του Κώστα Εφήμερου
Μια ιστορική στιγμή
Για όσους δεν κατάλαβαν ακόμη τη σημασία αυτού που συνέβη την περασμένη εβδομάδα να επαναλάβω μερικά στοιχεία: Το TPP είναι ο μοναδικός επαγγελματικός δημοσιογραφικός οργανισμός στην Ευρώπη που ανακηρύχθηκε οικονομικά ανεξάρτητος μέσω των μικρο-δωρεών των επισκεπτών του, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί όλο του το περιεχόμενο εντελώς ελεύθερο. Κανένα άλλο ΜΜΕ στην εδώ πλευρά του Ατλαντικού δεν κατάφερε αυτό που πέτυχαν οι αναγνώστες μια χώρας που βρίσκεται στην προτελευταία θέση της κατάταξης στις ευρυζωνικές συνδέσεις και που οι πολίτες της ζουν τη βαθύτερη οικονομική κρίση στην ιστορία της Ευρωζώνης.
Φυσικά αυτό έγινε εφικτό εξαιτίας μερικών πολύ ειδικών συνθηκών: Η πρώτη αφορά το μικρό σχήμα του μέσου. Μπορεί το TPP να παράγει κάθε εβδομάδα περισσότερα πρωτογενή ρεπορτάζ από τις 3 πρώτες σε κυκλοφορία εφημερίδες αλλά αυτό σε μεγάλο βαθμό συμβαίνει εξαιτίας της τρομακτικά κακής ποιότητας των τριών πρώτων εφημερίδων. Η οικονομική εξάρτηση των ελληνικών ΜΜΕ από το τρίγωνο της διαπλοκής, με προεξέχοντα πυλώνα αυτό των τραπεζών, έχει δημιουργήσει ένα ασφυκτικό περιβάλλον άσκησης δημοσιογραφίας. Οι τράπεζες που εξαναγκάστηκαν να κόψουν τα θαλασσοδάνεια υπό την εποπτεία της ΕΚΤ βρήκαν νέο τρόπο χρηματοδότησης μέσω του καναλιού της διαφήμισης και δαπανάνε εκατοντάδες εκατομμύρια ακόμα και σήμερα για να διαφημίσουν προϊόντα που ουσιαστικά δεν προσφέρουν. Αν θέλετε μια απόδειξη επ' αυτού δείτε απλά τις διαφημίσεις τους. Οποιαδήποτε σοβαρή επιχείρηση η οποία θα αντιμετώπιζε την απαξίωση και την καταρράκωση της εμπιστοσύνης των πελατών της θα προσπαθούσε μέσω της διαφήμισης να κερδίσει το χαμένο έδαφος. Αντί αυτού οι τράπεζες συνεχίζουν με αλαζονικές διαφημίσεις και σλόγκαν τύπου «η μεγαλύτερη τράπεζα στην Ελλάδα» ή «η τράπεζα που ενδιαφέρεται για την επιχειρηματικότητα» να εξοργίζουν την κοινωνία. Και αυτό γίνεται πολύ απλά γιατί δεν τους νοιάζει η κοινωνία. Γιατί τα χρήματα που πάνε στα ΜΜΕ αφενός συντηρούν μια σχέση διαπλοκής, αφετέρου δε, χρηματοδοτούν μια ομερτά για τις ευθύνες των τραπεζιτών στο ελληνικό δράμα.
Τα ΜΜΕ χρειάζονται χρήματα για να συνεχίσουν να λειτουργούν. Οι ιδιοκτήτες των ΜΜΕ τα χρειάζονται για να διαμορφώνουν την κοινή γνώμη, άλλες φορές προκειμένου να εξασφαλίσουν κρατικά συμβόλαια και εργολαβίες και άλλες φορές για να καλύψουν τις ανομίες τους (αγοράζοντας και μια-δυο ομάδες συμπληρωματικά για τους οπαδούς). Σε αυτή την αλυσίδα ο χαμένος είναι πάντα ο πολίτης που χρειάζεται τα ΜΜΕ για να ενημερωθεί και να διαμορφώσει άποψη προκειμένου να διασφαλίσει τα δικά του συμφέροντα, και τα συμφέροντα των παιδιών του.
Σε αυτό τον σπασμένο κύκλο η δημιουργία ενός ανεξάρτητου ΜΜΕ που χρηματοδοτείται από τη βάση και εκφράζει τα συμφέροντά της είναι ίσως η πιο επαναστατική δράση στον τομέα της εκπαίδευσης, πιο επαναστατική, δηλαδή, από την αλλαγή του μαθήματος των θρησκευτικών στα σχολεία. Γιατί η δημοσιογραφία ως λειτούργημα εμπεριέχει αξίες της εκπαίδευσης που κανένα κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να ενσωματώσει. Τα κράτη είναι υποχρεωμένα να στοχεύουν σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που ενδυναμώνει την έννοια του Έθνους και της ιστορίας του, συχνά παρουσιάζοντας τμήματα της αλήθειας. Είναι εκεί για να προσφέρει τα βασικά εργαλεία για τη ζωή και τις γνώσεις για την επαγγελματική αποκατάσταση. Ωστόσο το σύστημα αυτό -ηθελημένα σε μεγάλο βαθμό- δεν προάγει την κριτική σκέψη, την αμφισβήτηση και την καλώς εννοούμενη καχυποψία, την κοινωνική αλληλεγγύη και την κοινωνικοπολιτική δράση. Μεγαλώνουμε σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που αποφεύγει να μας εξηγήσει ακόμα και το οικονομικό μοντέλο με το οποίο πορευόμαστε και που δεν διδάσκει το Σύνταγμά και τις αρχές του νομικού μας συστήματος. Αυτό το κενό τους τελευταίους αιώνες το κάλυπτε η δημοσιογραφία, δημιουργώντας τους ήρωες και τους δαίμονες κάθε εποχής.
Μια μεγάλη -παράλογη- παρένθεση
Στο τελευταίο του βιβλίο «Μετακαπιταλισμός» ο Paul Mason καταπιάνεται με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την κατεύθυνσή της στην ενίσχυση της αγοράς αντί της ενίσχυσης της ποιότητας ζωής των ανθρώπων. Σε μια ραδιοφωνική εκπομπή αυτής της εβδομάδας ξεκίνησε ένας πολύ ενδιαφέρον διάλογος με τους ακροατές για το κατά πόσο είναι αστείο να συζητάμε αν ένα μηχάνημα που κάνει τη δουλειά 10 ανθρώπων θα οδηγήσει στην απόλυσή τους. Αυτή η εμπέδωση μιας παράλογης και απάνθρωπης εξελικτικής διαδικασίας, αυτή η ηττοπάθεια και η αίσθηση αδυναμίας απέναντι στο σύστημα έχει επιτευχθεί με την βοήθεια των ΜΜΕ.
Ας κάνουμε μια υπέρβαση και ας δεχτούμε -για χάρη της συζήτησης- ως αξίωμα ότι ένα μηχάνημα που μπορεί να κάνει τη δουλειά 10 ανθρώπων θα έπρεπε να δίνει αυτόματα την δυνατότητα σε 10 ανθρώπους να ζουν καλύτερη ζωή. Πριν από αυτό το μηχάνημα ο εργοδότης πλήρωνε αυτούς τους 10 ανθρώπους και είχε ένα Χ κέρδος. Ας πούμε λοιπόν ότι αν οι εργαζόμενοι ξεπληρώσουν με την εργασία τους το κόστος του μηχανήματος ο εργοδότης έχει πάλι το ίδιο Χ κέρδος και οι εργαζόμενοι μπορούν πλέον να ασχοληθούν με το μπάντμιντον. Η ανάλυση αυτή είναι «παιδική», ωστόσο είμαι σίγουρος ότι βρίσκετε ένα πυρήνα λογικής.
Πάμε να δούμε ένα άλλο παράδειγμα: Ας υποθέσουμε ότι η Ελλάδα προκειμένου να σώσει το υπό κατάρρευση τραπεζικό της σύστημα δανείζεται από άλλα κράτη 200 δισεκατομμύρια ευρώ. Οι τράπεζες έχουν καταρρεύσει εξαιτίας της κρίσης δημόσιου χρέους η οποία με τη σειρά της έχει προκαλέσει τη μαζική απόσυρση των καταθέσεων και έχει εκτινάξει -λόγω της αυξημένης ανεργίας και της έλλειψης ρευστότητας- τα κόκκινα δάνεια στα 170 δισεκατομμύρια ευρώ. Αυτοί που δίνουν τα χρήματα γνωρίζουν ότι με τον επιπλέον δανεισμό το δημόσιο χρέος της Ελλάδας θα εκτοξευτεί και θα γίνει αυτόματα μη βιώσιμο, ωστόσο είναι υποχρεωμένοι να το κάνουν επειδή οι τράπεζες των δικών τους χωρών είναι εκτεθειμένες σε χρηματοπιστωτικά προϊόντα ελληνικών τραπεζών και μια κατάρρευση του συστήματος θα προκαλούσε παγκόσμιο ντόμινο. Ας κάνουμε τέλος άλλη μια υπόθεση: Ότι οι διεθνείς πιστωτές της Ελλάδας θέλουν όντως να πάρουν πίσω τα χρήματά τους. Ακούστε τώρα μια αφελή ιδέα: Οι διεθνείς πιστωτές δίνουν τα χρήματα με τον όρο αφενός να υλοποιηθεί μια μεταρρύθμιση για να καταπολεμηθεί η διαφθορά που προκάλεσε το δημόσιο χρέος και αφετέρου να διαγραφούν όλα τα κόκκινα δάνεια των πολιτών για την πρώτη κατοικία και να επιδοτηθεί το «πρασίνισμα» των επιχειρηματικών και καταναλωτικών δανείων. Η αγορά αυτόματα έχει ρευστότητα, οι επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα να προσλάβουν, οι προσλήψεις προκαλούν αυτόματα μεγαλύτερη φορολογική βάση, νέα ρευστότητα στην αγορά, η εμπιστοσύνη προς τις τράπεζες εκτινάσσεται στα ύψη και τα χρήματα επιστρέφουν από τα στρώματα. Καμία περικοπή συντάξεων, δώρων και βασικών μισθών.
Σαχλαμάρες, ξέρω. Όλα αυτά δεν βγάζουν απολύτως κανένα οικονομικό νόημα. Είναι λαϊκισμός του χειρίστου είδους. Όχι γιατί δεν είναι λογικά, αλλά επειδή σήμερα είναι λογικό να μοιράζονται μπόνους τα golden boys των χρεοκοπημένων τραπεζών που χειρίζονται έξυπνα χρηματοπιστωτικά εργαλεία όπως είναι η μόχλευση (να παίζεις με περισσότερα χρήματα από όσα διαθέτεις), όπως είναι τα CDS (προϊόντα που περιέχουν ομόλογα διαφόρων κατηγοριών, από σκουπίδια ως θεσμικών επενδυτών) ή το short selling (να πουλάς μετοχές και ομόλογα που δεν έχεις στην κατοχή σου και εφόσον κάποιος τα αγοράσει να πρέπει να τα βρεις για να του τα δώσεις). Σήμερα είναι λογικό να μένουν άνθρωποι στους δρόμους και να ψάχνουν φαγητό στα σκουπίδια.
Οπότε είναι λαϊκισμός (αν όχι κάτι ακόμα πιο ανήθικο) να κάνεις υποθέσεις σαν τις παραπάνω ή, ας πούμε, να συγκρίνεις τα 2 δισεκατομμύρια που αφορούν οι δίκες για τις μίζες στα εξοπλιστικά με την περικοπή του ΕΚΑΣ σε 420.000 συνταξιούχους. Το λογικό σήμερα είναι οι εργολάβοι του δημοσίου να λαμβάνουν 375 εκατομμύρια ευρώ ως αποζημίωση επειδή η οικονομική κρίση περιόρισε τις διελεύσεις από τα διόδια και έπεσε έξω το επιχειρηματικό τους πλάνο. Οι ίδιες οι εργολαβικές εταιρίες που σύμφωνα με την Επιτροπή Ανταγωνισμού είχαν δημιουργήσει καρτέλ για να χτυπάνε τα έργα του δημοσίου επιβαρύνοντας το με μερικά δισεκατομμύρια ευρώ.
Ας επιστρέψουμε στη γη και στην πικρή μας καθημερινότητα. Αλλά πριν ξεκινήσουμε και πάλι να σκεφτόμαστε «λογικά» ας σκεφτούμε και ποιός μας έμαθε τι είναι λογικό. Ποιες είναι οι προσλαμβάνουσες μας. Τι μάθαμε ως παιδιά και τι μάθαμε από τις εφημερίδες, τα ραδιόφωνα και τις τηλεοράσεις. Ας αναρωτηθούμε αν τις ουτοπίες τις διεκδικούμε ή τις κάνουμε ανέκδοτα. Αν επιτρέπεται να ονειρευόμαστε ή όχι. Αν η απάντηση είναι όχι τότε υπάρχουν χολιγουντιανές σειρές και ταινίες μυθοπλασίας και δράσης για εκτόνοση. Αν η απάντηση είναι ναι τότε υπάρχει κοινωνικό, πολιτιστικό και πολιτικό πεδίο δράσης. Και η καλή δημοσιογραφία είναι η ισχυρότερη κόλλα για αυτά.
Το δικαίωμα στην ενημέρωση ως οξυγόνο δημοκρατίας
Το TPP δεν σκοπεύει να προτείνει κάποιο εναλλακτικό φουτουριστικό οικονομικό ή πολιτικό μοντέλο. Δεν είναι η δουλειά του. Ο ρόλος ενός μέσου μαζικής ενημέρωσης είναι να βρίσκεται στην εποχή του, να ακούει, να δίνει φωνή σε αυτούς που προτείνουν λύσεις, να κάνει έρευνα, να ασκεί έλεγχο στην εξουσία και να προάγει τον πολιτικό και πολιτιστικό διάλογο. Να διεκδικεί θέση στον ορισμό της ατζέντας της καθημερινότητας και να φροντίζει οι δυνατοί να νιώθουν τα χνώτα των αδυνάτων.
Μπορεί να τα κάνει όλα αυτά μόνο του ένα ΜΜΕ; Σίγουρα όχι, σίγουρα όχι ακόμα. Το ThePressProject ήταν τυχερό να δει μια στρατιά αναγνωστών να κάνουν ό,τι δεν γίνεται πλέον σε κανένα επίπεδο. Ποιός θα μπορούσε να φανταστεί ότι την περίοδο που ψηφίζονται μνημόνια και δεν συγκεντρώνονται έξω από τη βουλή ούτε 2.000 θα βρίσκονταν χιλιάδες άνθρωποι με ψυχικά αποθέματα να πουν «όχι, θα πάρω θέση» και μάλιστα την πιο δύσκολη θέση, αυτή που βάζεις το χέρι στην τσέπη. Όχι εγώ. Δεν έλπιζα σε κάτι τέτοιο. Όταν σας αποχαιρετούσα πριν από μια εβδομάδα γράφοντας «καληνύχτα και καλή τύχη» το εννοούσα πραγματικά και κάθε λέξη ήταν ασήκωτη.
Αλλά τώρα που εντελώς αναπάντεχα βρεθήκαμε και αρχίσαμε να μιλάμε επιτρέψτε μου να γράψω ακόμα δυο σκέψεις:
Ένα μέλλον που είναι εφικτό
Το ThePressProject δεν μπορεί (τώρα) να αλλάξει τα πάντα. Σήμερα είμαστε λίγο λιγότεροι από 3.000 μέλη άλλωστε. Το TPP που έχω στο μυαλό μου (και σε ένα περίπλοκο αρχείο excel) είναι ένας transmedia οργανισμός 50 ανθρώπων που παράγει πρωτογενή ρεπορτάζ, data reporting, ινφογραφήματα, long forms, ντοκιμαντέρ, πολιτικές τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές, εφαρμογές ενημέρωσης, infotainment και καλύπτει εκτός από τη βαριά επικαιρότητα τις εξελίξεις στην επιστήμη και μια εντελώς διαφορετική πολιτιστική ατζέντα. Αυτά είναι το excel του ελληνικού TPP (χρειάζονται 12.000 μέλη για να υλοποιηθεί). Υπάρχει και άλλο για την διεθνή έκδοση. Και ένα ακόμα για την νέα διαδραστική τηλεόραση. Και ένα ακόμα που το κρατάω μυστικό. Αν καταφέρουμε να σας πείσουμε βήμα-βήμα ότι μπορούμε να αναλάβουμε αυτή τη σημαντική ευθύνη θα φανεί. Από εδώ και πέρα άλλωστε πρέπει να υπάρχει σεβασμός στα μέλη, προσεκτικός προγραμματισμός και να μην γίνει ούτε μισό βήμα στο κενό.
Μπορούμε να γίνουμε 12.000; Φυσικά και μπορούμε. Εύκολα θα έλεγα εγώ αλλά ξέρω ότι δεν είναι εύκολο. Μόνο μετράω τα χρήματα που πετάνε 400.000 συμπολίτες μου κάθε εβδομάδα σε κυριακάτικες εφημερίδες -πραγματικά σκουπίδια- και καίγεται η ψυχή μου.
Αλλά για να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς δεν είναι ανάγκη να είναι το TPP το νέο μεγάλο ΜΜΕ που θα δημιουργηθεί από τη βάση. Η αγορά ακόμα και σήμερα, εντός της κρίσης (και ίσως ακριβώς εξαιτίας αυτής) θα μπορούσε να αντέξει όχι ένα TPP με 12.000 μέλη αλλά πέντε ή και δέκα τέτοια ΜΜΕ. Για αυτό άλλωστε δημιουργήθηκε η πλατφόρμα των 1101 και δεν προσπαθήσαμε απλά να πετύχουμε το στόχο μέσω του ThePressProject. Στον πυρήνα της σκέψης μου όταν έγραφα τις πρώτες σημειώσεις για την πλατφόρμα των μελών ήταν ότι το TPP θα μπορούσε να είναι το μέσο που, έχοντας πίσω του 6 χρόνια δουλειάς να δείξει, θα αναλάμβανε να βρει τις δημοσιογραφικές ομάδες, τους ανεξάρτητους παραγωγούς και τους ενεργούς πολίτες-δημοσιογράφους ώστε να χρηματοδοτήσει και να υποστηρίξει μια υγιή δημοσιογραφική παραγωγή.
Ποτέ μου δεν ένιωσα αμφιβολία ότι το κοινό υπάρχει. Ακόμα και σήμερα 150.000 άνθρωποι αγοράζουν μια εφημερίδα καθημερινά. Δεν ήμουν όμως σίγουρος ότι γινόταν να αλλάξει η νοοτροπία του δωρεάν διαδικτύου στη δική μου θητεία. Το διαδίκτυο πρέπει να είναι δωρεάν. Σε αυτό είμαι απόλυτος. Για αυτό άλλωστε και όλη μου η προσπάθεια επικεντρώνεται στο να μην υπάρξει ούτε μια λέξη κλειδωμένη στον κυβερνοχώρο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ένα επαγγελματικό ΜΜΕ μπορεί να λειτουργήσει χωρίς κόστος. Κάποιος πρέπει να το καλύψει. Και είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι αυτός πρέπει να είμαστε εμείς. Οι πολίτες.
Πριν λίγες μόλις εβδομάδες έγινε μια συζήτηση στα κοινωνικά δίκτυα για την βιωσιμότητα των ΜΜΕ με αφορμή την επιλογή της ομάδας του Unfollow να συνεργαστεί με την εφημερίδα Παραπολιτικά. Όπως έγραφα και τότε, και πιστεύω ακόμα, ο κάθε δημοσιογράφος έχει δικαίωμα να κάνει ό,τι θεωρεί απαραίτητο προκειμένου να παράγει το έργο του σε βιώσιμες συνθήκες. Σας ζητούσα τότε να περιμένετε να δείτε το περιοδικό και να κρίνετε αν γίνονται εκπτώσεις εξαιτίας του ολιγάρχη που βρίσκεται από πίσω. Υποστήριζα επίσης ότι ο καθένας έχει τον δικό του τρόπο να αντιμετωπίζει το δύσκολο πρόβλημα της επιβίωσης και θυμάμαι να γράφω ότι εγώ δεν θα έκανα την ίδια επιλογή με τους συναδέλφους. Τότε δεν περίμενα ότι θα περνούσαν μόνο λίγες ημέρες μέχρι να βρεθώ στο ίδιο δίλλημα. Για μένα ωστόσο δεν υπήρχε δεύτερη σκέψη.
Η στήριξή σας τις πρώτες 48 ώρες πέραν από συγκινητική ήταν ταυτόχρονα και εμπράγματη απόδειξη ότι γίνεται. Ότι υπάρχει η κρίσιμη μάζα που σου επιτρέπει να μην κάνεις καμία υποχώρηση. Δεν λέω φυσικά ότι η ομάδα του Unfollow υποχώρησε ή δεν υποχώρησε. Ο καθένας θα κρίνει με βάση τα δικά του κριτήρια. Τα δύο μέσα είναι τόσο διαφορετικά άλλωστε -σε όλα τα επίπεδα- που σχεδόν δεν μπορεί να γίνει κάποια ουσιαστική σύγκριση. Αυτό που θέλω να σημειώσω είναι ότι οι πολίτες μπορούν να στηρίξουν ή και να δημιουργήσουν όχι μόνο ένα αλλά πολλά πραγματικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.
Κάπου εδώ θα σας αφήσω, κλείνοντας αυτό τον κύκλο των προσωπικών ανοιχτών επιστολών. Με μεγάλη αγωνία να φανούμε αντάξιοι της εμπιστοσύνης σας, με κρυφή ελπίδα να ξεκινήσαμε μια πολύ μεγαλύτερη επανάσταση στο χώρο της δημοσιογραφίας και με βαθειά ευγνωμοσύνη για την στήριξή σας.
Καληνύχτα σας, και καλή τύχη.