Οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης συνιστούν το πρώτο θεσμοθετημένο μοντέλο κοινωνικής επιχείρησης στην Ελλάδα, που εξασφαλίζει παράλληλα την επαγγελματική ένταξη των ψυχικά ασθενών, αλλά και τη συμμετοχή τους στις διαδικασίες σχεδιασμού και λήψης αποφάσεων. Γιατί η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση δεν είναι ουτοπία
Wheatfield Under Clouded Sky, July 1890, Van Gogh Museum
«Όσο για μένα, δεν θα έλεγα ότι θα επέλεγα την τρέλα εάν είχα επιλογή. Αυτό που με παρηγορεί είναι ότι αρχίζω να θεωρώ την τρέλα σαν μια αρρώστια όπως όλες τις άλλες και έτσι ξεκινώ να την αποδέχομαι.»
Vincent Van Gogh, 1889
Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση δεν μπορεί να γίνει κατανοητή έξω από ένα πλαίσιο αμφισβήτησης του «ανίατου» της ψυχικής ασθένειας, αλλά και αμφισβήτησης του ασύλου, ως χώρου και τρόπου θεραπείας.
Όπως γράφει στο περιοδικό Αντιστίγμα, ο Άρης Λιάκος, ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, «η ασυλική περίθαλψη στηριζόταν δογµατικά σε τρεις βασικούς πυλώνες: ότι οι ασθενείς είναι ανίατοι, επικίνδυνοι και ανεύθυνοι. Η Κοινοτική Ψυχιατρική µπορεί να πραγµατοποιηθεί µόνον όταν γίνει αποδεκτό ότι και οι τρεις παραπάνω αντιλήψεις είναι µύθοι», κάτι που αποδεικνύει, άλλωστε, και η σύγχρονη ψυχιατρική έρευνα.
Το κοινωνικό στίγμα, ο φόβος και η προκατάληψη της κοινωνίας απέναντι στο «άλλο της πρόσωπο», που λανθασμένα έχει συνδεθεί με τη βία και την ανικανότητα, βιώνεται από τους ίδιους τους ασθενείς, σαν «μια αρρώστια πάνω στην αρρώστια».
Η «επιστροφή» στην κοινότητα
To εθνικό σχέδιο της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στην Ελλάδα ονομάστηκε Ψυχαργώς, με την κωδική ονομασία να παραπέμπει στη μυθολογική «Αργώ» και την επιστροφή του χρυσόμαλλου δέρατος, συμβολίζοντας έτσι την «επιστροφή» των ψυχικά ασθενών στην κοινότητα.
Η φιλοσοφία πίσω από το νέο σχεδιασμό θέλει την αποκατάσταση να ξεκινά αμέσως μετά τη διάγνωση της ψυχικής διαταραχής και τον ψυχίατρο να ασχολείται όχι μόνο με τα συμπτώματα και τη συνταγογράφηση φαρμάκων, αλλά και με τις συνέπειες της όποιας ελλειμματικότητας, παρέχοντας στήριξη και λύσεις, ούτως ώστε ο ασθενής να κατορθώσει να ανακουφιστεί εντός της κοινότητας, αναπτύσσοντας κοινωνικές σχέσεις και δεξιότητες.
Μία από τις βασικές προτεραιότητες της β’ φάσης του Ψυχαργώς (2005-2010) υπήρξε η κοινωνική- οικονομική ενσωμάτωση, αλλά και η είσοδος στην αγορά εργασίας, ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα, με τη λειτουργία 46 Μονάδων Επαγγελματικής Επανένταξης και Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε).
Το πλαίσιο λειτουργίας των ΚΟΙΣΠΕ
Το 1999 ο νόμος 2716 θεσμοθετεί για πρώτη φορά τους Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς Περιορισμένης Ευθύνης, με αφορμή την ανάγκη υπέρβασης των στρεβλώσεων που χαρακτήριζαν τις προστατευμένες μορφές απασχόλησης εντός των ιδρυμάτων (πρακτικές εργοθεραπείας), αλλά και την ανάγκη πρόταξης της οικονομικής βιωσιμότητας των ψυχικά πασχόντων και της διασφάλισης των εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων τους.
Όπως ορίζει το άρθρο 12 του Ν. 2716/99, οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης είναι παραγωγικές, εμπορικές και κοινωνικές μονάδες οι οποίες αναπτύσσουν οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα και προσφέρουν μια μορφή απασχόλησης που παρέχει ψυχοκοινωνική υποστήριξη και εποπτεία των απασχολούμενων με προβλήματα ψυχικής υγείας.
Οι Κοι.Σ.Π.Ε είναι Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου (ΝΠΙΔ) υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και μέλη τους μπορεί να γίνουν:
• Άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα σε ποσοστό τουλάχιστον 35%
• Επαγγελματίες ψυχικής υγείας σε ποσοστό έως 45%
• Νομικά πρόσωπα Δημοσίου ή Ιδιωτικού Δικαίου ή άλλα φυσικά πρόσωπα σε ποσοστό έως 20%
Αρκετοί Κοι.Σ.Π.Ε. που βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία ξεκίνησαν να δραστηριοποιούνται ως αστικοί συνεταιρισμοί, όταν ακόμη δεν υπήρχε το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο, ενώ ως Κοι.Σ.Π.Ε πλέον, στην πρώτη φάση του σχεδιασμού και της ίδρυσή τους, ενισχύθηκαν από συγχρηματοδοτούμενα ευρωπαϊκά προγράμματα.
Αυτό, όμως, που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι πως πλέον οι Κοι.Σ.Π.Ε λειτουργούν με πλήρη αυτάρκεια, χωρίς καμία εξωτερική χρηματοδότηση.
Πρόκειται για βιώσιμες (και μάλιστα συχνά κερδοφόρες) μονάδες, οι οποίες αναπτύσσουν καινοτόμες επιχειρηματικές ιδέες, υιοθετούν ορθές επιχειρηματικές πρακτικές, απασχολούν μέλη των πλέον ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και αποδεικνύουν πως τόσο η κοινωνική οικονομία, όσο και η ψυχιατρική μεταρρύθμιση καρποφορούν, ακόμη και σε περιόδους ύφεσης.
Έως το 2010 λειτουργούν ήδη 15 ΚΟΙΣΠΕ με τον συνολικό αριθμό των απασχολούμενων ασθενών με ψυχικές διαταραχές να φτάνει τα περίπου 270 άτομα.
«Εδώ μέσα είναι ζωή, Στάυρο
Και ξέρεις γιατί;
Έχεις δει ένα ποτάμι… Κυλάει… Ο κόσμος
Σε ορισμένα σημεία κάνει βούρκους
Αλλά μέσα του υπάρχει πολύ περισσότερη ζωή
Έχεις παρατηρήσει ένα βούρκο με τι ζωύφια όλο ζωή ειναι
Μέσα στη στάση υπάρχει κίνηση
Μέσα στο συνωστισμό υπάρχει κι ο πλούτος»
Τρόφιμος του Ψυχιατρείου Χανίων στον Στάυρο Ψυλλάκη
«Ο άνθρωπος που ενόχλησε το σύμπαν» (2000)
Κατάλογος Κοινωνικών Συνεταιρισμών Π.Ε.:
- Κοι.Σ.Π.Ε 6ου Ψυ. Το. «Η Εικόνα»
- Κοι.Σ.Π.Ε. Χανίων: Πλυντήριο αυτοκινήτων, κυλικείο, κατάστημα παραδοσιακών προϊόντων κ.α.
- Κοι.Σ.Π.Ε. Φωκίδας «Γιάννης Βολίκας»: Aνάπτυξη αγροτικών δραστηριοτήτων, εργαστήρι παραγωγής σαπουνιού, κατάστημα πώλησης βιολογικών τροφών και οικολογικών προϊόντων κ.α.
- Κοι.Σ.Π.Ε. 10ου Ψυ. Το. «Διαδρομές»: Συνεργείο καθαρισμού, χονδρικό εμπόριο γραφικής ύλης, πολιτιστικό καφενείο.
- Κοι.Σ.Π.Ε. «Κλίμαξ Plus»: Εστιατόριο – catering, μονάδα ανακύκλωσης χαρτιού κ.α.
- Κοι.Σ.Π.Ε. Δυτικού Τομέα Θεσσαλονίκης: Αγρόκτημα, εστιατόριο – catering, κυλικείο, ξυλουργείο, κηροποιείο, συνεργείο καθαρισμού κ.α.
- Κοι.Σ.Π.Ε. Κέρκυρας «Νέοι Ορίζοντες»: Συνεργείο καθαρισμού, 3 καφετέριες, parking, παραγωγή και εμπορία προϊόντων άρτου και ζαχαροπλαστικής κ.α.
- Κοι.Σ.Π.Ε. 5ου Ψυ. Το. «Ηλιοτρόπιο»: Συνεργείο Καθαρισμού κ.α.
- Κοι.Σ.Π.Ε. Αιγάλεω «Ευ ζην»: Catering, εργαστήρια επίπλου και χαλιού.
- Κοι.Σ.Π.Ε. Χαϊδαρίου «Διάπλους»: Υπηρεσίες καθαριότητας και κηποτεχνίας, οικολογικές καλλιέργειες.
- Κοι.Σ.Π.Ε. Ρεθύμνου
- Κοι.Σ.Π.Ε. Καβάλας
- Κοι.Σ.Π.Ε. Αχαΐας «Φάρος»: Κηροπλαστείο, τηλεγραμματεία, υπηρεσίες καθαριότητας νοσοκομειακού ιματισμού κ.α.
- Κοι.Σ.Π.Ε. 8ου Ψυ. Το. «Αθηνά- Ελπίς»
Σημ: Ο κατάλογος ενδέχεται να μην είναι πλήρης. Αν γνωρίζετε οποιοδήποτε άλλο εγχείρημα, γράψτε το σε ένα σχόλιο και θα προστεθεί άμεσα.
Το επιτυχημένο πείραμα των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Π.Ε.
«Όταν πριν μερικά χρόνια πήραμε τότε αρχικά 10 ασθενείς από το τμήμα χρονίων, τους αζήτητους, μεταξύ τους ήταν και ο Μανόλης ο Μπρόκος που είναι στο ψυχιατρείο 50 χρόνια, από 15 χρονών παιδί… Σιγά μη γίνει ο Μανόλης άνθρωπος, μου έλεγαν. Πριν από 1 χρόνο, ένα απόγευμα στο καφενείο του Κήπου παράγγειλα έναν καφέ και κοίταξα την εφημερίδα μου. Ήλθε το γκαρσόνι, μου φέρνει τον καφέ και λέει, ο καφές είναι κερασμένος από τον κύριο. Γυρίζω και βλέπω τον Μανόλη τον Μπρόκο, υπομειδιώντα. Και είναι αυτός ο γλυκότερος καφές που έχω πιεί στη ζωή μου.»
Γιώργος Κοκκινάκος, Ψυχίατρος, πρόεδρος του Εποπτικού Συμβουλίου Κοι.Σ.Π.Ε. Χανίων
Στις 24/11/2002 ξεκινά η λειτουργία του πρώτου Κοι.Σ.Π.Ε στην Ελλάδα, του Κοι.Σ.Π.Ε. Τομέα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου, στη Λέρο.
Σήμερα ο συνεταιρισμός της Λέρου αριθμεί 441 μέλη (από τα οποία 198 άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα) και 44 εργαζόμενους.
Οι 27 εργαζόμενοι με ψυχοκοινωνικά προβλήματα απασχολούνται στη γραμματειακή υποστήριξη (1), σε αγροτικές καλλιέργειες και στο εργαστήριο μελιού (13), στο εργαστήριο ζαχαροπλαστικής (9) και στο κυλικείο Λεπίδων (4), που βρίσκεται εντός του Κρατικού Θεραπευτηρίου Λέρου (Κ.Θ.Λ.).
Ένας συνεταιρισμός, με μακρόχρονη και επιτυχημένη πορεία, είναι και ο Κοι.Σ.Π.Ε. του 6ου Τομέα Ψυχικής Υγείας Ν. Αττικής «Η Εικόνα», που λειτουργεί στο χώρο, αλλά και υπό την αιγίδα, του Γ.Ν.Α. Γεννηματάς.
Ένας συνεταιρισμός, με μακρόχρονη και επιτυχημένη πορεία, είναι και ο Κοι.Σ.Π.Ε. του 6ου Τομέα Ψυχικής Υγείας Ν. Αττικής «Η Εικόνα», που λειτουργεί στο χώρο, αλλά και υπό την αιγίδα, του Γ.Ν.Α. Γεννηματάς.
Ο συνεταιρισμός δραστηριοποιείται στις εκτυπωτικές εργασίες ( φωτοαντίγραφα, αφίσες, φυλλάδια, εμφάνιση και εκτύπωση ιατρικών φιλμ κ.α.), εξυπηρετώντας τις ανάγκες του προσωπικού του νοσοκομείου, αλλά και των ασθενών.
Παράλληλα έχει διευρύνει τον κύκλο των εργασιών του, με συνεργασίες με υπουργεία, άλλους Κοι.Σ.Π.Ε, τη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας, αλλά και την Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία (ΕΣΑμεΑ), αναλαμβάνοντας τις εκτυπώσεις του υλικού τους.
Όπως μας εξηγεί η κα. Γεωργία Μπουρελάκη, κοινωνιολόγος και κοινωνική λειτουργός που εργάζεται στην «Εικόνα», ο συνεταιρισμός, στον οποίο έχουν μαθητεύσει και εργαστεί τουλάχιστον 78 άτομα, λειτουργεί αποκλειστικά με δικά του έσοδα:
Στον Κοι.Σ.Π.Ε. απασχολούνται 5-6 άτομα , τα οποία για ένα χρονικό διάστημα εκπαιδεύονται και έπειτα περνούν από τα διάφορα πόστα. Στη συνέχεια, προωθούνται στην αγορά εργασίας, ενώ μέλη του συνεταιρισμού που δεν κατορθώνουν να βρουν δουλειά, επιστρέφουν στην «Εικόνα», όπου και απασχολούνται εκ νέου.
«Ένα μέλος μας σπούδασε γραφιστική και τώρα εργάζεται», μας λέει με υπερηφάνεια.
Ο συγκεκριμένος Κοι.Σ.Π.Ε, και λόγω του αντικειμένου του, δεν μπορεί να απασχολήσει άτομα ιδρυματοποιημένα. Και για εκείνα, όμως, υπάρχει μια θέση στο συνεταιρισμό, καθώς μετέχουν στις λοιπές δραστηριότητες και σχεδιασμούς του, ενώ μοιράζονται, όπως και όλα τα μέλη, τα όποια έσοδα της επιχείρησης.
Παρά την επιτυχημένη ενασχόληση της στον Κοι.Σ.Π.Ε. «Εικόνα», η κα. Μπουρελάκη σημειώνει την ανησυχία της για το στίγμα που εξακολουθεί να φέρει η ψυχική ασθένεια, αναφέροντας πως η κοινωνία δείχνει πως δεν είναι ακόμα εξοικειωμένη με τους ψυχικά πάσχοντες, αντιδρώντας στην εγκατάσταση ασθενών σε ξενώνες μέσα στην πόλη. Ανήσυχη δηλώνει ακόμη για την αλλοίωση που πρόκειται να επιφέρει το κλείσιμο των ψυχιατρείων στο χαρακτήρα των δομών ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, καταδικάζοντάς τους στην εσωστρέφεια.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η εμπειρία των Χανίων, που αποδεικνύει πως μια ψυχιατρική φιλελεύθερη, ανοιχτή, δημοκρατική, και θεραπευτική, έξω από τη λογική του εγκλεισμού, δεν είναι ουτοπία. Η δεκαπενταετής προσπάθεια οδήγησε στο κλείσιμο του τοπικού Ψυχιατρικού Ιδρύματος, τη λειτουργία δομών αποκατάστασης, αλλά και την ίδρυση του Κοι.Σ.Π.Ε. Χανίων το 2005, που δραστηριοποιείται επιτυχώς σε διαφορετικά αντικείμενα (πλυντήριο αυτοκινήτων, κυλικείο, κατάστημα παραδοσιακών προϊόντων).
Το 2006 ιδρύεται ο Κοι.Σ.Π.Ε. του 10ου τομέα Ν. Αττικής «Διαδρομές» από την Εταιρεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας του Παναγιώτη Σακελλαρόπουλου. Είχε προηγηθεί ο Κοι.Σ.Π.Ε. του Νομού Φωκίδας, «Γιάννης Βολίκας» , ο οποίος δραστηριοποιείται επιτυχώς στην ανάπτυξη αγροτικών δραστηριοτήτων, ενώ παράλληλα λειτουργεί και το πρώτο κατάστημα πώλησης βιολογικών τροφών και οικολογικών προϊόντων στην Άμφισσα.
Όπως μας πληροφορεί η κα. Δέσποινα Κατσούδα, ψυχολόγος, ειδική παιδαγωγός και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του συνεταιρισμού «Διαδρομές», ο Κοι.Σ.Π.Ε. δραστηριοποιείται στον τομέα καθαρισμού (συνεργείο «Μισή Αρχοντιά» με 6-7 εργαζομένους με ψυχοκοινωνικά προβλήματα), στο χονδρικό εμπόριο γραφικής ύλης, ενώ άμεσα πρόκειται να λειτουργήσει και πολιτιστικό καφενείο (όπου θα απασχοληθούν 4 άτομα με ψυχικές διαταραχές).
Οι εργαζόμενοι του Κοι.Σ.Π.Ε. είναι κυρίως άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα, ενώ απασχολούνται δευτερευόντως και άτομα από το γενικό πληθυσμό, πάντα με κοινωνικά κριτήρια. Τα ιδρυματοποιημένα μέλη και αυτού του συνεταιρισμού απασχολούνται σε υποστηρικτικές δραστηριότητες (ομάδες εκπροσώπησης, διαμόρφωση υποδομών).
Η κα. Κατσούδα τονίζει το σημασιολογικό φορτίο του όλου εγχειρήματος, ενώ δηλώνει αισιόδοξη, εκτιμώντας πως η ανάπτυξη του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου οδηγεί στη δημιουργία και περαιτέρω ανάπτυξη του τρίτου τομέα, της κοινωνικής οικονομίας.
Από το 2005 ξεκινά τη λειτουργία του και ο Κοι.Σ.Π.Ε. «Κλίμαξ Plus», στα πλαίσια της ΜΚΟ «Κλίμακα», που συνιστά μετεξέλιξη του αστικού συνεταιρισμού «Κλίμαξ» (1996).
Όπως μας ενημερώνει η κα. Όλγα Θεοδωρικάκου, υπεύθυνη Μονάδων Προγραμματισμού & Παρακολούθησης Υλοποίησης Έργων στην Κλίμακα, ο συνεταιρισμός που απασχολεί όχι μόνο ψυχικά ασθενείς, αλλά και μέλη άλλων ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, όπως είναι οι Ρομά, οι πρόσφατα αποφυλακισμένοι και οι άστεγοι, λειτουργεί τα τελευταία τέσσερα χρόνια αποκλειστικά με ιδίους πόρους.
Μία από τις πλέον επικερδείς δραστηριότητες του συνεταιρισμού είναι η λειτουργία μονάδας ανακύκλωσης χαρτιού, που συνεργάζεται σήμερα, μεταξύ άλλων, με 320 υποκαταστήματα της Τράπεζας Πειραιώς, απασχολώντας 22 άτομα. Κερδοφόρα είναι και η λειτουργία του εστιατορίου «Το άλλο», ενώ ο συνεταιρισμός δραστηριοποιείται και στη τροφοδοσία (7-8 άτομα).
Ο «Κλίμαξ Plus» αναπτύσσει και άλλες δραστηριότητες, οι οποίες χρηματοδοτούνται από τα παραπάνω έσοδα του Κοι.Σ.Π.Ε, όπως είναι η διοργάνωση εκδηλώσεων από την καλλιτεχνική ομάδα ψυχαγωγίας ατόμων με αναπηρία “Alternativa”, το διαδικτυακό ραδιόφωνο «Κλίμαξ radio», που πρόκειται να επαναλειτουργήσει άμεσα κ.α.