Στις 20 Οκτωβρίου 2021, στη Νότια Κορέα και παρά τα πρωτόκολλα των απαγορεύσεων λόγω κορονοϊού, διοργανώθηκε γενική απεργία στην οποία συμμετείχαν 13 πόλεις. Η αντίστοιχη ΓΣΕΕ της Ν.Κορέας (Korean Confederation of Trade Unions) χρησιμοποίησε ως εποικοινωνιακή καμπάνια για την προσέλκυση κόσμου στη Γενική Απεργία, τη πολύ δημοφιλή- πια και στην Ελλάδα- σειρά του Netflix, The squid game (Το παιχνίδι του καλαμαριού ). Τα μέλη της Συνομοσπονδίας πορεύτηκαν και διαδήλωσαν φορώντας τις στολές που προβάλλονται στη σειρά ενώ ακόμα και τα παρακινητικά μηνύματα που κυκλοφορούσαν στα social media πριν την ημέρα της απεργίας, ήταν όλα εμπνευσμένα από αυτή τη σειρά.
Λίγες μέρες μετά, ακτιβιστές και διαδηλωτές προσομοίωναν το The Squid Game στη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το κλίμα COP26 στη Γλασκώβη έξω από τον χώρο συνάντησης των επίσημων προσκεκλημένων.
Για τον αναγνώστη που δεν έτυχε ή που δε σκοπεύει να δει τη συγκεκριμένη σειρά, χρειάζεται να σημειωθεί ότι η πλοκή της αφορά ένα διαγωνισμό στον οποίο συμμετέχουν 456 παίκτες που βρίσκονται όλοι τους στα όρια της χρεωκοπίας και με μεγάλα και δυσχερή χρέη. Οι παίκτες είναι διατεθειμένοι να ρισκάρουν τη ζωή τους συμμετέχοντας σε διάφορα βίαια και διαστροφικά παιχνίδια προκειμένου να κερδίσουν ένα τεράστιο χρηματικό έπαθλο που θα τους βγάλει από τη μιζέρια τους.
Το φαινόμενο όπου οι διαδηλωτές και ακτιβιστές οικειοποιούνται τηλεοπτικά σύμβολα, κοστούμια ή φιγούρες και βγαίνουν σε κεντρικούς δρόμους για να διαμαρτυρηθούν και να διεκδικήσουν τα αιτήματά τους δεν είναι καινούριο. Στην πραγματικότητα, από την έλευση και την στερέωση της νέας τηλεοπτικής εποχής με τις συνδρομητικές πλατφόρμες στο διαδίκτυο (βλ. Netflix, Amazon, Hulu, Prime, HBO, Apple TV κά), το φαινόμενο αυτό πολλαπλασιάζεται και εγείρει κάποια ερωτήματα. Ποιος είναι ο σκόπος και ο λόγος που οι διαδηλωτές και τα κινήματα ιδιοποιούνται αυτά τα σύμβολα και δημιουργούν μια μόδα που συνιστά ρέπλικα αντιγραμμένη από τα ενδύματα και τα εικονογραφικά σύμβολα των ηθοποιών στις τηλεοπτικές σειρές;
Από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα αποτελούν οι σειρές The Handmaid‘s Tale (στην πλατφόρμα Hulu), το Casa de Papel ( πλέον αγορασμένο από την πλατφόμα Netflix), και το προαναφερθέν The Squid Game. Σημείο ορόσημο σε όλα αυτά θα μπορούσε να θεωρηθεί το graphic novel V for Vedetta με την χαρακτηριστική μάσκα του Guy Fawkes, εκείνου του τύπου που σχεδίαζε να ανατινάξει το Βρετανικό Κοινοβούλιο στις 5 Νοεμβρίου 1605. Η πολύ γνωστή μάσκα των Anonymous, η μάσκα του Guy Fawkes και η εικονογραφία των Alan Moore και David Lloyd πηγάζουν από τα αληθινά γεγονότα του 17ου αιώνα και τη Συνωμοσία της Πυρίτιδας με σκοπό τη δολοφονία του αυταρχικού βασιλιά Ιάκωβο Α’. Ενώ από την κυκλοφορία της ταινίας το 2005 και έπειτα, (την ίδια περίοδο πάνω κάτω που ξεκινούσε και το Facebook), η μάσκα αυτή έγινε ανάρπαστη και υιοθετήθηκε από εκατομμύρια κόσμου που διαδήλωναν ενάντια σε κρατικές αυθαιρεσίες και αυταρχικά καθεστώτα. Στην εποχή της ψηφιοποίησης, οι μάσκες αυτές δε γινόταν να μην υιοθετηθούν και από τους ψηφιακούς ακτιβιστές και τους hackers Anonymous, των οποίων η πιο εντυπωσιακή κυβερνο-επίθεση στην Ελλάδα ήταν στην ιστοσελίδα της ΔΕΗ το 2018.
Τα τελευταία τρία χρόνια, γυναίκες μεταμφιεσμένες με μακριές κόκκινες ρόμπες και άσπρα καπέλα που εμποδίζουν την περιφερειακή όραση, διαδηλώνουν για τα γυναικεία δικαιώματα και δη, για το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του σώματος. Σε πολιτείες των ΗΠΑ, στην Πολωνία, την Ιρλανδία και την Αργεντινή το τελευταίο διάστημα, επικράτησε μια αυστηροποίηση των μέτρων με αποτέλεσμα τη σταδιακή ολική απαγόρευση των εκτρώσεων σε διάφορες χώρες. (π.χ. Τέξας και Πολωνία, όπου μάλιστα αναζωπυρώθηκαν αυτή τη βδομάδα οι διαδηλώσεις λόγω του θανάτου μιας εγκύου από σήψη εξαιτίας του εμβρύου). Οι διαδηλώτριες μεταμφιέζονται σε Handmaids εμπνεόμενες από τη σειρά The Handmaid‘s Tale. Η δυστοπική κοινωνία που παρουσιάζεται στη σειρά κρατείται από ολοκληρωτικούς και αυταρχικούς θεσμούς που η μόνη κοινωνική θέση που φυλάνε για τη γυναίκα είναι αυτή της αναπαραγωγικής μηχανής.
Από την άλλη μεριά το Casa de Papel, με τις εξίσου κόκκινες και φανταχτερές στολές των ληστών, έχει μια πολύ πιο ανάλαφρη διάσταση και απεικονίζει την υλοποίηση ενός πολύ φιλόδοξου σχεδίου με την είσοδο των ληστών στο Νομισματοκοπείο της Ισπανίας, τον πολυήμερο εγκλεισμό τους εκεί και το τύπωμα χαρτονομισμάτων. Ξεκίνησε να προβάλλεται και αυτό, όπως και το The Handmaid‘s Tale, το 2017, και κέρδισε πολύ εύκολα τις καρδιές του κοινού που εκείνη την περίοδο είχαν κουραστεί να ακούνε αναλύσεις επί αναλύσεων για οικονομικά και τεχνοκρατικά ζητήματα και για το ντόμινο της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Ακόμα και 3 χρόνια αργότερα, η σειρά αυτή, με τις κόκκινες στολές και τις μάσκες με τα μουστάκια του Νταλί εξακολουθεί να είναι επίκαιρη και να εμπνέει 3.000 Ισπανούς διαδηλωτές που συγκεντρώθηκαν το 2020 έξω από τα εργοστάσια της γιαπωνέζικης αυτοκινητοβιομηχανίας Nissan για να μην κλείσουν και καταλήξουν οι ίδιοι άνεργοι.
Την ίδια χρονιά, το Casa de Papel κατάφερε να ξεπεράσει τα ισπανικά σύνορα σε κινηματικό επίπεδο και ενέπνευσε διαδηλωτές στον Λίβανο, οι οποίοι ξεχύθηκαν να διαδηλώσουν ενάντια στην διαφθορά της κυβέρνησης και την εντεινόμενη φτωχοποίηση, ιδιαίτερα μετά τη θανατηφόρα έκρηξη της 6ης Αυγούστου του 2020, φορώντας τη χαρακτηριστική ολόσωμη στολή και μάσκα. Και στο γειτονικό Ιράκ, η σειρά ενέπνευσε πολύ κόσμο που επειδή δε μπορούσε να συμμετάσχει στις αντι-κυβερνητικές διαδηλώσεις, επέλεξε να κάνει ένα βίντεο με τη δική του παραλλαγή του ύμνου της ιταλικής αντίστασης (άρα και του Casa de papel) “Bella Ciao”.
To 2014, στην Ταϊλάνδη οι διαδηλωτές χρησιμοποίησαν τον χαιρετισμό με τα τρία δάχτυλα που προβάλλεται στη σειρά The Hunger Games και αναπαριστά την αντίσταση ενάντια στον ολοκληρωτισμό, για να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην επιβολή του πραξικοπήματος της 22ης Μαΐου. Οι συνταγματάρχες προσπαθούσαν να ελέγξουν και να απαγορεύσουν την εξάπλωση αυτής της σιωπηλής χειρονομίας. Το 2021, η ίδια χειρονομία με τον “προσκοπικό” χαιρετισμό υιοθετήθηκε από τους διαδηλωτές ενάντια στο πραξικόπημα της Μιανμάρ. Θα μπορούσε ο χαιρετισμός από το Hunger Games να αντικαθιστά την αριστερή γροθιά που εμφανίστηκε σε τόσους αντιστασιακούς αγώνες με αριστερό ιδεολογικό προσανατολισμό, με αφετηρία τις αντιστασιακές ομάδες του ισπανικού εμφυλίου ενάντια στη δικτατορία του Φράνκο;
Οι ίδιοι οι διαδηλωτές και οι συμμετέχοντες σε αυτές τις κινητοποιήσεις, τις εμπνευσμένες ενδυματολογικά από τις σειρές των συνδρομητικών καναλιών και σειρών εξηγούν ότι η χρήση αυτών των συμβόλων ( μάσκα ή ρουχισμός ή χειρονομία) εξασφαλίζει την παγκόσμια απήχηση του αγώνα τους. Προσελκύει πολύ εύκολα την προσοχή της παγκόσμιας κοινότητας ξεπερνώντας γεωγραφικά και γλωσσικά εμπόδια. Η εικόνα και το σύμβολο είναι πιο αιχμηρά, πιο δυνατά και πιο μεταδοτικά επικοινωνιακά μέσα. Το κείμενο απαιτεί χρόνο και κόπο, και στη σύνταξη και στην ανάγνωση. Επίσης, το πανό, όπως και ένα tweet, έχει περιορισμένο χώρο αριθμού λέξεων. Ενώ ως γνωστόν, μια εικόνα είναι χίλιες λέξεις. Τι πιο πρόσφορο για το πλανητικό χωριό της κοινωνίας της πληροφορίας από τον κατακλυσμό από εικόνες και σύμβολα που νοηματοδοτούνται κατά το δοκούν;
Ας μη ξεχνάμε και το πολύ δυναμικό κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων στη Γαλλία ( Gillets Jaunes) που είχε αδόξο τέλος λόγω της πανδημίας. Εκεί, παρόλο που η αμφίεση δεν προκύπτει από κάποια ενδυματολογική επιλογή τηλεοπτικής εμπνεύσεως, το κίτρινο γιλέκο αποτέλεσε το σήμα κατατεθέν του αγώνα των οδηγών αγροτών και υιοθετήθηκε από πολλούς αλληλέγγυους που μπορεί να μην είχαν πιάσει ποτέ τιμόνι νταλίκας στα χέρια τους, αλλά εναντιώνονταν συλλογικά στο κύμα ακρίβειας που επιβαλλόταν.
Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι το σήμα κατατεθέν των πορειών, των διαδηλώσεων και εν γένει των κινημάτων της προηγούμενης δεκαετίας ήταν η σκηνή (ο γνωστός εξοπλισμός για camping), αρχής γενομένης με το Occupy Wall Street, και στην πορεία με τους ισπανούς Indignados, τους έλληνες Αγανακτισμένους και τους τούρκους του Πάρκου Γκεζί. Δέκα χρόνια μετά όμως, όχι μόνο κατάληψη δημόσιου χώρου δε μπορούμε να κάνουμε, αλλά χρειάστηκε να έχουμε ειδικά χαρτιά μετακινήσεων και εξόδου από τον ιδιωτικό μας χώρο. Είναι αυτός ο ίδιος χώρος στον οποίο το Netflix και όλοι οι “φτωχοί συγγενείς” του, μάς κρατούν συντροφιά τα βράδια και μας δίνουν ιδέες για ευφάνταστα συνολάκια κινηματικής μόδας.
Η στολή και η μάσκα αποτελούν διονυσιακά στοιχεία και επιτρέπουν μια έξοδο από τον Εαυτό ενώ προσδίδουν στις κινηματικές δραστηριότητες μια αίσθηση γιορτής, πανηγυριού και εκτόνωσης. Ταυτόχρονα, διευκολύνουν την κατασκευή συλλογικής ταυτότητας και τονώνουν το αίσθημα της συνοχής της ομάδας των διαδηλωτών. Σε πολλές περιπτώσεις, σίγουρα θα χρησιμοποιούνται και ως προστασία για τη μη αναγνώριση των χαρακτηριστικών του προσώπου και την αδυναμία ταυτοποίησης από τις αστυνομικές αρχές. Κατά “διαβολική” σύμπτωση, όλες οι στολές που έχουν ξεσηκωθεί από σειρές τύπου Νέτφλιξ τα τελευταία 3-4 χρόνια είναι κόκκινες και ολόσωμες. Άλλωστε, το κόκκινο είναι το χρώμα του αγώνα, του πάθους, του αίματος και της αντίστασης.
Το ερώτημα που ανακύπτει σε αυτό το σημείο είναι εάν και κατά πόσο η καλλιτεχνική δημιουργία μιμείται τη ζωή ή η ζωή μιμείται την τέχνη. Στη δεύτερη περίπτωση δικαιώνεται ο Oscar Wilde που υποστήριζε ότι η ζωή μιμείται την τέχνη πολύ περισσότερο από ότι η τέχνη την ζωή και εισήγαγε την έννοια της αντι-μίμησης. Στην πραγματικότητα, η σειρά The Handmaid‘s Tale είναι μεταφορά του μυθιστορήματος της Margaret Atwood και η σειρά Casa de Papel είναι προϊόν μυθοπλασίας με τους σεναριογράφους να παλεύουν να την επεκτείνουν και σε παραπάνω από δύο σεζόν. Δεν ισχύει το ίδιο όμως και για το The Squid Game.
Ο σκηνοθέτης της σειράς, Hwang Dong-hyuk, αποκάλυψε ότι πηγή έμπνευσής του ήταν η κατάληψη του εργοστασίου αυτοκινητοβιομηχανίας Ssangyong από τους κορεάτες εργάτες και η βίαιη εκκένωσή του από τις αστυνομικές αρχές. Η περριρέουσα ατμόσφαιρα της φτωχοποίησης, του απάνθρωπου ανταγωνισμού και των αλλεπάλληλων αυτοκτονιών στη Ν. Κορέα λόγω των συνθηκών εργασίας ή της ανεργίας τον οδήγησαν στην τελική σύνθεση του σεναρίου. Μάλιστα, ο Lee Chang–keun, ένας από τους 2.600 εργάτες που συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις του Ssangyong και βίωσε την τραυματική εμπειρία της βίαιης εκκένωσης και καταστολής το 2009 και τη μετέπειτα εξαθλίωση λόγω ανεργίας δήλωσε ότι δεν άντεξε να παρακολουθήσει τη σειρά μετά το 2ο επεισόδιο.
Επομένως, στην περίπτωση του The Squid Game, πρόκειται για έναν αέναο καθρεφτισμό αναπαραστάσεων μεταξύ ζωής και τέχνης που μάλλον αχρηστεύει το μοντέλο του Oscar Wilde με την ζωή να μιμείται την τέχνη. Η απάντηση στο ερώτημα “ η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα” δε θα φωτίσει ιδιαίτερα τις υπόγειες διεργασίες που γίνονται στην κοινωνία και εκφράζονται μέσα από κινηματικές δραστηριότητες υιοθετώντας συλλογικά επίκαιρα σύμβολα ανεξαρτήτως προέλευσης. Για του λόγου το αληθές, και πέραν του κινηματικού πεδίου, η λεγόμενη pop culture, μαζική κουλτούρα, επηρεάζει κάθε έκφανση της καθημερινότητάς μας. Σε δημοτικά σχολεία σε όλη την Ευρώπη και στην Αυστραλία, τα παιδάκια παίζουν τις αναβαθμισμένες βίαιες παραλλαγές των παιχνιδιών του The Squid Game, το οποίο αρχικά αντέγραφε τα αθώα παιδικά παιχνίδια. Ενώ στη Βραζιλία σημειώθηκαν δύο ληστείες με τη συμμορία να είναι ντυμένη αλά Casa de Papel, ή ακόμα και να υιοθετεί επιχειρησιακές τακτικές που προβλήθηκαν στη σειρά.
Το Netflix κατέγραψε μόνο το 2020 κέρδη ύψους 25δις και αριθμεί πάνω από 200 εκατομμύρια συνδρομητές. Χάρη στην παγκόσμια εμβέλειά του, μπορεί να δώσει ένα κοινό σημείο αναφοράς σε λαούς και κοινωνίες από διαφορετικά μήκη και πλάτη. Αυτό το κοινό σημείο αναφοράς, το οποίο υπάρχει αποκλειστικά και μόνο χάρη στη διαμεσολάβησή του Netflix, δεν επαρκεί για να συνενώσει διαφορετικό κόσμο, που ναι μεν τους χωρίζουν μίλια, αλλά από την άλλη τους ενώνουν οι ίδιες ανάγκες, φόβοι, επιθυμίες και αντικαπιταλιστικές προσδοκίες. Οι ενδυματολογικές και σημειολογικές επιλογές των ανταγωνιστικών κινημάτων που εμπνέονται από τηλεοπτικές σειρές εξυπηρετούν στην αναγνώριση και στο καλωσόρισμα του κάθε αγώνα, αλλά εξαντλούνται σε αυτό.
Ο Guy Debord στο έργο του “Η κοινωνία του θεάματος” αναφέρει, ότι: Το θέαμα δεν είναι σύνολο εικόνων αλλά μια κοινωνική σχέση ατόμων διαμεσολαβούμενη από τις εικόνες… Το θέαμα λειτουργεί ως όργανο ενοποίησης. Συνενώνει το διαχωρισμένο αλλά το συνενώνει ως διαχωρισμένο.
Η πεμπτουσία των κινημάτων είναι οι ανθρώπινες σχέσεις. Η ανάμνηση και η παρακαταθήκη που μένει από τη συμμετοχή σε ένα κίνημα δεν είναι τόσο αν πέτυχε το σκοπό του και αν άλλαξε τον ρουν της Ιστορίας, αλλά αν κατάφερε να χτίσει οριζόντιες αδιαμεσολάβητες ισότιμες και αλληλέγγυες σχέσεις εμπιστοσύνης και συνδιαμόρφωσης σε όλους τους χώρους, στο σπίτι, στη δουλειά, στη σχολή, στην οικογένεια και στο ζευγάρι. Αν αυτό εξασφαλίζεται με μια μάσκα με μούσι ή χωρίς μούσι, με ή χωρίς στολή, λίγη διαφορά κάνει.
Το 2015, στην Ισπανία και στο πλαίσιο των κινητοποίησεων που διεξάγονταν ενάντια στους νέους νόμους που περιόριζαν τις πορείες, πραγματοποιήθηκε η πρώτη πορεία με ολογράμματα. Οι εκατοντάδες ακτιβιστές της πλατφόρμας No Somos Delito κατασκευάσαν και πρόβαλλαν μια ψηφιακή πορεία με τους διαδηλωτές ως ολογράμματα. Η ίδεα από πίσω ήταν ότι με τους νέους νόμους που ψηφίζονταν στο ισπανικό κοινοβούλιο ο μόνος τρόπος πια να διαδηλώνουμε ελεύθερα θα ήταν ως ολογράμματα. Ευτυχώς, οι νέοι νόμοι που τέθηκαν σε εφαρμογή ήταν πιο ελαστικοί από ό,τι αρχικά προβλεπόταν. Αλλά το μήνυμα ήταν σαφές, οι πορείες δεν είναι ολογράμματα, δεν μετρούνται σε views και likes και σίγουρα δεν είναι εικόνα στις ειδήσεις. Πάλι καλά που την ιδέα της πορείας-ολογράμματος δεν τη συναντήσαμε-προς το παρόν τουλάχιστον- κατά τη διάρκεια της πανδημίας και της πολύμηνης παγκόσμιας καραντίνας.