Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Art Spiegelman πραγματευόταν το πολιτισμικό τραύμα του Ολοκαυτώματος μέσα από την τέχνη του, καθώς πολλά προηγούμενα φανζίν τα οποία είχε εκδώσει σε ανεξάρτητες και εναλλακτικές εκδόσεις, είχαν ως θέμα τη συνύφανση των πρόσφατων οικογενειακών του τραγωδιών -την αυτοκτονία της μητέρας του- με το μαρτυρικό παρελθόν που βίωσαν τα μέλη της οικογένειάς του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως για παράδειγμα η μικρή ιστορία «Prisoner on the Hell Planet», η οποία εκδόθηκε το 1977.

To «Maus», όμως, επρόκειτο για ένα πολύ πιο προσωπικό και, ταυτόχρονα, ιστορικό έργο, μια προσπάθεια του Spiegelman να «ακροβατήσει» πάνω στη διελκυστίνδα της μνήμης και της μετα-μνήμης, να ισορροπήσει τη δική του οικογενειακή τραγωδία με το ανοιχτό πολιτισμικό τραύμα που επέφερε το Ολοκαύτωμα, τόσο στην εβραϊκή κοινότητα όσο και, εν γένει, στην ανθρωπότητα.

 

Το πολιτισμικό τραύμα ανοίγει μέσα από την Ένατη Τέχνη

 

Η τέχνη των κόμικς στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 αποτελούσε ένα πρόσφορο έδαφος για ένα τέτοιο έργο όπως το «Maus», καθώς πολλοί νέοι δημιουργοί έβλεπαν τα κόμικς ως ένα όχημα που υπερβαίνει τα όρια της pop κουλτούρας και της διασκέδασης των αναγνωστών, με σαφείς δυνατότητες για ελεύθερη πολιτική έκφραση όσον αφορά ένα πλήθος ζητημάτων που απασχολούσαν τον προοδευτικό κόσμο της εποχής. Αντίστοιχα, η ενασχόληση πολλών πεδίων της τέχνης με το πολιτισμικό τραύμα του Ολοκαυτώματος είχε ανοίξει μια τεράστια συζήτηση όσον αφορά τους τρόπους με τους οποίους θα έπρεπε να απεικονίζεται και να αναπαρίσταται το Ολοκαύτωμα μέσα από την τέχνη, ώστε να αποφευχθεί ο ιστορικός σχετικισμός και η προσβολή στη μνήμη των θυμάτων και των οικογενειών τους.

Το «Maus», όταν άρχισε να εκδίδεται σε σειρές στο περιοδικό «Raw» την περίοδο του 1980-1981, επέφερε μια τομή στην ιστορία των κόμικς, στην ιστορία της τέχνης αλλά και, ειδικά, στο πεδίο της τέχνης που αφορά το Ολοκαύτωμα. Ήταν η πρώτη φορά που ένα κόμικ ξέφευγε από μια απλή αναφορά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά είχε ως κεντρικό θέμα την ιστορία ενός επιζώντα από αυτά. Αντίστοιχα, ο ίδιος ο Art Spiegelman, εκτός από σχεδιαστής κόμικς, μετατράπηκε σε ιστορικό, σε δημοσιογράφο, σε αφηγητή, σε λογοτέχνη, σε ζωγράφο και, κυρίως, σε ενεργό υποκείμενο της ίδιας του της ιστορίας. Στον δευτεραγωνιστή γιο ενός επιζώντα που προσπαθούσε να βάλει σε σειρά πρωτίστως την οικογενειακή του ιστορία, το δικό του τραύμα, να διαχειριστεί και τις δικές του μνήμες μαζί με τις μνήμες του πατέρα του.

Καθώς κινείται ανάμεσα από συνεχείς εναλλαγές πολλών και διαφορετικών στιγμών του μακρινού και του πρόσφατου παρελθόντος, το «Maus» αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της λεγόμενης «μετά-αφήγησης», ενός όρου που έγινε γνωστός από τον Γάλλο στοχαστή Jean-François Lyotard το 1979, με τον ισχυρισμό του ότι, ενώ η νεωτερικότητα χαρακτηριζόταν με ουσιαστικό τρόπο από τις «μεγάλες αφηγήσεις» (Πρόοδος, Διαφωτισμός, Χειραφέτηση, Μαρξισμός κ.ο.κ.), το μενταμοντέρνο εμφάνιζε μια σοβαρότατη δυσπιστία απέναντι σε αυτές, που ορισμένες φορές άγγιζε τα όρια της απόρριψης.

 

Η μετά-αφήγηση είναι εμφανής στο «Maus», καθώς ο Spiegelman δεν εκφέρει ποτέ έναν γενικευμένο αντιπολεμικό λόγο, ούτε αυτοχαρακτηρίζεται ως ένας ακόμα υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή της εβραϊκής κοινότητας. Αντίστοιχα, δεν προτάσσει ούτε και κάποιον πιο στοχευμένο πολιτικό λόγο, δεν προσφέρει κάποια πρόταση αντιμετώπισης του νεοναζισμού ή του αντισημιτισμού έτσι όπως αυτά τα δύο ιδεολογήματα εμφανίζονταν στην εποχή του, τη δεκαετία του 1970. Πουθενά στο «Maus» δεν υπάρχει κάποια εμπλοκή του Spiegelman στα μεγάλα γεγονότα που χαρακτηρίζουν τη γενιά του, για παράδειγμα τα αντιπολεμικά κινήματα. Το «Maus» είναι, απλά, η ιστορία της οικογένειάς του διηγημένη μέσα από την αποσπασματική μνήμη του πατέρα του, της οποίας τα θραύσματα προσπάθησε να συγκολλήσει ο ίδιος ο Art Spiegelman μέσα από τα «συνωστισμένα» σε πληροφορία, καρέ του κόμικ του.

 

Αντίστοιχα, ο Vladek, ο πατέρας του Art, δεν είναι ποτέ πρόθυμος να διηγηθεί την ιστορία του στο γιο του, κάτι που είναι εμφανές σχεδόν σε όλες τις σελίδες του κόμικ. Η αφήγηση των φρικτών αναμνήσεων από τη ζωή του στον πόλεμο και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτελεί για τον Vladek μια μαρτυρική διαδικασία, μια διαδικασία που τον επανατραυματίζει συνεχώς ακόμα και αν δεν το συνειδητοποιεί ο ίδιος. Ακριβώς για αυτό το λόγο ο Spiegelman επέλεξε να ονομάσει το πρώτο τεύχος του κόμικ με τον τίτλο «My Father Bleeds History», στα ελληνικά «Ο Πατέρας μου Αιμορραγεί Ιστορία».

Ήδη από τις πρώτες σελίδες του κόμικς, ο συγγραφέας μας ενημερώνει ότι οι γονείς του ποτέ δεν μίλησαν ανοιχτά για τη ζωή τους κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και κατά την παραμονή τους στα κολαστήρια των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Μόνο η μητέρα του κρατούσε ένα ημερολόγιο, το οποίο μετά τον θάνατό της -για την ακρίβεια, την αυτοκτονία της- ο Vladek επέλεξε να κάψει, καθώς όπως ο ίδιος παραδέχτηκε «Έπρεπε να βάλω μια σειρά σε όλα αυτά… Αυτές οι σελίδες είχαν πολλές αναμνήσεις μέσα τους. Οπότε τις έκαψα». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η αφήγηση στο «Maus» ενορχηστρώνεται γύρω από ένα διπλό κυνηγητό, εκείνο των Ναζί εναντίον των Εβραίων γονιών του, και εκείνο της μνήμης του Ολοκαυτώματος από την οικογένεια Spiegelman.

 

Αλλά η διαδικασία της επαναφοράς της οικογενειακής μνήμης φαίνεται να στοιχειώνει και τον ίδιο τον Art Spiegelman, να τραυματίζει και τον ίδιο τον καλλιτέχνη που γεννήθηκε στη Σουηδία και μετανάστευσε σε μικρή ηλικία στις ΗΠΑ, αναθρεμμένος στο προστατευτικό πλέγμα μιας δυτικής μεταπολεμικής δημοκρατίας. Σε όλη του τη ζωή πλανάται το φάντασμα του Richieu, του μεγάλου του αδελφού και πρωτότοκου γιου της οικογένειας Spiegelman που σκοτώθηκε από τους Ναζί κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ο αναγνώστης μαθαίνει πως μια φωτογραφία από το χαμένο παιδί κρεμόταν πάντοτε πάνω από το κρεβάτι των γονιών του, στοιχειώνοντας σαν φάντασμα την παιδική ηλικία του Art ο οποίος πάντα αγωνιούσε να ξεπεράσει σε φαντασιακές επιδόσεις τον νεκρό αδελφό του, ένα υπερβατικό ίνδαλμα για την οικογένεια Spiegelman. Το «Maus ΙΙ», μάλιστα, είναι αφιερωμένο σε αυτόν τον αδικοχαμένο αδελφό. Αντίστοιχα, ο χαμός της υπόλοιπης οικογένειας Spiegelman στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, των παππούδων του και των θείων του, έχει αφήσει μια τεράστια σκοτεινή σκιά στην ιστορία της οικογένειας.

Ο Art μεγαλώνει σε ένα σπίτι στην καρδιά της εποχής του Αμερικάνικου ονείρου,  χωρίς να γνωρίζει το παρελθόν του, τις ρίζες του, τη δική του ιστορία, έχοντας μόνο τη θολή και σκιώδη επίγνωση του ξεριζωμού και του θανάτου. Ως αποτέλεσμα, το διαγενεαολογικό τραύμα της οικογένειάς του αιμορραγεί συνεχώς και στον ίδιο τον Spiegelman.

 

Μια σημειολογική ανάλυση του «Maus»

 

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του «Maus» το οποίο το κατέταξε στα αριστουργήματα της ενάτης τέχνης αλλά και της σύγχρονης αφήγησης, αποδίδοντας του και το βραβείο Pullizter, αποτελεί το γεγονός πως  στην ουσία του, το έργο του Spiegelman είναι ένα ισχυρό παράδειγμα σημειωτικής, της μελέτης σημείων και συμβόλων και του τρόπου με τον οποίο αυτά μεταδίδουν το εκάστοτε νόημα. Κάθε σελίδα του κόμικ ξεχειλίζει από μια πληθώρα συμβόλων και νοημάτων, τα οποία συνυφαίνονται με τις διαρκείς χρονικές εναλλαγές στην αφήγηση. Μέσω της αναπαράστασης των χαρακτήρων ως ανθρωπόμορφων ζώων, της οπτικής γλώσσας, της εικονογραφίας και της αλληλεπίδρασης κειμένου και εικόνας, το «Maus» αποτελεί μια πρωτοπόρα και πολυεπίπεδη διερεύνηση ενός από τα πιο σκοτεινά κεφάλαια της ανθρώπινης ιστορίας.

Ο συμβολισμός των ανθρωπόμορφων ζώων

«Για την ακρίβεια, το αέριο Zyklon B που χρησιμοποίθηκε στο Άουσβιτς και στα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκέντρωσης ως μέσο μαζικής εξόντωσης, χρησιμοποιούνταν αρχικά ως παρασιτοκτόνο»

Art Spiegelman, 2011

 

Ίσως το πιο εμβληματικό χαρακτηριστικό του «Maus» να εντοπίζεται στο γεγονός ότι όλοι οι χαρακτήρες παρουσιάζονται ως ανθρωπόμορφα ζώα και όχι ως άνθρωποι. Μάλιστα, ο Spiegelman χρησιμοποιεί διαφορετικά είδη ζώων για να συμβολίσει διαφορετικές εθνικότητες, συνήθως βασιζόμενος στα στερεότυπα που επικρατούσαν την περίοδο του πολέμου. H ανθρωπομορφική προσωποποίηση ζώων, στα οποία δίνονται ανθρώπινα χαρακτηριστικά, νοοτροπίες και, προφανώς, συνείδηση, είναι μια συνηθισμένη λογοτεχνική μεταφορά που προωθεί διάφορους συμβολισμούς μαζί με την αίσθηση της οικουμενικότητας και της νομοτελειακότητας, ήδη από την εποχή του Αισώπου και της αρχαιότητας. Τα ζώα στη λογοτεχνική γραμματεία προσδιορίζονται με διάφορα οικουμενικά χαρακτηριστικά τα οποία, με τη σειρά τους, συμβολίζουν διάφορους ανθρωπότυπους.

Ο Spiegelman χρησιμοποιεί αυτή την αλληγορία για να αποπροσωποποιήσει, ως ένα βαθμό, την ιστορία της οικογένειάς του, δίνοντας σε αυτή έναν οικουμενικό χαρακτήρα, υποδαυλίζοντας την αντίληψη ότι το προσωπικό είναι πολιτικό, ότι η ιστορία του θα μπορούσε να είναι η ιστορία κάθε Εβραίου επιζώντα του Ολοκαυτώματος.

Επίσης, να σημειωθεί ότι ο προπαγανδιστής του Τρίτου Ράιχ, Joseph Goebbels, μέσα από τους φρικτούς λόγους του, είχε παρομοιάσει αρκετές φορές τους Εβραίους ως «τρωκτικά», κυρίως ως «ποντίκια», με σκοπό να τους αφαιρέσει την ανθρώπινή τους ιδιότητα, να τους απανθρωποποιήσει ώστε να δικαιολογήσει τις μαζικές σφαγές. Ο Spiegelman υιοθετεί αυτή την παρομοίωση για να ενισχύσει την εικονογραφική παρουσίαση αυτού του ανελέητου κυνηγητού και της μαζικής εξόντωσης της εβραϊκής κοινότητας που πολλές φορές έμοιαζε σαν ένα κυνήγι γάτας-ποντικού. Γι’ αυτό, άλλωστε, οι Γερμανοί απεικονίζονται ως γάτες, ως οι παραδοσιακοί θηρευτές των ποντικιών.

 

Με τον ίδιο τρόπο σκέψης, οι Πολωνοί απεικονίζονται ως γουρούνια, συμβολίζοντας με αυτό τον τρόπο τόσο τη θυματοποίηση όσο και την συνενοχή, καθώς, ενώ υπέστησαν και αυτοί τρομερές διώξεις την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, υπάρχουν περιπτώσεις μέσα στην αφήγηση του «Maus» όπου οι Πολωνοί παρουσιάζονται ως συνεργάτες των Ναζί. Ακολούθως, οι Αμερικάνοι απεικονίζονται ως σκυλιά, ζώα που θεωρούνται πιστά και προστατευτικά, και στη συγκεκριμένη περίπτωση ενισχύουν την αντίληψη των Αμερικάνων ως τους «απελευθερωτές», που βοήθησαν τους Εβραίους να διαφύγουν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ίδιος ο Spiegelman είναι Αμερικάνος πολίτης, καθώς η οικογένειά του μετανάστευσε στις ΗΠΑ όταν αυτός ήταν ακόμα πολύ μικρός, οπότε για εκείνον είναι επακόλουθο να απεικονίζει τους συμπατριώτες του με έναν πιο ευχάριστο τρόπο, την ίδια στιγμή που φαίνεται πως ενστερνίζεται την αμερικανική προπαγάνδα εναντίον της ΕΣΣΔ και του καθοριστικού ρόλου που έπαιξαν τα σοβιετικά στρατόπεδα στην έκβαση του πολέμου.

Αξίζει να ειπωθεί πως ο Spiegelman ανατρέφεται την εποχή που ο Walt Disney είναι ο αυτοκράτορας των κινουμένων σχεδίων και της ψυχαγωγίας για παιδιά. Στον αντίποδα του πιο ακριβοπληρωμένου και εμβληματικού ποντικού του πλανήτη, του Mickey Mouse, ο Spiegelman παρουσιάζει μια ιστορία όπου τα ποντίκια -όπως και τα υπόλοιπα ζώα- ξεφεύγουν από τη σφαίρα της παιδικής αθωότητας και γίνονται οι κεντρικοί ήρωες μια μακάβριας ιστορίας που βασίζεται στη φρίκη του Ολοκαυτώματος. Τέλος, μια ακόμα περίπτωση που ενισχύει τη συμβολικότητα της αναπαράστασης στο «Maus» εντοπίζεται σε εκείνα τα σημεία της αφήγησης όπου οι Εβραίοι, στην προσπάθεια να κρυφτούν από τους Ναζί ή, γενικά, για να προφυλαχθούν, παριστάνουν τους Πολωνούς πολίτες. Ο Spiegelman τονίζει αυτή τη «μεταμφίεση» με θεατρικό τρόπο, τοποθετώντας τους χαρακτήρες του να φοράνε στα πρόσωπα τους μάσκες με το πρόσωπο γουρουνιών.

 

Εικονογραφία και χρήση συμβόλων στο «Maus»

Η εικονογραφία και η χρήση συμβόλων διαδραματίζουν ένα ουσιαστικό ρόλο στο «Maus», καθώς ο Art Spiegelman τα χρησιμοποιεί ώστε να μεταφέρει στις σελίδες του κόμικς το πολιτιστικό πλαίσιο των αρχών του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος. Καταρχάς, αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδια η σχεδιαστική τεχνική που αναπτύσσει ο Spiegelman στο «Maus» θυμίζει πολύ την τεχνική της ξυλογραφίας, η οποία ήταν μια από τις τέχνες που άνθιζαν στη Γερμανία όπως και, γενικά, στην Κεντρική Ευρώπη για αρκετούς αιώνες. Ως αποτέλεσμα, η τεχνική που αναπτύσσεται στο κόμικς δημιουργεί μια ατμόσφαιρα αρκετά οικεία με εκείνη την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Σύμβολα όπως η σβάστικα, το σήμα κατατεθέν της ναζιστικής Γερμανίας, ή το αστέρι του Δαυίδ και άλλα εβραϊκά σύμβολα, εμφανίζονται διαρκώς στις σελίδες του «Maus». Η σβάστικα, πέραν από ναζιστικό σύμβολο, αποτελεί επίσης μια οπτική αναπαράσταση του φόβου και του κινδύνου. Μεταφέρει την εγγενή απειλή της ναζιστικής κυριαρχίας σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης του Vladek. Ένα από τα πιο εμβληματικά καρέ του «Maus» απεικονίζει τον Vladek και τη σύζυγό του, Anja, να βαδίζουν σε ένα σταυροδρόμι στην προσπάθεια τους να κρυφτούν από τους Ναζί. Αυτό το σταυροδρόμι έχει λάβει το σχήμα της σβάστικας, υποδεικνύοντας την απόλυτη κυριαρχία των Ναζί σε συνδυασμό με τον τρόμο και την απελπισία που αυτή προκαλεί στους δύο κυνηγημένους.

 

Ο Art Spiegelman χρησιμοποιεί σχεδόν κάθε σπιθαμή χώρου που του δίνει το κάθε καρέ, το οποίο είναι υπερφορτισμένο είτε με λεκτική, είτε με εικαστική πληροφορία, δημιουργώντας έτσι έναν μοναδικό αφηγηματικό χωροχρόνο όπου οι μαρτυρίες του παρελθόντος εναλλάσσονται διαρκώς με το παρόν αλλά και με τις ανησυχίες του ίδιου του καλλιτέχνη, ο οποίος νιώθει πως συνεχώς προδίδει το τραύμα της οικογένειάς και της κοινότητάς του.

 

Κοινοτοπίες του κακού: Μια διαρκής πάλη με τη Λήθη

 

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά του «Maus» είναι ότι από την αρχή μέχρι το τέλος της αφήγησης είναι εμφανής η σκιά της «κοινοτοπίας του κακού», των απλών ανθρώπων που μέσα στο πλαίσιο της ανθρωποφαγίας του πολέμου και της ναζιστικής ιδεολογίας, μετατρέπονται σχετικά εύκολα σε διώκτες και σε σφαγείς των συμπολιτών τους. Μέσα στο διαρκή αγώνα για την επιβίωση που έδιναν οι Εβραίοι καθημερινά τόσο όσο κρύβονταν από τους Ναζί όσο και μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο Vladek καταδεικνύει αρκετούς προδότες της φυλής του, που μπροστά στη δική τους αγωνιώδη ψευδαίσθηση για ατομική επιβίωση, δεν δίστασαν να καταδώσουν στους Ναζί άλλους συμπολίτες τους. Αντίστοιχα, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, οι Πολωνοί εμφανίζονται τόσο ως προστάτες, με κάποιους να κρύβουν στα σπίτια τους ή να βοηθούν Εβραίους, όσο και ως διώκτες, καθώς ο Vladek και η Anja καταλήγουν στο Άουσβιτς έπειτα από ενέδρα που τους έστησε μια συμμορία Πολωνών η οποία τους υποσχέθηκε ότι θα τους φυγαδεύσει έξω από τα σύνορα της Πολωνίας.

Από την άλλη, στη σύγχρονη εποχή η ιστορία επικεντρώνεται στη σχέση του Art Spiegelman με τον Vladek, ενός ανθρώπου που εμφανίζεται ως ένας παράξενος, γκρινιάρης, εμμονικός, τσιγκούνης, ανυπόφορος ηλικιωμένος αλλά, ταυτόχρονα, στοργικός πατέρας. Μια στερεοτυπική αναπαράσταση, δηλαδή, ενός ηλικιωμένου που έχει τεταμένες σχέσεις με το παιδί του. Αλλά παρά το τραύμα του επιζώντα από το Άουσβιτς, παρά τον θάνατο και τη φρίκη που έχει βιώσει με τα ίδια του τα μάτια, ο Vladek Spiegelman εμφανίζεται να είναι ρατσιστής και καχύποπτος απέναντι σε πολίτες που ο ίδιος θεωρεί δεύτερης κατηγορίας, όπως τους Αφροαμερικάνους. Όταν, μάλιστα, η νύφη του τον επιπλήττει για τον ρατσισμό του, τονίζοντας πως ο Vladek εκφράζεται όπως οι Ναζί, ο ίδιος της απαντά «να μη συγκρίνει τους μαύρους με τους Εβραίους».

 

Ο Art Spiegelman δεν προσπαθεί να παρουσιάσει τον πατέρα του ως ένα ήρωα, δεν του πλέκει κάποιο ιδιαίτερο εγκώμιο ως επιζώντα για να διαχειριστεί το τραύμα του. Αντιμετωπίζει τόσο τον πατέρα του όσο και την οικογενειακή τους ιστορία με πρωτοφανή ειλικρίνεια, χωρίς να πάψει ποτέ να νιώθει άσχημα για το ότι εκθέτει δημόσια ένα τόσο σύνθετο και τραυματικό γεγονός

Στο τελευταίο καρέ του «Maus», ο Spiegelman αποφασίζει να αποδώσει μια ιδιάζουσα έννοια του τέλους. Ο πατέρας του, βαριά άρρωστος και ξαπλωμένος στο κρεβάτι, εμφανώς καταβεβλημένος και ανήμπορος, του διηγείται το πως επανασυνδέθηκαν με τη σύζυγό του και μητέρα του Art, την Anja, όταν ξέφυγαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τελειώνοντας την αφήγησή του, ο Vladek λέει στον Art ότι «είμαι κουρασμένος από το να μιλάω, Richieu, και αυτές είναι αρκετές ιστορίες μέχρι στιγμής», μπερδεύοντας το όνομα του ζωντανού γιου του που είναι δίπλα του με εκείνο του νεκρού γιου του που χάθηκε στην Πολωνία.

Το τελευταίο καρέ κλείνει με δυο ταφόπλακες πλησίον η μια της άλλης, όπου αναγράφονται τα ονόματα και οι ημερομηνίες θανάτου της Anja Spiegelman και του Vladek Spiegelman, ο οποίος, μαθαίνουμε ότι πέθανε λίγο αργότερα από την τελευταία συνάντηση που είχε με τον Art. Αυτό το τελευταίο σπαρακτικό καρέ αποτελεί έναν δυναμικό και υποβλητικό τρόπο για να απεικονίσει ο Spiegelman την απώλεια της γενιάς των επιζώντων και τη σιωπή που παραμένει όταν, πλέον, οι ιστορίες τους δεν μπορούν να ειπωθούν. Είναι, δηλαδή,  η τραγική κατάληξη της μνήμης που χάνεται διαπαντώς μέσα στη λήθη, αλλά αποτελεί χρέος της επόμενης γενιάς να τη διασώσει.

Το 2022 ένα σχολικό συμβούλιο στο Τενεσί των Ηνωμένων Πολιτειών αποφάσισε παμψηφεί να απαγορεύσει το «Maus» από τις σχολικές βιβλιοθήκες. Η δικαιολογία του συμβουλίου για την απαγόρευση του «Maus» ήταν πως πρόκειται για ένα «ακατάλληλο» βιβλίο για παιδιά και εφήβους, κυρίως λόγω των «πολύ βίαιων και δυσάρεστων απεικονίσεων» και της «σκληρής και απαράδεκτης γλώσσας», έτσι όπως αυτά εμφανίζονται μέσα στις σελίδες του.  Ως απάντηση σε αυτή την περιβόητη απόφαση του σχολικού συμβουλίου, ο Art Spiegelman είχε δηλώσει πως «Όντως πρόκειται για δυσάρεστες εικόνες. Αλλά ξέρετε τι; Το Ολοκαύτωμα πρόκειται για μια άκρως δυσάρεστη ιστορία».

Έναν χρόνο μετά, εν μέσω της ανελέητης σφαγής της Λωρίδας της Γάζας από το Ισραήλ και την κυβέρνηση Νετανιάχου, ο 76χρονος πια Art Spiegelman ανακοίνωσε πως θα συνεργαστεί με τον δημοσιογράφο-κομίστα Joe Sacco για τη δημιουργία ενός κόμικς αφιερωμένο στη Γάζα και την Παλαιστίνη.

«Ξέρω ότι δύσκολα θα εκδοθεί ένα τέτοιο έργο στις ΗΠΑ λόγω της απίστευτης λογοκρισίας που δέχεται οτιδήποτε έχει σχέση με την Παλαιστίνη», δήλωσε σε συνέντευξή του.

«Θα τελειώσω αυτό το έργο ή θα πεθάνω σε αυτή την προσπάθεια».

Γιατί ο Art Spiegelman γνωρίζει πολύ καλά τι θα πει γενοκτονία, τι θα πει διωγμός και ξεριζωμός. Γιατί γνωρίζει πως η Λήθη των πραγματικών αιτιών που δημιούργησαν το πολιτισμικό τραύμα οδηγεί στα σκοτεινά μονοπάτια της εργαλειοποίησης του και στην επανάληψη της τραγωδίας.

Γιατί γνωρίζει πως η ιστορία του πατέρα του είναι όμοια με εκείνη χιλιάδων Παλαιστινίων και ο χαμένος αδερφός του που σφαγιάστηκε από τους Ναζί είναι ένα παιδί που δολοφονήθηκε κάτω από τα χαλάσματα της Γάζας.