ο Λένιν»
Από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και μετά, τα αγάλματα του Λένιν απομακρύνθηκαν από πολλές πλατείες και πάρκα ανά τον κόσμο. Εδώ το βίντεο προέρχεται από την Ουκρανία το 2008.
«Κάτω ο Μουμπάρακ»
Το 2011, το πρόσωπο του πρώην Αιγύπτιου προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ, βανδαλίστηκε στο παρακάτω μνημείο που βρίσκεται σε κεντρικό δρόμο του Καΐρου.
«Κάτω ο Καντάφι»
Μία από τις πιο αξιομνημόνευτες στιγμές του πολέμου στη Λιβύη το 2011 είναι όταν οι αντάρτες κατεδαφίζουν το άγαλμα του Καντάφι με τη χρυσή γροθιά και κλωτσάνε το κεφάλι του σαν μπάλα ποδοσφαίρου ενώ τα βίντεο από τα κινητά καταγράφουν από κάθε πιθανή γωνία.
«Κάτω ο Ασάντ»
Εδώ, αντικαθεστωτικοί στη Συρία επιτίθενται σε μνημείο του Ασάντ του γηραιότερου. Δυστυχώς όμως, η ευφορία στη Συρία κράτησε μονάχα ελάχιστα.
Το θέμα με τα αγάλματα, τα μνημεία και το ρόλο που διαδραματίζουν στους δημόσιους χώρους θα συνεχιστεί το επόμενο Σάββατο με ρεπορτάζ του thepressproject σχετικά με την Ελλάδα.