Οι διαδηλωτές – στην πλειοψηφία τους νέοι και προερχόμενοι από όλα τα κοινωνικά στρώματα – δείχνουν αποφασισμένοι. Ταυτόχρονα, οι ρωγμές είναι ορατές στο εσωτερικό του συστήματος δεδομένων των αποχωρήσεων αξιωματούχων από το κυβερνών κόμμα αλλά και στελεχών από επιχειρηματικές ελίτ που βρίσονται στο πλευρό του Μπουτεφλίκα, προκειμένου να συνταχθούν με τους διαδηλωτές. Ωστόσο, το σύστημα στην Αλγερία, ένα σύνθετο πολιτικό-στρατιωτικό-επιχειρηματικό δίκτυο, δεν προβλέπεται να εγκαταλείψει εύκολα την εξουσία και τα προνόμιά της και, ακόμα σημαντικότερο, η κυριαρχία του στρατού μέσα στο σύστημα πολύ δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί.
Η Αλγερία κλονίζεται από τις μεγαλύτερες, εδώ και τριάντα χρόνια, μαζικές διαμαρτυρίες σε εθνικό επίπεδο από τις 22 Φεβρουαρίου.[1] Η σπίθα που τις πυροδότησε ήταν η απόφαση του 82χρονου, βαριά ασθενούς, προέδρου Αμπντελαζίζ Μπουτεφλίκα να είναι υποψήφιος για πέμπτη θητεία στις προεδρικές εκλογές που είχαν προγραμματιστεί για τις 18 Απριλίου 2019. Ο αλγερινός λαός, εξοργισμένος λόγω του ότι ο Πρόεδρος δεν έχει εμφανιστεί δημόσια από το 2013, μετά το εγκεφαλικό επεισόδιο που υπέστη, και διερωτώμενος για το ποιος πραγματικά κυβερνά τη χώρα, βγήκε στους δρόμους και στις 48 wilayas (επαρχίες), ζητώντας την αποχώρηση του Μπουτεφλίκα και της αυλής του.
Μια εμβληματική φωτογραφία από τις διαδηλώσεις της 22ης Φεβρουαρίου απεικονίζει Αλγερινούς διαδηλωτές μέσα σε ένα κάδρο, θυμίζοντας το κάδρο με το πρόσωπο του Μπουτεφλίκα που τοποθετείται αντί της φυσικής του παρουσίας κατά τη διάρκεια κυβερνητικών συγκεντρώσεων. Παράλληλα, το σύνθημα «Μόνο ένα κάδρο: ο αλγερινός λαός» θύμιζε κατά ιστορική ειρωνεία το σύνθημα της πολιτικο-στρατιωτικής κλίκας Oujda – μέρος της οποίας στάθηκε στο πλευρό του Μπουτεφλίκα κατά τη διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας της Αλγερίας – «Ένας μόνος ήρωας, ο λαός».[2]
Το κάδρο του Μπουτεφλίκα αντί του ιδίου λόγω της κατάστασης της υγείας του. Ο πρόεδρος της Αλγερίας έχει να εμφανιστεί δημόσια από το 2013.
Η κίνηση του Μπουτεφλίκα στις 11 Μαρτίου να αποσύρει την υποψηφιότητά του για πέμπτη θητεία και να αναβάλει επ’ αόριστον τις προεδρικές εκλογές με σκοπό να κατευνάσει το κίνημα των διαδηλωτών, εξόργισε τον λαό ακόμα περισσότερο, διότι στην πραγματικότητα συνεπαγόταν μια de facto και άνευ εκλογών επέκταση της τέταρτης θητείας του· κίνηση συν τοις άλλοις αντισυνταγματική. Επιπλέον, ο διορισμός του Νουρεντίν Μπεντούι ως νέου πρωθυπουργού και του Ραμτάν Λαμαμρά ως αντιπροέδρου της κυβέρνησης – και οι δύο πιστοί στο καθεστώς του Μπουτεφλίκα – έγινε αντιληπτός ως μία κίνηση που σκοπό είχε να δώσει μια αίσθηση αλλαγής και να κερδηθεί χρόνος, παρά ως μια πραγματική αλλαγή. Έτσι, οι διαδηλώσεις της 15ης Μαρτίου συνεχίστηκαν και εντάθηκαν στέλνοντας ένα ξεκάθαρο και ηχηρό μήνυμα στις ελίτ της χώρας: ο αλγερινός λαός είναι αποφασισμένος, ενωμένος και διεκδικεί, για πρώτη φορά, την αλλαγή του συστήματος.[3]
Οι δυναμικές του αλγερινού λαού είναι εμφανείς, όπως επίσης και το γεγονός ότι οι ελίτ δεν είχαν προβλέψει αυτές τις εξελίξεις. Η δήλωση του Μπουτεφλίκα τον Μάιο του 2012, κατά την τελευταία του δημόσια εμφάνιση, ότι «ο χρόνος της γενιάς μου τελείωσε», αποδείχθηκε προφητική δεδομένου ότι η νεολαία αποτελεί κατά κύριο λόγο την κινητήρια δύναμη πίσω από τις διαδηλώσεις.[4] Είναι σημαντικό να πούμε εδώ ότι η πλειοψηφία του αλγερινού λαού είναι κάτω από 30 χρονών. Οι νέοι που πλήττονται από την ανεργία, τη διαφθορά και την ανισότητα, αποστασιοποιήθηκαν οριστικά από το παρελθόν και έσπασαν το ταμπού της δημόσιας έκφρασης της δυσαρέσκειας καθώς η πλειοψηφία αυτών δεν βίωσε ούτε τον αγώνα για την ανεξαρτησία (1954-1962) ούτε τη βία του εμφυλίου πολέμου (1991-2002). Έως τώρα, για τους Αλγερινούς οι οποίοι ήταν βαθιά τραυματισμένοι και στοιχειωμένοι από την αιματηρή εμπειρία και ανάμνηση της «Μαύρης Δεκαετίας» (ο εμφύλιος πόλεμος της Αλγερίας) κατά τη δεκαετία του 1990, η ειρήνη και η σταθερότητα αποτελούσαν προτεραιότητα απέναντι στην αγανάκτηση και τη δημόσια διαμαρτυρία.[5]Αυτό εξηγεί εν μέρει την επιμονή των διαδηλωτών σε μη-βίαια μέσα, καθώς επίσης και τον έως τώρα σχετικό δισταγμό της αστυνομίας να καταφύγει σε κατασταλτική βία.[6]
Η ικανότητα του συστήματος να αυτοπροστατεύεται απέναντι στη λαϊκή αναταραχή έχει εξασθενήσει, κυρίως λόγω των επιδεινούμενων οικονομικών συνθηκών που ακολούθησαν την πτώση των τιμών του πετρελαίου το 2014. Ενώ ο κύκλος του Μπουτεφλίκα κατάφερε να επιβιώσει των αραβικών εξεγέρσεων του 2011 και της παγκόσμιας κρίσης πετρελαίου το 2014 παρέχοντας μια αίσθηση ασφάλειας απέναντι στη τζιχαντιστική απειλή – προσφέροντας πολιτικές παραχωρήσεις και αυξάνοντας μισθούς και κοινωνικές παροχές – η παρούσα κοινωνικοοικονομική κατάσταση δεν επιτρέπει πλέον τέτοιες κινήσεις. Η οικονομία της Αλγερίας, ούσα εξαρτημένη από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο και αποτυγχάνοντας να βρει εναλλακτικές πηγές εσόδων, παρέμεινε ευάλωτη στην κρίση. Επιπλέον, ο Μπουτεφλίκα, Πρόεδρος από το 1999, απέτυχε να βελτιώσει τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες όταν τα έσοδα από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο ήταν υψηλά, επιλέγοντας αντ’ αυτού να υπηρετήσει τα συμφέροντα της ελίτ. Οι συνέπειες όλων αυτών των πολιτικών είναι τώρα ορατές και οδηγούν στην ευρεία λαϊκή δυσαρέσκεια. [7]
Λαμβάνοντας υπόψη τις συνεχιζόμενες μαζικές διαμαρτυρίες και τις πρόσφατες εξελίξεις, τίθεται το ερώτημα εάν η κυρίαρχη εξουσία της Αλγερίας υπονομεύεται σοβαρά, δεδομένων και των παραιτήσεων στο εσωτερικό της, ή αν αναπτύσσει μηχανισμούς προκειμένου να αγοράσει χρόνο – όπως για παράδειγμα με τη δημιουργία του μηχανισμού εθνικού διαλόγου, υπό τον προεδρικό έλεγχο, προκειμένου να διαχειριστεί μια περίοδο πολιτικής μετάβασης – και εν τέλει να καταφέρει να διατηρήσει τα συμφέροντά της. Προκειμένου να απαντήσει κανείς σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει να λάβει υπόψη του τις πολυπλοκότητες της κυβερνητικής εξουσίας, η οποία αποτελεί στην πραγματικότητα ένα περίπλοκο πολιτικό-στρατιωτικό και επιχειρηματικό πλέγμα, και την ιδιαίτερη ικανότητά της να αντιδρά και να προσαρμόζεται γρήγορα, καθώς επίσης να καλύπτει τον αυταρχισμό της με ένα δημοκρατικό προσωπείο προκειμένου να εξασφαλίσει τη συνέχιση της κυριαρχίας της.
Από τη μια πλευρά, οι ρωγμές στο κυβερνών κόμμα του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (FLN) έγιναν ορατές μετά τον πολλαπλασιασμό των παραιτήσεων των βουλευτών του προκειμένου να συμμετάσχουν στο κίνημα διαμαρτυρίας, ενώ εξέχουσες προσωπικότητες της άρχουσας ελίτ αποστασιοποιήθηκαν. Ο Εθνικός Οργανισμός των Μουτζαχεντίν, βετεράνων του αγώνα ανεξαρτησίας της Αλγερίας από τη Γαλλία και πιστοί στον Μπουτεφλίκα εδώ και δύο δεκαετίες, μετατοπίστηκε υπέρ των διαδηλωτών. Επιπλέον, ο πρώην πρωθυπουργός Αχμέντ Ουγιαχία εξέφρασε τη συμπάθειά του στους διαδηλωτές, ενώ 72 υψηλοί αξιωματούχοι του FLN υποστηρίζουν ανοιχτά τις λαϊκές διαμαρτυρίες.[8] Επιπροσθέτως, η ίδια η απόφαση σχετικά με την υποψηφιότητα του Μπουτεφλίκα για πέμπτη θητεία αποκάλυψε τη διαφωνία των διαφόρων φραξιών του συστήματος σχετικά με μια εναλλακτική έναντι του ασθενούς Προέδρου.[9]
Ωστόσο, παράγοντας-κλειδί στην Αλγερία είναι αναμφισβήτητα ο στρατός, ο Λαϊκός Εθνικός Στρατός (PNA), ο οποίος εξακολουθεί να έχει τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της χώρας. Ανεξάρτητα από την έκταση της κυριαρχίας του, η οποία σύμφωνα με μερικούς αναλυτές μοιράζεται μεταξύ δικτύων πολιτικών και στρατιωτικών ελίτ, η εξουσία του στρατού παραμένει τεράστια ενώ παράλληλα απολαμβάνει μεγάλη νομιμότητα και εμπιστοσύνη ανάμεσα στον αλγερινό λαό. Σύμφωνα με το Αραβικό Βαρόμετρο του 2017, σε αντίθεση με τους βουλευτές και τα πολιτικά κόμματα τα οποία θεωρούνται ως οι λιγότερο αξιόπιστοι πολιτικοί θεσμοί (17% και 14% αντίστοιχα), ο στρατός (75%) μαζί με την Αστυνομία (60%) εξακολουθούν να απολαμβάνουν τη μεγαλύτερη εμπιστοσύνη του λαού της Αλγερίας.[10]Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί σε μεγάλο βαθμό από το γεγονός ότι ο αγώνας κατά της γαλλικής αποικιοκρατίας και ο τερματισμός του αιματηρού εμφυλίου πολέμου – όπου 200.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν και περισσότεροι από 8.000 ήταν αγνοούμενοι κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 – αποδίδονται στο στρατό.
Υπό αυτό το πρίσμα, μια πραγματική αλλαγή στην Αλγερία θα πρέπει ουσιαστικά να συνεπάγεται αλλαγή στην κυριαρχία του στρατού εντός του πολιτικού συστήματος. Η στάση του αλγερινού στρατού είναι έως τώρα πολύ δύσκολο να προβλεφθεί, δεδομένου ότι πρόκειται για έναν θεσμό μάλλον χωρίς διαφάνεια. Αν και ο Στρατηγός Άχμεντ Γκάιντ Σάλαχ, επικεφαλής του PNA, ήταν αρχικά εναντίον των αλγερινών διαδηλωτών τους οποίους προειδοποίησε επισημαίνοντας τα αιματηρά αποτελέσματα στη Συρία και τη Λιβύη, εμφανίζεται τώρα να απομακρύνεται από τον Μπουτεφλίκα δηλώνοντας ότι «ο στρατός και ο λαός μοιράζονται το ίδιο όραμα για το μέλλον της Αλγερίας». Αυτή η στροφή εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη στάση του στρατού απέναντι στον ασθενή Πρόεδρο, ενώ επιβεβαιώνει το γεγονός ότι ο στρατός είναι ευέλικτος και μπορεί να δρα ανεξάρτητα προκειμένου να διαφυλάξει την κυριαρχία και τον έλεγχό του.[11]
Τέλος, η απουσία μιας σοβαρή πολιτικής εναλλακτικής έναντι του Μπουτεφλίκα, ο οποίος μέχρι σήμερα ήταν ανεκτός από όλο το σύστημα, φαίνεται να αποτελεί κρίσιμο ζήτημα. Η αλγερινή αντιπολίτευση, κατακερματισμένη, περιθωριοποιημένη και απρόθυμη να οικοδομήσει ένα λαϊκό μέτωπο ενάντια στο καθεστώς, έχει αποτύχει έως τώρα να εκπροσωπήσει τα συμφέροντα των Αλγερινών και να προσφέρει μια βιώσιμη πολιτική εναλλακτική, αφήνοντας έτσι το καθεστώς χωρίς πολιτικό αντίπαλο και χαρίζοντάς του το πλεονέκτημα να παρουσιάζεται ως ο μόνος φορέας αλλαγής και σταθερότητας[12].
Καθώς οι διαμαρτυρίες συνεχίζουν και η μεταβατική περίοδος βρίσκεται σε εξέλιξη, το πώς θα προχωρήσουν το λαϊκό κίνημα και ο στρατός είναι κρίσιμης σημασίας. Το εάν πρόκειται για μια πραγματική ή μια ψευδο-μετάβαση, είναι πολύ νωρίς να εκτιμηθεί με βάση τις γρήγορες εξελίξεις και την αδιαφάνεια του συστήματος. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη ότι η τέταρτη θητεία του Μπουτεφλίκα λήγει de facto στις 28 Απριλίου, παρά την αναγγελθείσα παράτασή της, μένει να δούμε τον τρόπο με τον οποίο θα εξελιχθεί η πολιτική κατάσταση.
*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στα αγγλικά στην ιστοσελίδα του ΚΕΜΜΙΣ.
**Η κεντρική φωτογραφία του άρθρου είναι από το Getty Images.
[1]Nossiter, Adam, “Algeria Protests Grow Against President Bouteflika, Ailing and Out of Sight”, New York Times, (1/3/2019) https://nyti.ms/2BYliI0
[2]Le Matin d’Algérie, “Arrêt sur image. Un seul cadre : le peuple algérien !”, (22/2/2019) http://www.lematindalgerie.com/un-seul-cadre-le-peuple, Chibani, Ali, “L’Algérie renoue avec son histoire occultée”, OrientXXI, (14/3/2019) https://bit.ly/2TK68kF
[3] Weddady, Nasser, “How the Bouteflika Clan engineered a Political Deadlock”, Arab Tyrant Manual.(13/3/2019) https://bit.ly/2Y585Xs, Mediapart, ”Algérie: la «révolution du sourire» emporte le pays”, (15/3/2019) https://bit.ly/2THNMAW
[4] Cettour-Rose, Dominique, “Succession de Bouteflika : l'Algérie dans le flou”, Franceinfo, (16/5/2013)https://bit.ly/2Jn2yZ1
[5]Karasik, Theοdore, Cafiero, Giorgio, “Understanding the Algerian Protests”, LobeLog, (8/3/2019) https://bit.ly/2Fe30Uf
[6] Burke, Jason, Michaelson, Ruth, “Algeria protests grow against fifth term for president”, The Guardian, (8/3/2019) https://bit.ly/2Cle7dm , Aljishi, Sarah, Jacobs, Ellen, “Are the mass Protests in Algeria Signs of the Arab Spring 2.0?”, Atlantic Council, (5/3/2019) https://bit.ly/2HINrH4
[7]Ghanem, Dalia, “Limiting Change Through Change: The Key to the Algerian Regime’s Longevity”, Carnegie Middle East Center, (8/5/2018) https://bit.ly/2DlOt7M
[8]Algerie Focus, “ L’une des organisations les plus fidèles à Bouteflika fait volte-face / L’organisation nationale des Moudjahidines soutient les manifestants”, (6/3/2019), https://bit.ly/2OfOZt3, NorthAfrica Post, “Bouteflika abandoned by hisownparty’sdignitaries, caciques of his clan”, (18/3/2019) https://bit.ly/2HI9TzQ
[9]Burke, Jason, Michaelson, Ruth, op.cit., “Algeria protests grow as elite distances itself from ailing president”, The Guardian, (15/3/2019) https://bit.ly/2HmbxrJ
[10]Weddady, Nasser, “Who really rules Algeria?”, Arab Tyrant Manual, (11/3/2019)https://bit.ly/2W8dvPCArab Barometer, “Algeria Five Years after the Arab Uprisings”, (15/4/2017) https://bit.ly/2VlTXaR
[11] Ait Ouarabi, Mokrane, “Il s’engage à protéger le peuple dans toutes les conditions : Gaïd Salah prend-il ses distances avec le président Bouteflika ? “, El Watan, (19/3/2019) https://bit.ly/2CudvC3
[12]Metref, Arezki, “Hébétude de la gauche algérienne”, Monde Diplomatique (02/2019) https://bit.ly/2TRFuFZ