Κορωνοϊός: η πολιτική επιλογή των μέτρων και το θεσμικό status τους

Η εδώ παρέμβαση εκκινεί από τη βεβαιότητα ότι χρειαζόμαστε ασυνήθιστα μέτρα για να αντιμετωπίσουμε αυτήν την εντελώς ασυνήθιστη πρόκληση. Ουδόλως αμφισβητεί την ανάγκη λήψης έκτακτων μέτρων: από ‘κει και πέρα, (α) είναι πολιτικό ζήτημα το ποια συγκεκριμένα μέτρα προκρίνονται και ποια πιθανά μέτρα δεν προκρίνονται, καθώς και το (β) ποια θεσμική νομιμοποίηση λαμβάνουν —ή δε λαμβάνουν— τα εκάστοτε έκτακτα μέτρα. Μπορεί πάνω στην αναμπουμπούλα και εν όψει αριθμού θυμάτων που ακόμα δεν έχουμε δει, αυτή η συζήτηση να μοιάζει πολυτέλεια, αλλά αρκετά σύντομα δε θα μοιάζει πολυτέλεια — και ό,τι είναι σήμερα σχεδόν απαγορευμένο να το συζητήσεις να βρεθεί στα χείλη όλων.

Ως προς το (α): βρισκόμαστε μία ημέρα μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας, με την προοπτική της οποίας είχε διαφωνήσει προ ημερών ο Σωτήρης Τσιόδρας («Δεν νομίζω ότι χρειαζόμαστε στρατιωτικού τύπου μέτρα, να τεθούμε υπό επιτήρηση»), με ανύπαρκτη εικόνα για τις ευρύτερες συνέπειές της πέραν της υγείας σε βάθος λίγων μηνών (δεν φαντάζομαι να πιστεύει κάποιος αναγνώστης πως θα είναι όντως μέχρι τις 6 Απριλίου, έτσι;). Αυτά που δεν έχουν γίνει, αυτά που είναι κατ’ εξοχήν πολιτική απόφαση το να είχαν γίνει (ιδίως τώρα που η ευρωπαϊκή επιτροπεία «χαλάρωσε» πλήρως για τη διάρκεια της πανδημίας), είναι κατ’ ελάχιστον, απ’ ότι διαβάζουμε και μαθαίνουμε, τα ακόλουθα πέραν της κοινωνικής απομόνωσης: (1) μαζικά τεστ (όπως έπραξε επιτυχώς η Νότιος Κορέα), ώστε να έχουν νόημα τα μέτρα και να μην αποτελούν ελάσσονα παραλλαγή της ανοσίας αγέλης με εστία π.χ. τα σουπερμάρκετ ή τους λειτουργούντες επαγγελματικούς χώρους. Αντ’ αυτού έχουμε την σχεδόν πλήρη απουσία δυνατότητας τεστ κορωνοϊού δημοσία δαπάνη για όσους δεν είναι ήδη στα νοσοκομεία. Και (2) επείγουσα, πραγματικά κατακόρυφη αύξηση των δυνατοτήτων νοσηλείας, έστω πρόσκαιρη για αρχή (βλ. Κίνα), δεδομένου του πλήθους που θα τη χρειαστούν, σε μια συζήτηση που περιστρέφεται σχεδόν αποκλειστικά γύρω από τη δυνατότητα του συστήματος υγείας να αντέξει και την απόλυτη βεβαιότητα ότι θα δοκιμαστεί σκληρά, όσα άλλα μέτρα κι αν ληφθούν. Ακόμα και οι ελλείψεις στοιχειώδους υγειονομικού υλικού που καταγγέλλονται είναι όλως αποκαρδιωτικές. Προφανώς, ακόμα και με πρωτεύουσα κατεύθυνση προς τα παραπάνω, θα προτείνονταν παράλληλα κάποια μέτρα lockdown όπως σε σειρά άλλων κρατών. Χωρίς μέτρα όπως τα παραπάνω όμως, η ευρύτατη περιστολή ελευθεριών που εκτάκτως βιώνουμε μοιάζει με πνιγμένο που πιάνεται από τα μαλλιά — σα να μετακομίζεις σε άλλο σπίτι επειδή δε θέλεις να σκοτώσεις την κατσαρίδα.

Η κυβέρνηση στην Ελλάδα επέλεξε πρωτίστως μέτρα που έχουν το χαρακτηριστικό της μετακύλισης της ευθύνης προς τα κάτω: αρχικά παρουσιάστηκε η αντιμετώπιση της πανδημίας ως πρωτίστως ζήτημα «ατομικής ευθύνης» και όχι, ας πούμε, συστήματος δημόσιας υγείας, ακολούθως (και με τη βοήθεια μαγικών τηλεοπτικών εικόνων με έρημες παραλίες και τίτλο «γεμάτες οι παραλίες» ή 10-15 αμάξια στα διόδια και τίτλο «το σώσε στα διόδια») ως παιδονομική σκληρή απόφαση απαγόρευσης της κυκλοφορίας «αφού ο κόσμος δεν συμμορφώθηκε». Παρά την απουσία στρατηγικής προς την κατεύθυνση μέτρων όπως τα (1) και (2) παραπάνω, η κυβερνητική τακτική έχει δύο, πρωτίστως πολιτικά, αποτελέσματα. Αφ’ ενός, την εκπομπή της εικόνας ότι «η κυβέρνηση κάνει ό,τι είναι ανθρωπίνως δυνατό» (ενώ αυτό συμβαίνει στην πιθανότατα αναπόφευκτη κατεύθυνση της περιστολής ελευθεριών, όχι όμως του υπερπολλαπλασιασμού των κλινών και της διαθεσιμότητας τεστ). Και αφ’ ετέρου, την εμπέδωση του αφηγήματος ότι αφού πρόκειται για ζήτημα ατομικής ευθύνης, εσείς θα φταίτε για τις συνέπειες, εμείς κάναμε τα πάντα, δράσαμε δυναμικά και αξίζουμε μόνο εύσημα.

Αξίζει μια σχετική παρέκβαση. Ο Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, με πρόεδρο τον όχι ακριβώς συμπαθή στον γράφοντα Γ. Πατούλη, εξέδωσε ανακοίνωση σύμφωνα με την οποία η απόλυτη προτεραιότητα των επομένων ημερών οφείλει να είναι το: (α) να ανοίξουν 2000 κρεβάτια ΜΕΘ και να προμηθευτούμε όσο το δυνατόν περισσότερους αναπνευστήρες. (β) Να καταγραφούν όλοι οι αναπνευστήρες που υπάρχουν διάσπαρτοι στις διάφορες κλινικές των νοσοκομείων και να συγκεντρωθούν για να αξιοποιηθούν στους ασθενείς με κορωνοϊό. (γ) Να γίνει καταγραφή του προσωπικού που έχει σχετική εκπαίδευση και να αποσπαστεί στις κλίνες που θα λειτουργούν παράλληλα με τις ΜΕΘ. (δ) Να εκπαιδευτούν στην Εντατική νοσηλεία, το προσωπικό και των άλλων κλινικών που θα κληθούν να συμβάλλουν. (ε) Να ολοκληρωθεί άμεσα η διαδικασία των προσλήψεων προσωπικού και η αξιοποίηση των ειδικευόμενων που είναι σε αναμονή. (στ) Να εξασφαλιστεί ο αναγκαίος υγειονομικός εξοπλισμός προστασίας για το προσωπικό. Βέβαια, οι μαθηματικές προβολές μας δείχνουν ότι ο αριθμός των 2.000 νέων κλινών θα αποδειχθεί αποκαρδιωτικά ανεπαρκής, και οι ανάγκες υπαγορεύουν εντελώς άλλους αριθμούς. Στην ανακοίνωση εξηγούνται οι ακριβείς ιατρικοί λόγοι αυτών των αναγκαιοτήτων — το οποίο σχεδόν περιττεύει, όταν ολόκληρο το παγκόσμιο εγχείρημα «flatten the curve» αφορά την πρόληψη υπερπλήρωσης των διαθεσίμων κλινών και ΜΕΘ, κοινώς όλη η υφήλιος επικεντρώνεται σε αυτό ακριβώς το ζητούμενο. Επειδή εξ οικείων τα βέλη, είναι τουλάχιστον ενδεικτικό το ότι φιλοκυβερνητικά μέσα δημοσίευσαν την ανακοίνωση με τίτλους τύπου «Aρχισε τη δημαγωγία ο Πατούλης: Να ανοίξουν… 2.000 κρεβάτια ΜΕΘ», «προκάλεσε οργή στο Μέγαρο Μαξίμου και την κυβέρνηση», «επιδίδεται σε λαϊκισμό άνευ ορίων», «θέλοντας να εκμεταλλευθεί την αγωνία των συμπολιτών μας για τον κορωνοϊό, κάνει ανέφικτες προτάσεις, ενώ θα έπρεπε να συμμετέχει στη μάχη κατά του ιού με εποικοδομητικό και αποτελεσματικό τρόπο», λες και το να εφαρμοστεί πολλών εβδομάδων Απαγόρευση Κυκλοφορίας είναι λιγότερο τρελό ή ανέφικτο (σε οικονομικό-εμπορικό, κοινωνικό, πολιτικό επίπεδο) από το να προκύψουν 2000 κλίνες ΜΕΘ, την ώρα που η Κίνα έστησε αριθμό γιγαντιαίων νοσοκομείων «μιας χρήσεως» για να καταπολεμηθεί η πανδημία (και, στην Κίνα, επιτυχώς). Για τον αποκαρδιωτικά χαμηλό αριθμό δέσμευσης 2.000 κλινών ΜΕΘ (και όχι δημιουργίας 2.000 νέων κλινών) μίλησε ο Υπουργός Υγείας.

Από ‘κει και πέρα: λήφθηκαν τα μέτρα που λήφθηκαν. Ποια θεσμική νομιμοποίηση έχουν; Ξανά: αν αυτή η συζήτηση μοιάζει πολυτελής σήμερα, είναι καλό να αρχίσει πριν φτάσουμε στο να θεωρείται υπερεπείγουσα. Μέχρι στιγμής έχουμε τις Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου («ΠΝΠ») που εξέδωσε ο/η ΠτΔ στις 25/2/2020, 11/3/2020, 14/3/2020 και 20/3/2020 και μια σειρά από Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις (ΚΥΑ, αποφάσεις δηλ. της εκτελεστικής εξουσίας) που επικαλούνται τις νομοθετικές εξουσιοδοτήσεις, που τους παρέσχεσαν οι παραπάνω ΠΝΠ. Στην παρούσα φάση, δεν είναι η νομοθέτηση με Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου που επιδέχεται ψόγο — με ΠΝΠ θα γινόταν, πώς θα γινόταν. Επίσης, ως προς την απαγόρευση κυκλοφορίας, στην παράγραφο 4 του άρθρου 5 του συντάγματος έχει προστεθεί ερμηνευτική δήλωση, σύμφωνα με την οποία «δεν περιλαμβάνεται … η λήψη μέτρων που επιβάλλονται για την προστασία της δημόσιας υγείας … όπως νόμος ορίζει». Αλλού είναι το ζήτημα. Περιγράφουμε συχνά τα τεκταινόμενα ως «κατάσταση έκτακτης ανάγκης» και ως «κατάσταση εξαίρεσης». Θα λέγαμε όμως ότι υπάρχει ένα πράγμα χειρότερο από την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, και αυτή είναι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης χωρίς κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης (πέραν των συνοφρυωμένων τηλεοπτικών δηλώσεων του πρωθυπουργού ότι «έχουμε πόλεμο», και άρα ότι ο ίδιος αποκτά de facto εξουσίες war-time leader), εγγραφόμενη έτσι στη συνταγματική κανονικότητα και όχι στην εξαίρεση, η οποία έχει χρονικώς οριοθετημένη αρχή και χρονικώς οριοθετημένο τέλος.

Το ελληνικό σύνταγμα γνωρίζει μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης και εξαίρεσης, την «κατάσταση πολιορκίας» που αποτυπώνεται στο άρθρο 48, έχει συγκεκριμένη διαδικασία κοινοβουλευτικής κήρυξης και αναφέρεται «σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας». Με αυτό αναστέλλεται προσωρινά και με διάρκεια που ορίζεται με απόφαση  που ψηφίζεται από τη Βουλή σωρεία διατάξεων, ενώ η διάρκεια ισχύος των επιβαλλόμενων μέτρων δεν μπορεί να υπερβεί τις δεκαπέντε ημέρες, αλλά μπορεί να παρατείνεται ανά δεκαπενθήμερο μόνο με προηγούμενη απόφαση της Bουλής. Όπως ξέρουμε και από τον Agamben μας, μόνο η πρώτη φορά δε θα ήταν που θα εκηρύττετο συνταγματική «κατάσταση πολιορκίας»… χωρίς πολιορκία. Σίγουρα οι μελλοντικοί μελετητές θα κοίταζαν με καχυποψία την κήρυξη «κατάστασης πολιορκίας» λόγω πανδημίας, όμως ακόμα κι αυτό θα ήταν παρασάγγας προτιμότερο από το να λαμβάνονται έκτακτα ως προς τις συνταγματικές πρόνοιες μέτρα χωρίς να έχουν σημανθεί αυτά ως έκτακτα από θεσμικής απόψεως, ως εάν η έκτακτη κατάσταση που ζούμε να τυγχάνει θεσμικά business as usual. Ξανά: υπάρχει ένα πράγμα χειρότερο από την κατάσταση εξαίρεσης, και αυτή είναι η κατάσταση εξαίρεσης χωρίς κήρυξη κατάστασης εξαίρεσης, η οποία εν πάση περιπτώσει χαρακτηρίζεται από οριοθετημένη χρονικά διάρκεια. Αν ο πρωθυπουργός επικαλέστηκε κάποια συνταγματική διάταξη προς κάλυψή του, αυτή είναι η αναφερθείσα στο διάγγελμά του πρόνοια του άρθρου 21 παρ. 3 του συντάγματος, «το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών» — η οποία όμως μάλλον αφορά, για να πω κάτι λαϊκιστικό, στην υποχρέωση του κράτους για πραγματικά επαρκές δημόσιο σύστημα υγείας (όχι ακριβώς η αγαπημένη ιδέα των κυβερνουσών ιδεολογιών) και όχι στην περιστολή άλλων συνταγματικών δικαιωμάτων ως αυτονόητα υπερκείμενη αυτών. Αν μη ξεχνάμε ότι το άρθρο 21 θεμελιώνει ένα κοινωνικό δικαίωμα και καθιερώνει για το κράτος θετική υποχρέωση παροχών του προς όφελος της υγείας των πολιτών. Επομένως συνθέτει ένα από θεμέλια του κοινωνικού κράτους ή παροχικής διοίκησης (Leistungsverwaltung) και όχι του κατασταλτικού κράτους ή περιοριστικής διοίκησης (Eingriffsverwaltung).

Σειρά συνταγματολόγων μας ενημερώνει πως κάποιες από τις κορωνοϊκές ΠΝΠ (ακόμα και όταν περάσουν από τη Βουλή και αποκτήσουν οριστικά ισχύ νόμου) προσκρούουν στο σύνταγμα, κάτι το οποίο —να το πούμε κομψά— μοιάζει να μην προβλέπεται. Μια καλή σούμα, με παράθεση σειράς συνταγματολόγων, βρίσκουμε στην τοποθέτηση του συνταγματολόγου Χαράλαμπου Κουρουνδή. Παράλληλα, βλέπουμε να περνούν μέτρα με Κοινές Υπουργικές Αποφάσεις τα οποία υπερβαίνουν κατά πολύ τον θεσμικό ρόλο των ΚΥΑ: όταν κατά το άρθρο 43 παραγρ. 2 του συντάγματος μπορούν να βγαίνουν ΚΥΑ μόνο για «ειδικότερα θέματα ή θέματα με τοπικό ενδιαφέρον ή με χαρακτήρα τεχνικό ή λεπτομερειακό», δεν νοείται να αναστέλλεται συνταγματικό δικαίωμα σε όλη τη χώρα με ΚΥΑ, χωρίς ούτε καν προεδρικό διάταγμα. Και αυτό σημαίνει ότι το σχέδιο διατάγματος, πριν υπογραφθεί από την ΠτΔ θα έπρεπε να περάσει υποχρεωτικά από έλεγχο των πρώην συναδέλφων της του Συμβουλίου της Επικρατείας κατά το άρθρο 95 παραγρ. 1 περίπτ. δ) του συντάγματος. Η παράκαμψης του ελέγχου του ΣτΕ αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αν σκεφτεί κανείς ότι λίγη σημασία θα έχει η προσβολή και η μετά από μήνες δικαστική κρίση επί των μέτρων αυτών, που έχουν προσωρινό χαρακτήρα, όταν δηλαδή θα έχουν εκτελεστεί και θα έχει λήξει η ισχύς τους. Άλλοτε εξαγγέλλονται και τίθενται σε πραγματική λειτουργία απαγορεύσεις (π.χ. συναθροίσεις έως 10 άτομα, περιορισμοί μετακινήσεων μη μόνιμων κατοίκων νησιών) σε χρόνο που οι σχετικές ΚΥΑ δεν έχουν δημοσιευθεί σε Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως μέσω της ιστοσελίδας του Εθνικού Τυπογραφείου, ώστε πλέον η εφαρμογή των κανόνων δικαίου προηγείται της ίδιας της θέσπισής τους: μοιάζει σαν να νομοθετούνται κρίσιμα ζητήματα από τηλεοράσεως, στην τακτική τηλεοπτική ενημέρωση του κοινού από το κράτος, και η χώρα να κυβερνάται από τους δέκτες.

Και εάν όλα αυτά φαίνονται «ψύλλοι στ’ άχυρα» στον αναγνώστη κατά τη διάρκεια των τραγικών στιγμών που ζούμε, ας δει τι συζητείται παγκοσμίως ήδη στα απολύτως mainstream μέσα ως προς το τι θα αφήσει πίσω της η παρούσα κρίση, μόνιμα, σχετικά με τις ελευθερίες των πολιτών: ας ξεφυλλίσει τους Financial Times, το Forbes, το MIT Technology Review. Το να σημανθούν θεσμικά οι αλλαγές που συμβαίνουν βίαια στις ζωές μας ούτως ώστε να σωθούν ζωές ως έκτακτες, και άρα ως έχουσες όλες τους σαφώς καθορισμένη ημερομηνία λήξεως, αποτελεί δριμείας σημασίας ζήτημα — έστω κι αν δε μοιάζει έτσι σήμερα. Το παιχνίδι του συνταγματικού και θεσμικού business as usual, σα να μη συνεπάγονται τίποτα το ιδιαίτερο όλες αυτές οι πρωτοβουλίες, θα αποβεί τοξικό. Ίσως η μεγαλύτερη διάκριση ως προς το θεσμικό σκέλος να κρύβεται σήμερα σε τρεις παροιμίες: (α) ουδέν μονιμότερον του προσωρινού, (β) πίσω έχει η αχλάδα την ουρά, και (γ) στην αναμπουμπούλα ο λύκος χαίρεται.

*Ο Σωτήρης Μητραλέξης, δρ. πολιτικής επιστήμης και δρ. φιλοσοφίας, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συνεργάζεται ερευνητικά με το Πανεπιστήμιο του Winchester.