Κροκοδείλια δάκρυα για την ελευθερία του Τύπου

του Γιώργου Πλειού
Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών 

Ας δούμε όμως τα γεγονότα. Όπως ανακοίνωσαν οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα, το 2015 δεν ήταν καθόλου μια ευτυχής χρονιά για τους δημοσιογράφους. Κι αυτό προκύπτει από ορισμένα πολύ σημαντικά στοιχεία.  Εξήντα επτά (67) επαγγελματίες δημοσιογράφοι έχασαν τη ζωή τους κατά το  2015, καθώς και 27 πολίτες δημοσιογράφοι (bloggers κατά κύριο λόγο). Πενήντα τέσσερις (54) δημοσιογράφοι κρατήθηκαν όμηροι, ενώ από το 2005 μέχρι πέρυσι, δηλαδή μέσα σε δέκα χρόνια, 787 δημοσιογράφοι σκοτώθηκαν, ήτοι περίπου 78 κάθε χρόνο.  Οι περιοχές του κόσμου στις οποίες οι δημοσιογράφοι έδωσαν τα περισσότερα θύματα κατά το 2015 ήταν το Ιράκ (9 νεκροί), η Συρία (9 νεκροί) και η Γαλλία (8 νεκροί, στην επίθεση στο Charlie Hedbo).

 Αυτή όμως είναι η στατιστική, μόνο  ως προς την απώλεια της ζωής δημοσιογράφων τη ώρα της δουλειάς τους. Γιατί ο μακρύς κατάλογος της παραβίασης της ελευθερίας του Τύπου δεν σταματά εδώ. Οι συλλήψεις δημοσιογράφων ήταν και παραμένουν μια άλλη σοβαρή μορφή παραβίασης της ελευθερίας του Τύπου. Στην Τουρκία λ.χ. από το 2010 μέχρι σήμερα συνελήφθησαν 81 δημοσιογράφοι. Τελευταίες περιπτώσεις στο σήριαλ των συλλήψεων επί τουρκικού εδάφους είναι η Ολλανδή δημοσιογράφος Ebru Umar,  ο Hidayet Karaca, ιδιοκτήτης του Samanyolu TV και ο Ekrem Dumanlı γενικός διευθυντής της εφημερίδας  Zaman, ο Can Dundar διευθυντής της Cumhuriyet και πολλοί άλλοι, θύματα του επιχειρούμενου νέο-οθωμανικού καθεστώτος Erdogan.

 Όποιος όμως νομίζει ότι συλλήψεις δημοσιογράφων γίνονται μόνο στην Τουρκία κάνει μεγάλο λάθος. Για παράδειγμα, το φθινόπωρο του 2015 η Ιταλίδα κινηματογραφίστρια Francesca Pagani και η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Angela Anderson συνελήφθησαν στον Πολύγυρο με την κατηγορία ότι έπαιρναν πλάνα από τη δικαστική αίθουσα στην οποία εκδικαζόταν υπόθεση σχετική με της Σκουριές, με εντολή της δικαστού που δίκαζε την υπόθεση. Κι αυτό ενώ κινηματογραφούσαν εκτός της δικαστικής αίθουσας και ενώ διέθεταν σχετική άδεια. Οι δυο γυναίκες προσήχθησαν στο Αστυνομικό Τμήμα Πολυγύρου, κατασχέθηκε ο εξοπλισμός τους, εστάλησαν αρχικά στο αυτόφωρο και χρειάστηκε η επέμβαση των πρεσβειών για να απελευθερωθούν προσωρινά.  Η υπόθεση καταγγέλθηκε και από το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ελευθερία του Τύπου και των ΜΜΕ (ECPMF).  Σχετικά πρόσφατη είναι και η σύλληψη Έλληνα φωτορεπόρτερ Θ. Καμβύση από την ΕΛΑΣ την ώρα της εργασίας του και παρότι έδειξε τη δημοσιογραφική του ταυτότητά. Θύματα αστυνομικής επίθεσης την ώρα της δουλειάς τους έπεσαν στο παρελθόν η Τ. Μπόλαρη, ο Μ. Κυπραίος, ο Μ. Λώλος και πολλοί άλλοι.   Κάποιοι δημοσιογράφοι όπως η Khadija Ιsmayilova από το Αζερμπαϊτζάν βρίσκεται σε φυλακή της χώρας της, καταδικασμένη σε επταετή φυλάκιση γιατί απλά έκανε τη δουλειά της. Η ιταλική μαφία έχει επικηρύξει τον δημοσιογράφο Saviano, και τον αναζητά να τον δολοφονήσει. Έχει διαφεύγει για την ώρα τον κίνδυνο, καθώς βρίσκεται σε αυστηρό πρόγραμμα προστασίας.

Πάλι στην Τουρκία, δυο δημοσιογράφοι καταδικάστηκαν πολύ πρόσφατα σε δυο χρόνια φυλακή γιατί αναπαρήγαγαν εξώφυλλο του Charlie Hedbo.  Στο Βέλγιο, υπουργός άσκησε κριτική σε δημοσιογράφους γιατί έθεσαν δύσκολες ερωτήσεις στον Erdogan κατά την επίσκεψή του. Άνδρες της ασφαλείας του Τούρκου πρωθυπουργού κακομεταχειρίστηκαν Τούρκους δημοσιογράφους κατά την επίσκεψή του στην Ουάσιγκτον, ενώ κατά παραγγελία του ιδίου η γερμανική κυβέρνηση άνοιξε το δρόμο για δίωξη του Jan Boehmermann για το σατυρικό τραγούδι  που έγραψε  για να σατιρίσει τον Erdogan. Και στην Ελλάδα έχει συμβεί πολλάκις, πολιτικά στελέχη να υποδεικνύουν σε δημοσιογράφους, με όλο το βάρος της πολιτικής τους θέσης, πως πρέπει να είναι το «σωστό» ρεπορτάζ που τους περιγράφει. 

Αν όμως πάμε πέρα από την περιπτωσιολογία και συνοψίσουμε τα περιστατικά παραβίασης της ελευθερίας του Τύπου, θα διαπιστώσουμε μια τρομακτική επιδείνωση σε λίγα μόνο χρόνια.  Σύμφωνα με τις αναφορές του Mapping Media Freedom, στην Ευρώπη είχαν καταγραφεί το 2009 έξι (6) παραβιάσεις της ελευθερίας του Τύπου. Το 2015 τα περιστατικά αυτά ανήλθαν σε 271. Σύμφωνα με τα στοιχεία που διατηρεί η ΕΣΗΕΑ και η ΕΦΕ (Ένωση Φωτορεπόρτερ Ελλάδας), το 2009 σημειώθηκαν στην Ελλάδα 9 βίαιες επιθέσεις σε δημοσιογράφους, κυρίως από την αστυνομία και 1 περίπτωση λογοκρισίας. Το 2010 σημειώθηκαν 7 επιθέσεις σε δημοσιογράφους και φωτορεπόρτερ, 2 περιπτώσεις λογοκρισίας, και 1 δολοφονία (του Γκιόλια), η οποία δεν έχει ακόμα εξιχνιαστεί. Το 2011 σημειώθηκαν 10 βίαιες επιθέσεις εναντίον δημοσιογράφων (σε μια από αυτές ο Μ. Κυπραίος έχασε την ακοή του) και 2 περιπτώσεις λογοκρισίας. Το 2012 ήταν μια από τις χειρότερες χρονιές. Σημειώθηκαν 12 επιθέσεις εναντίον δημοσιογράφων και φωτορεπόρτερ, 2 άδικες διώξεις και 3 απολύσεις. Το 2013 παρατηρήθηκαν 8 βίαιες επιθέσεις εναντίον δημοσιογράφων, 1 άδικη δίωξη, 1 απόλυση και 1 δολοφονία (του Π. Φύσσα). Η δολοφονία του Φύσσα, εκτός των άλλων, είναι και έγκλημα κατά της ελευθερίας του λόγου. Ο Π. Φύσσας δολοφονήθηκε γιατί εξέφραζε δημοσίως τις αντιφασιστικές και αντιρατσιστικές του απόψεις. Το 2014 σημειώθηκαν 14 επιθέσεις εναντίον δημοσιογράφων (συμπεριλαμβανομένης και της Τ. Μπόλαρη), ενώ έγινε και 1 απόλυση. Τέλος το 2015 (μέχρι τον Οκτώβριο)  σημειώθηκε μία μόνο επίθεση εναντίον δημοσιογράφου και δυο άδικες διώξεις. 

 Όπως λοιπόν μπορεί να καταλάβει ο αναγνώστης, στο ζήτημα της ελευθερίας του Τύπου η Ελλάδα μπορεί να μην είναι όπως η Τουρκία (η οποία βρίσκεται στη θέση 151 της παγκόσμιας κατάταξης για το 2016) αλλά σίγουρα δεν είναι παράδεισος της ελευθερίας του λόγου και του Τύπου. Για την ακρίβεια, η Ελλάδα (θέση 89 το 2016) βρίσκεται πιο κοντά στο Κόσσοβο (θέση 90), τη Λιβερία (θέση 93), το Μπουτάν (θέση 94), την Κένυα (θέση 95) ή  την Ουγκάντα (θέση 102) απ’ ότι λ.χ. στην Ολλανδία (θέση 2), τη Δανία (θέση 4), την Ιρλανδία (θέση 9), την Πορτογαλία (θέση 23) τη Ναμίμπια (θέση 17), ή άλλες χώρες τη Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης. 

Τα περιστατικά που αναφέρθηκαν αφορούν κυρίως την άμεση επίθεση εναντίον της ελευθερίας του Τύπου, η οποία είναι κατά κύριο λόγο πολιτική και συχνά παίρνει τη μορφή της άσκησης κρατικής ή άλλης βίας εναντίον των δημοσιογράφων ή της δίωξης. Αυτή η μορφή καταστολής της ελευθερίας του Τύπου (και του λόγου) είναι συχνότερη σε δικτατορίες, αυταρχικά και αστυνομικά καθεστώτα, σε χώρες με τριτοκοσμικά χαρακτηριστικά  ή δημοκρατικό έλλειμμα κυρίως στον τομέα των δικαιωμάτων.  Στις χώρες με ανεπτυγμένη οικονομία της αγοράς και αστική δημοκρατία, με ισχυρή παράδοση στην περιοχή των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών, η παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου παίρνει άλλη μορφή, ιδιαίτερα εκεί όπου το επικοινωνιακό τοπίο είναι έντονα εμπορευματοποιημένο. 

Είναι εκείνη η παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου, η οποία απορρέει από την πανίσχυρη θέση του εργοδότη απέναντι  στον εργαζόμενο δημοσιογράφο, σε ένα εμπορικό και ανταγωνιστικό τοπίο. Είναι εκείνη η παραβίαση που αν ο δημοσιογράφος δεν γράψει ότι «ο γάιδαρος πετάει» θα βρεθεί την άλλη μέρα στο δρόμο και χωρίς συμπαράσταση ούτε από το συνδικάτο του, υπό το φόβο της εκδίκησης από την πλευρά της εργοδοσίας. Όπως συνέβη λ.χ. με την πολυβραβευμένη Ιρλανδή δημοσιογράφο Gemma O'Doherty, η οποία μπήκε από τα κυρίαρχα ΜΜΕ σε «μαύρη λίστα» και απολύθηκε  μετά από 17 χρόνια δουλειάς στη δύσκολη, ερευνητική δημοσιογραφία.  Είναι εκείνη η παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου στην οποία ο δημοσιογράφος δεν μπορεί να αντισταθεί όταν ο αρχισυντάκτης του κίτρινου αλλά ευπώλητου εντύπου του φωνάζει «θέλω τρόμο», «θέλω αίμα», «θέλω πανικό».

Είναι εκείνη η παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου, στην οποία ο δημοσιογράφος δεν μπορεί να αρνηθεί να βάλει τον πρωτοσέλιδο τίτλο «Εισβολή μεταναστών» (Migrant invasion) ή «Μουσουλμανική εισβολή» (Muslim invasion) για να αναφερθεί στην προσφυγική κρίση, προκειμένου να επενδύσει στο φόβο και να πουλήσει φύλλα για τον εργοδότη του, αδιαφορώντας για τις συνέπειες στην κοινωνία, στην πολιτική, στις ελευθερίες, ακόμα και στην οικονομία της χώρας. Ο λόγος του μίσους, ο ρατσιστικός λόγος, ο λόγος που αμφισβητεί στοιχειώδεις ατομικές και πολιτικές  ελευθερίες δεν συμπεριλαμβάνεται στην ελευθερία του Τύπου. Ας σημειώσουμε εδώ πως δεν υπάρχει κοινωνία που δεν θέτει περιορισμούς στο τι και πως μπορεί να λέγεται. Απαγορεύεται λ.χ. σήμερα η παιδική πορνογραφία, η προσβολή της προσωπικότητας του ατόμου, η διάδοση ψευδών ειδήσεων, η διαφήμιση τσιγάρων κοκ. – και καλώς απαγορεύεται.  Συνεπώς το θέμα δεν είναι αν υπάρχουν όρια αλλά τι όρια, σε τι, ποιος και πως τα θέτει.

Με άλλα λόγια, η ακραία εμπορευματοποίηση του τοπίου των ΜΜΕ, τόσο των λεγόμενων παλιών όσο και των λεγόμενων νέων, έχει οδηγήσει σε μια μετατόπιση από την ελευθερία του Τύπου στην ελευθερία των ιδιοκτητών του Τύπου, δηλαδή στην ελευθερία της παραγωγής οποιαδήποτε πληροφορίας ή «πληροφορίας», συχνά πέρα και πάνω από τις αρχές του πολιτεύματος, του Συντάγματος, της οικουμενικής διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου κ.λπ., η οποία επίσης συχνά αντιστρατεύεται τις βασικές αρχές της δημοσιότητας. Αυτός είναι και ο λόγος που σε ορισμένες χώρες, όπως λ.χ. στη μητρόπολη του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού τη Μ. Βρετανία,  αρκετοί μιλούν για επαναρρύθμιση του επικοινωνιακού τοπίου και κυρίως για την ανάγκη ρύθμισης, πλέον όχι μόνο του ραδιοτηλεοπτικού πεδίου, αλλά και του Τύπου, που μέχρι σήμερα δεν υπήρχε. Σε ότι αφορά το διαδίκτυο, παρά την έκταση των προβλημάτων εκεί, ο κορμός του παραμένουν ακόμα τα παλιά μέσα και οι αντίστοιχες επιχειρήσεις.   

Τέλος να σημειώσουμε πως υπάρχουν χώρες οι οποίες έχουν το δυσάρεστο προνόμιο να βιώνουν την παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου τόσο με την πολιτική της μορφή, την άσκηση βίας από την πλευρά του κράτους, των ακροδεξιών οργανώσεων ή του οργανωμένου εγκλήματος, όσο  και με την αγοραία της μορφή, δηλαδή λόγω της δύναμης των βαρόνων του Τύπου σε ένα εμπορευματοποιημένο επικοινωνιακό τοπίο. Οι χώρες αυτές είναι χώρες που βιώνουν μια ή περισσότερες κρίσεις – οικονομική, ανθρωπιστική ή πολεμική. Ένας από τους βασικούς λόγους που παρατηρείται αυτή η δραματική επιδείνωση της ελευθερίας του Τύπου είναι η κρίση. Φυσικά κάθε μορφή κρίσης λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο για την παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου. Γενικά όμως, η κρίση ωθεί τις πολιτικές και οικονομικές ελίτ να θυσιάσουν ελευθερίες  (και την ελευθερία του Τύπου) για να προστατεύσουν τα συμφέροντα τους. 

Η προστασία των δημοσιογραφικών πηγών λ.χ. χάρη παραβιάζεται σε περιπτώσεις  αποκαλύψεων (whistelblowing) με το πρόσχημα ότι δημοσιοποιούνται κρατικά μυστικά.  Η πολεμική κρίση που βιώνει μια χώρα, είναι ο λόγος που ωθεί κάποιες κυβερνήσεις  να τιμωρούν όσους αποκαλύπτουν βασανιστήρια κρατουμένων και αιχμαλώτων, προκειμένου να υλοποιηθούν τα πολιτικά σχέδια των πολιτικών ελίτ. Η οικονομική κρίση και ιδίως η εξυπηρέτηση των ελίτ να χειριστούν την κρίση προς όφελός τους, είναι ο λόγος ώστε ορισμένοι δημοσιογράφοι ενώ ήξεραν ότι λ.χ. το μνημόνιο είναι αδιέξοδο, δεν το έγραφαν – όπως άλλωστε ομολογούν και οι ίδιοι εκ των υστέρων. Η οικονομική κρίση είναι ο λόγος ώστε ορισμένοι δημοσιογράφοι, κατά παραγγελία των πολιτικών ελίτ, να αποκρύπτουν πρόθυμα πληροφορίες για αεροπλάνα γεμάτα Ευρώ που προσγειώνονταν μυστικά σε αεροδρόμιο της χώρας προερχόμενα από την Ιταλία. 

Στους παράγοντες παραβίασης της ελευθερίας του Τύπου, υπάρχει ένας ακόμα, που σχετίζεται με τις κρίσεις. Είναι οι απειλές  και η δράση των ακροδεξιών οργανώσεων εναντίον των δημοσιογράφων. Οι απειλές του PEGIDA εναντίον των δημοσιογράφων είναι ο λόγος για τον οποίο η Γερμανία έπεσε φέτος κατά τέσσερις θέσεις στην κατάταξη που μνημονεύθηκε πιο πάνω. Στην Ελλάδα πήραμε απλώς μια γεύση αυτού όταν μετά το πέρας της εκλογικής διαδικασίας στις εκλογές του Μαΐου 2012, στέλεχος των ναζί διέταξε «εγέρθητι» τους δημοσιογράφους πριν την έναρξη της συνέντευξης του αρχηγού τους. Η ελληνική πολιτεία θα πρέπει να είναι έτοιμη και για άλλα τέτοια κρούσματα στο άμεσο μέλλον, ιδιαίτερα καθώς ο ρατσισμός ογκούται με αφορμή την έλευση των προσφύγων από τη Μ. Ανατολή.  Η δράση των κυβερνητικών και κρατικών οργάνων, οι επιθέσεις των ακροδεξιών οργανώσεων κατά του Τύπου και η εργοδοτική κερδοσκοπική ασυδοσία είναι οι τρεις βασικοί παράγοντες που απειλούν την ελευθερία του Τύπου σήμερα στην Ευρώπη, με διαφορετικές αναλογίες σε κάθε χώρα.

Συνεπώς το να μιλάμε για ελευθερία του Τύπου χωρίς να εντοπίζουμε σε κάθε χώρα και σε κάθε περίπτωση τι, γιατί και πως παραβιάζεται, χωρίς να δείχνουμε συγκεκριμένες λύσεις και μάλιστα με αποφασιστικό τρόπο, είναι απλώς κροκοδείλια δάκρυα για την ελευθερία του Τύπου. Μια ελευθερία του Τύπου που αν ορίζεται έτσι, μοιάζει συχνά με την επουράνια βασιλεία. Ορισμένοι μάλιστα, άτομα ή φορείς, έχουν ιδιαίτερο ταλέντο σε αυτό. Ωστόσο, καθώς η ελευθερία του Τύπου είναι σημαντικός δείκτης της Δημοκρατίας σε μια χώρα, ακόμα και αυτοί, ιδιαίτερα αυτοί, θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα ανήσυχοι.