Άραγε έχουμε, εμείς οι άνθρωποι, φτάσει στο σημείο χωρίς γυρισμό της πορείας προς την οικολογική καταστροφή; Μήπως μια ατελείωτη μαυρίλα ολέθρου πλανάται στη γη, τον αέρα, τους ωκεανούς; Ελπίζω πως όχι, αλλά, ανεξαρτήτως αυτού, δεν νομίζω ότι έχει σημασία. Σημασία έχει εμείς τι κάνουμε. Και πώς το κάνουμε. Από τώρα και στο εξής. Μέχρι την τελευταία μας πνοή.
Σίγουρα, τρεις αιώνες εκβιομηχάνισης που υπαγορεύτηκε από τη λογική του κεφαλαίου μας εξώθησαν σε μια φρικτή κατάσταση: Ό,τι και να κάνουμε από εδώ και πέρα μπορεί, το αναγνωρίζω, να αποδειχθεί ανεπαρκές για να αποτρέψει την κατάρρευση της κοινωνίας των ανθρώπων. Ακόμα κι έτσι, οι ακραιφνείς ουμανιστές πρέπει να πιστεύουμε ότι είναι απαραίτητο να κάνουμε το καλύτερο δυνατό για να αντισταθούμε στην κατάρρευση του ανθρώπινου πολιτισμού. Όπως με δίδαξε κάποτε ένας μαρξιστής της παλιάς σχολής, ό,τι είναι απαραίτητο δεν είναι ποτέ ανόητο, ούτε μάταιο, ούτε άχρηστο – ακόμα κι αν είναι τόσο δύσκολο να το πετύχεις όσο το να χτυπήσεις μια σφαίρα με μια άλλη σφαίρα περίστροφου ενόσω είσαι καβάλα σε ένα αφηνιασμένο άλογο.
Δεν είμαι περιβαλλοντολόγος, επομένως δεν θα πω τίποτα αναφορικά με το πόσο κοντά στο σημείο χωρίς γυρισμό. Αντ’ αυτού, θα επικεντρωθώ στην πολιτική οικονομία του τι σημαίνει να κάνουμε το καλύτερο δυνατό με βάση τις δυνατότητές μας ενόψει της επικείμενης οικολογικής και πολιτισμικής κατάρρευσης. Θα εστιάσω στο τι μπορούμε να κάνουμε, ως ακτιβιστές, για να βοηθήσουμε να μετατραπούν οι εναπομείνασες δυνάμεις της ανθρωπότητας στις απαραίτητες εκείνες πρακτικές, στις συλλογικές ενέργειες που θα μας επιτρέψουν να πούμε από κοινού: «Κάναμε το καλύτερο δυνατό!».
Δύο είναι τα μεγαλύτερα εμπόδιά μας: Η αβάσιμη αισιοδοξία είναι το ένα. Και η ομφαλοσκοπική απαισιοδοξία είναι το άλλο. Και θα πρότεινα και να αποφύγουμε την παγίδα της πρόγνωσης..Δε χρειαζόμαστε προβλέψεις. . Γνωρίζουμε όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για να δράσουμε: η ανθρωπότητα βρίσκεται σε τροχιά καταστροφής χωρίς καμία εγγύηση επιστροφής. Αυτό είναι ό,τι χρειάζεται να ξέρουμε.. Σε αντίθεση με τους αστρονόμους που επιδιώκουν να προβλέψουν την τροχιά ενός μακρινού κομήτη, το δικό μας καθήκον μας δεν είναι, και δεν πρέπει ποτέ να είναι, να προβλέψουμε την τροχιά της κλιματικής αλλαγής. Οι αστρονόμοι έχουν την πολυτέλεια να γνωρίζουν ότι το φαινόμενο που μελετούν (ο κομήτης) δεν δίνει δεκάρα για τις δικές τους προβλέψεις αναφορικά με την τροχιά του. Εμείς δεν έχουμε αυτή την πολυτέλεια. Οι προβλέψεις μας, στο βαθμό που αρκετοί άνθρωποι τις λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους, είναι καθοριστικοί παράγοντες για το πως θα πράξουν αυτοί οι άνθρωποι. Έτσι, το φαινόμενο που παλεύουμε να κατανοήσουμε και να ελέγξουμε (π.χ., η κλιματική αλλαγή που προκαλείται από την ανθρωπότητα) ενδιαφέρεται εντόνως για τις προβλέψεις μας και, σε μια άπειρη παλινδρόμηση, είναι βέβαιο ότι θα αντιδράσει βίαια σε αυτές – καθιστώντας τις προβλέψεις μας άχρηστες και, ενδεχομένως, προκαλώντας την απώλεια κάθε δυνατότητας ελέγχου μας επί του φαινομένου.
Ποιο πρέπει να είναι το καθήκον μας, αφού αποκλείσαμε την πρόβλεψη; Η απάντησή μου είναι: Να τερματιστεί η νομιμοποιημένη ληστεία των ανθρώπων και Γης που τροφοδοτεί την κλιματική καταστροφή και την ευρύτερη οικοκτονία. Ακόμα κι αν είναι πολύ αργά, τουλάχιστον ας εξαφανιστούμε με έναν επαναστατικό πάταγο. Ας σβήσουμε με το συναίσθημα ότι κάναμε ό,τι μπορούσαμε, έστω και καθυστερημένα. Για να το πετύχουμε αυτό, πρέπει να συνεγείρουμε τις μάζες να συμμετάσχουν στην εξέγερσή μας. Αλλά για να τις συνεγείρουμε, πρέπει να καταρτίσουμε ένα Πρόγραμμα που απευθύνεται στις καρδιές και στο μυαλό των ανθρώπων. Τι πρέπει να περιέχει αυτό το Πρόγραμμα; Αυτό είναι το πιεστικό ερώτημα.
Το Πρόγραμμά μας θα πρέπει να αποφεύγει την υπερβολική αισιοδοξία και τον υπαινιγμό ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένα τεχνικό πρόβλημα που απαιτεί τεχνική λύση. Οι έξυπνες τεχνολογικές λύσεις που χρηματοδοτούνται έξυπνα από το δημόσιο δεν θα σώσουν τη Γη μόνο και μόνο επειδή είναι εφικτές (ακόμα κι αν είναι!). Ομοίως, θα ήταν τρομερή ήττα για τους προοδευτικούς να απορρίψουν την ικανότητα της επιστήμης, της τεχνολογίας και του δημοσίου να είναι μέρος ενός Προγράμματος που θα καταφέρει να σώσει την ανθρωπότητα και τον πλανήτη. Η εγκατάλειψη της ανθρωπότητας και της συλλογικής εφευρετικότητάς της μπορεί να είναι δελεαστική σε εποχές όπως η σημερινή, όταν ο πόλεμος τροφοδοτεί ξανά τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων. Αλίμονο, όμως, μια τέτοια ηττοπάθεια είναι ανεπίτρεπτη για τους προοδευτικούς. Αυτή, η πιο σκοτεινή μας ώρα, είναι ακριβώς η στιγμή που εμείς, προοδευτικοί, ριζοσπάστες και επαναστάτες, πρέπει να δώσουμε ξανά έλλογη ελπίδα σε όσους την στερήθηκαν.
Στο σημείο αυτό να αναφερθώ στη συζήτηση μεταξύ, αφενός του Νόαμ Τσόμσκι και αφετέρου του Μιγκέλ Φουέντες και του Γκάι ΜακΦέρσον. Όπως πάντα, όταν πρόκειται για παθιασμένες συζητήσεις μεταξύ ριζοσπαστών των οποίων οι στόχοι συμπίπτουν, αλλά διαφωνούν σχετικά με τη στρατηγική και τους περιορισμούς, είναι σημαντικό να κάνουμε ένα βήμα πίσω για να εκτιμήσουμε το περιθώριο για σύνθεση. Στις επόμενες παραγράφους, θα επιχειρήσω μια τέτοια διαλεκτική σύνθεση για έναν σκοπό: να δημιουργήσω το κοινό έδαφος που είναι προϋπόθεση για ένα κοινό Πρόγραμμα που εμπνέει τα πλήθη να συμπράξουν διεθνώς για να τερματιστεί η νομιμοποιημένη ληστεία ανθρώπων και Γης.
Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με τη θέση του Νόαμ, την οποία καταλαβαίνω πολύ καλά, καθώς είμαι υπέρμαχος μιας Νέας Πράσινης Συμφωνίας από το 2001. Μια ευμεγέθης δημόσια επένδυση στην πράσινη μετάβαση της ανθρωπότητας (ο Νόαμ πρότεινε το 2%-3% του παγκόσμιου ΑΕΠ, εγώ θα το αύξανα τουλάχιστον στο 5%) μπορεί να περιορίσει αποφασιστικά το συλλογικό μας αποτύπωμα άνθρακα. Μπορούν να κατασκευαστούν δημόσια χρηματοδοτικά εργαλείο για την διακίνηση αυτών των κεφαλαίων παγκοσμίως. Είναι εφικτές οι εκθετικές τεχνολογικές εξελίξεις στην ηλιακή ενέργεια, την αιολική ενέργεια, το πράσινο υδρογόνο, τη βιολογική γεωργία κ.λπ. Τεχνικά (τόσο από άποψη μηχανικής όσο και από πλευράς δημοσίων οικονομικών), μια αποτελεσματική πράσινη μετάβαση είναι δυνατή χωρίς επανάσταση, υπό το σημερινό παγκόσμιο σύστημα εκμετάλλευσης. Ωστόσο, η λέξη-κλειδί εδώ είναι: Τεχνικά.
Πολιτικά, δεν μπορώ να διανοηθώ πώς η σημερινή ολιγαρχία-χωρίς σύνορα θα επιτρέψει την πράσινη μετάβαση. Ο πράσινος κεϋνσιανισμός δεν θα λειτουργήσει για τους ίδιους λόγους που και ο αυθεντικός κεϋνσιανισμός δεν μπόρεσε να ευδοκιμήσει, και τους λόγους αυτούς τους εξήγησε πριν από δεκαετίες ο Μάικλ Καλέσκι: Επειδή, ακόμα κι αν η αστική τάξη πανικοβληθεί και υιοθετήσει κεϋνσιανές (σήμερα Πράσινο Κεϋνσιανές) πολιτικές για να σώσει το τομάρι της, τη στιγμή που αυτές οι πολιτικές θα αρχίσουν να αποδίδουν καρπούς, και πολύ πριν ολοκληρώσουν το έργο τους, οι άρχουσες τάξεις θα τις εγκαταλείψουν υπέρ των συνηθισμένων εξορυκτικών πολιτικών τους με εργαλείο τη λιτότητα. Είναι στη φύση της καπιταλιστικής τάξης να μπλοκάρει τον ίδιο τον δρόμο που οδηγεί στη σωτηρία της.
Γιατί, λοιπόν, άνθρωποι σαν τον Νόαμ Τσόμσκι και εμένα εξακολουθούν να προβάλουν Νέες Πράσινες Συμφωνίες ή Πράσινες Κεϋνσιανές προτάσεις πολιτικής; Είμαστε τόσο αφελείς που να πιστεύουμε ότι τα λογικά μας επιχειρήματα θα κερδίσουν την καπιταλιστική ολιγαρχία; Σε διαβεβαιώνω, αγαπητέ αναγνώστη, ότι δεν έχουμε τέτοιες αυταπάτες. Όχι, ο λόγος που το κάνουμε είναι επειδή και μόνο η υπεράσπισή τους ενέχει επαναστατικές προοπτικές. Επιτρέψτε μου να το εξηγήσω, συγκρίνοντας τρεις διαφορετικές στρατηγικές για το πώς να προσεγγίσουμε τους πολλούς που δεν τους αγγίζει η γλώσσα ημών των ριζοσπαστικών αριστερών – με σκοπό την κινητοποίησή τους. Συγκρίνετε και αντιπαραβάλλετε τρία πράγματα που θα μπορούσαμε να τους πούμε:
Στρατηγική 1: «Η μόνη οδός σωτηρίας της ανθρωπότητας είναι μέσα από επαναστατικές κοινωνικοοικολογικές αλλαγές που περιλαμβάνουν (Α) την κοινωνικοποίηση της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής και (Β) επώδυνες αποφάσεις για το πώς να αποαναπτύξουμε την οικονομία μας υπέρ της Φύσης, του πολιτισμού μας και της πνευματικής μας ζωής. Ελάτε μαζί μας!”
Στρατηγική 2: «Η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη. Έχουμε ξεπεράσει το σημείο χωρίς επιστροφή. Η κατάρρευση του «πολιτισμού» μας είναι αναπόφευκτη. Ας αγκαλιάσουμε την κατάρρευση και ας δούμε πώς θα οργανώσουμε καλύτερα όποια ζωή επιβιώσει μέσα στα ερείπια».
Στρατηγική 3: «Ιδού ένα σωρό πολιτικές που μπορούν να εφαρμοστούν σήμερα, ακόμη και μέσα στο υπάρχον σύστημα, για να μεταφερθούν τεράστια κεφάλαια στην πράσινη μετάβαση, για να παρασχεθούν βασικά δημόσια αγαθά σε όλους, ειδικά στον Παγκόσμιο Νότο, για να εξαλειφθούν τα απλήρωτα χρέη, να σας αποδίδεται ένα βασικό εισόδημα σε όποιο μέρος του πλανήτη κι αν ζείτε κ.λπ.».
Η Στρατηγική 1 συνίσταται στο να λέμε στους ανθρώπους εκεί έξω την γυμνή αλήθεια για την ανάγκη μιας επανάστασης την οποία, ωστόσο, δεν είναι προετοιμασμένοι ψυχολογικά να κατανοήσουν, πόσο μάλλον να εφαρμόσουν. Πράγματι, η Στρατηγική 1 θα κάνει οποιονδήποτε δεν είναι ήδη ενεργός επαναστάτης να χασμουρηθεί και να την προσπεράσει, , απρόθυμος να ενωθεί μαζί μας σε μια εξέγερση ενάντια στη συστηματική λεηλασία ανθρώπων και πλανήτη. Κάτι ανάλογο θα συμβεί και με τη Στρατηγική 2, η οποία πιθανώς θα ωφελήσει μόνο τους ψυχαναλυτές των οποίων η πελατεία θα αυξηθεί, για να μην αναφερθούμε σε όσους προφητεύουν το τέλος του κόσμου, των οποίων οι συναθροίσεις θα αυξηθούν. Μόνο η Στρατηγική 3 μπορεί να καταφέρει να κινητοποιήσει αυτούς που εμείς, η ριζοσπαστική αριστερά, δεν καταφέραμε να κινητοποιήσουμε. Και θα σας πω τον λόγο.
Εάν οι πολιτικές της Νέας Πράσινης Συμφωνίας φαίνονται λογικές στο μυαλό των λογικών ανθρώπων που είναι δυσαρεστημένοι με τη ζοφερή κοινωνική και οικολογική πραγματικότητα που τους περιβάλλει (αλλά δεν είναι επαναστάτες), τότε μπορουν και να πειστούν ότι αυτές οι πολιτικές, τεχνικά, μπορούν να εφαρμοστούν άμεσα. Χωρίς επανάσταση. Μέσα στο σημερινό σύστημα (όπως, για παράδειγμα, η τιθάσευση του τραπεζικού τομέα από τον Ρούσβελτ δεν απαιτούσε προηγούμενη ανατροπή του καπιταλισμού). Μόλις αυτή η συνειδητοποίηση εμφυτευτεί στα μυαλά των ανθρώπων, εύλογα θα τους προκύψει ένα ριζοσπαστικό ερώτημα: «Αν αυτά τα πράγματα μπορούσαν να γίνουν σήμερα προς όφελος της ανθρωπότητας, χωρίς κάποια κοινωνικο-οικολογική επανάσταση, γιατί στο καλό δεν τα κάνουν οι Αρχές;» Τότε είναι που τα αυτιά και το μυαλό των πολλών θα είναι έτοιμα για την εξήγηση που μόνο οι ριζοσπάστες μπορούν να τους προσφέρουν: Ότι, ναι, αν και τεχνικά εφικτές, αυτές οι πολιτικές αγνοούνται από ένα σύστημα που ενδιαφέρεται αποκλειστικά για το κέρδος που μεγιστοποιείται με μεθόδους που καταστρέφουν ζωές, οικοσυστήματα, ακόμη και τη βιωσιμότητα του καπιταλισμού. Σε εκείνο το σημείο εμείς οι ριζοσπάστες, θα έχουμε την ευκαιρία να επηρεάσουμε τους πολλούς, να τους ριζοσπαστικοποιήσουμε.
Καθώς διάβαζα τις απαντήσεις του Μιγκέλ Φουέντες και του Γκάι ΜακΦέρσον προς τον Νόαμ Τσόμσκι, με εντυπωσίασε και με ανησύχησε ο εναγκαλισμός της ήττας. Σίγουρα, κατανοώ τη ριζική απόρριψη της αβάσιμης αισιοδοξίας και αυτών που αντιμετωπίζουν την οικολογική καταστροφή ως τεχνικό πρόβλημα. Από την άλλη, μου φαίνεται ότι αν η πολιτισμική κατάρρευση είναι η απάντηση, κάνουμε λάθος ερώτηση. Αν η Αριστερά πρέπει να ξαναπέσει σε έναν νεομαλθουσιανισμό, που εναποθέτει την ελπίδα της στον θάνατο ως τη μόνη δυνατή θεραπεία της πανούκλας που είναι η ανθρωπότητα, έχουμε χάσει τον προσανατολισμό μας. Εμείς, η Αριστερά, ηττηθήκαμε σε παγκόσμια κλίμακα το 1991 και από τότε δεν καταφέρνουμε να ανακάμψουμε, παρά τις περιστασιακές επαναστατικές στιγμές που αναπτέρωσαν προσωρινά το πνεύμα μας. Όμως, η εκδίκηση και η ηττοπάθεια είναι νωχελικές μορφές θλίψης. Το να εγκαταλείπουμε την ανθρωπότητα επειδή η ανθρωπότητα εγκατέλειψε εμάς, την Αριστερά, αποτελεί προσβολή για τις αξίες που γεννήθηκε για να υπηρετεί η Αριστερά.
Οι ευσεβείς πόθοι ενός κεϋνσιανού ή σοσιαλδημοκράτη, δεν είναι η απάντηση. Χωρίς μια κοινωνικο-οικολογική επανάσταση η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη. Ο Πράσινος Κεϋνσιανισμός δεν θα εφαρμοστεί ποτέ σε βαθμό σε ικανοποιητικό βαθμό. Όσο για τις πράσινες τεχνολογίες που αναπτύχθηκαν στον καπιταλισμό, και οι οποίες θα μπορούσαν να κάνουν τη διαφορά (π.χ. το πράσινο υδρογόνο), δεν θα αναπτυχθούν ποτέ πλήρως από ένα σύστημα που έχει τη φυσική τάση να κανιβαλίζει ό,τι έχει απομείνει από την κοινή μας περιουσία. Η φοβερή ειρωνεία είναι ότι για να εφαρμοστεί μια πλήρως ανεπτυγμένη Νέα Πράσινη Συμφωνία πρέπει να προηγηθεί μια επανάσταση. Και εδώ είναι το ζήτημα: Για να προηγηθεί κάθε Νέας Πράσινης Συμφωνίας μια επανάσταση, χρειαζόμαστε ορθολογική οργή για να μιλήσουμε στις καρδιές και το μυαλό των ανθρώπων που δεν είναι ακόμη επαναστάτες. Για να προκληθεί αυτή η λογική οργή, οι πολλοί πρέπει να εκτεθούν στις προτάσεις της πολιτικής μας για την Νέα Πράσινη Συμφωνία, για να πειστούν από αυτές προτού παρακολουθήσουν το κατεστημένο να τις απορρίπτει. Τότε και μόνο τότε μπορεί η κινητοποιός ορθολογική οργή να τους δώσει το έναυσμα να ενωθούν μαζί μας για να ξεσηκωθούμε, μαζικά, ενάντια στην αδιάκοπη λεηλασία των ανθρώπων και Γης.