Την εβδομάδα αυτή, ο ΟΗΕ προειδοποίησε ότι υπάρχει «μεγάλη πιθανότητα» το 2024 να είναι πιο θερμό από το 2023 ωθώντας τον πλανήτη «στο χείλος της καταστροφής». Επίσης, την εβδομάδα αυτή, δεν έχουμε ποδόσφαιρο σε επίπεδο συλλόγων λόγω των προκριματικών του EURO 2024. Το Κατάρ, που φιλοξένησε το τελευταίο Παγκόσμιο Κύπελλο, δέχθηκε την παγκόσμια κατακραυγή για τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές αδικίες που έλαβαν (και ακόμη λαμβάνουν) χώρα στην περιοχή. Προς αποφυγή αντίστοιχων φαινομένων, η διοργανώτρια αρχή του EURO 2024, η UEFA, εξέδωσε μια στρατηγική βιωσιμότητας 36 σελίδων που περιγράφει τους περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς στόχους που θέλει να επιτύχει στο πλαίσιο της νέας διοργάνωσης. Βασικός στόχος για την UEFA, όπως και για το Κατάρ το 2022, είναι η «κλιματική ουδετερότητα».
Τι σημαίνει «κλιματική ουδετερότητα»;
Η κλιματική ουδετερότητα αφορά τη μετάβαση σε έναν κόσμο με μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Για παράδειγμα, το Κατάρ είχε στόχο η διοργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 2022 και ό,τι αυτή περιλάμβανε (από την κατασκευή των γηπέδων μέχρι τις μετακινήσεις) να έχει μηδενικούς ρύπους. Μηδενικό οικολογικό αποτύπωμα. Το Παγκόσμιο Κύπελλο θα μεγάλωνε την οικονομία του Κατάρ χωρίς να επιβαρύνει το περιβάλλον. Αυτό, δηλαδή, που λέμε «πράσινη ανάπτυξη». Eίναι, λοιπόν, προφανές γιατί η «κλιματική ουδετερότητα» είναι σημαντική. Eίναι, όμως, εφικτή σε μια οικονομία που θέλει διαρκώς να μεγαλώνει; Σε μια οικονομία όπου οι κυβερνήσεις θέλουν το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (το γνωστό μας ΑΕΠ) κάθε χρόνο να αυξάνεται; Πώς θα τα κατάφερνε το Κατάρ;
Η συνηθισμένη απάντηση είναι: «Μέσω της υψηλής τεχνολογίας». Έξυπνα, ηλεκτρικά αυτοκίνητα και λεωφορεία, μεγάλες ανεμογεννήτριες στα βουνά και τεράστια φωτοβολταϊκά πάρκα στους κάμπους και στις ερήμους, ρομπότ στα εργοστάσια και στους δρόμους και όλα κάπως έτσι θα πρασινίσουν. Δείτε το πράσινο «θαύμα» της Κοπεγχάγης ή κάποιας άλλης πόλης της βόρειας Ευρώπης, θα πουν οι υπέρμαχοι της «πράσινης ανάπτυξης». Αυτό που δεν λένε, εσκεμμένα ή μη, είναι ότι τα απανταχού πράσινα «θαύματα» δεν υπολογίζουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούν σε άλλα μέρη του κόσμου. Αν το έκαναν, θα διαπίστωναν ότι δεν είναι καθόλου πράσινα.
Η σκοτεινή πλευρά της υψηλής τεχνολογίας
Οι σύγχρονες τεχνολογίες σχετίζονται με τις παγκόσμιες ανισότητες πλούτου, αλλά και με την κλιματική κρίση. Για παράδειγμα, ένα ηλεκτρικό λεωφορείο, σαν κι αυτά που τριγυρνούσαν στο Κατάρ, έρχεται στους δρόμους ως έτοιμο προϊόν. Πληρώνει η κυβέρνηση του Κατάρ και το παραλαμβάνει. Ή το «έξυπνο» κινητό τηλέφωνό μας έρχεται σε εμάς έπειτα από μια –πολλές φορές διαδικτυακή– συναλλαγή. Πληρώνουμε και το έχουμε στην πόρτα μας. Αυτή η χρηματική συναλλαγή συγκαλύπτει τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα για να κρατήσουμε στα χέρια μας το έξυπνο τηλέφωνό μας. Μας φαίνεται απλό: πληρώνουμε και παίρνουμε κάτι. Δεν είναι, όμως, έτσι. Η κατασκευή, η συντήρηση και η απόρριψη των σύγχρονων τεχνολογιών περιλαμβάνουν σημαντικά ποσά ενέργειας, τοξικά απόβλητα και εργασία υπό απάνθρωπες συνθήκες. Για παράδειγμα, δεν σκεφτόμαστε πως το κινητό τηλέφωνό μας σχεδιάστηκε στις ΗΠΑ, κατασκευάστηκε στην Κίνα, στο Πακιστάν ή στη Νότια Κορέα, με πρώτες ύλες από το Κονγκό, και μεταφέρθηκε από την Κίνα στην Ελλάδα μέσω δύο ή τριών άλλων χωρών. Ή δεν μας απασχολεί πού καταλήγει το κινητό τηλέφωνό μας όταν χαλάσει.
Στη θέση του κινητού τηλεφώνου βάλτε κάθε σύγχρονη τεχνολογία που χρησιμοποιεί το Κατάρ, η Δανία, εσείς και εγώ. Το πράσινο «θαύμα» της Κοπεγχάγης βασίζεται σε ρύπους και αρκετές φορές σε παιδική εργασία σε άλλα μέρη του κόσμου, συνήθως στην Αφρική και στη νοτιοανατολική Ασία. Συνεπώς, η Κοπεγχάγη δεν είναι μια κλιματικά ουδέτερη πόλη. Η βιωσιμότητά της βασίζεται στη μιζέρια ανθρώπων και στην καταστροφή τοπικών οικοσυστημάτων μακριά από την «πράσινη» Δανία. Η υποτιθέμενη κλιματική ουδετερότητα του Παγκοσμίου Κυπέλλου του Κατάρ επιτεύχθηκε εις βάρος οικοσυστημάτων σε άλλα σημεία του κόσμου. Στην εποχή της κλιματικής κρίσης, το τοπικό είναι παγκόσμιο και το παγκόσμιο τοπικό. Όλα είναι διασυνδεδεμένα. «Χτυπάς εσύ μα πονάω κι εγώ, οι δυο καρδιές μας σαν μία, μοιάζουμε να ‘μαστε εμείς σαν δυο συγκοινωνούντα δοχεία», που λέει και γνωστός βάρδος της νεοελληνικής μουσικής.
Επίσης, αυτοί που προκρίνουν τη σύγχρονη τεχνολογία ως την απόλυτη λύση για την κλιματική κρίση ξεχνούν και κάτι άλλο. Ότι όσο πιο αποδοτικές είναι οι σύγχρονες τεχνολογίες, τόσο περισσότερο τείνουμε να τις χρησιμοποιούμε. Έτσι, αντί να μειώνονται οι ρύποι, αυξάνονται. Το ηλεκτρικό λεωφορείο του Κατάρ καταναλώνει λιγότερη ενέργεια ανά χιλιόμετρο. Ευκαιρία, λοιπόν, τώρα που είναι φθηνότερο, να διανύουμε περισσότερα χιλιόμετρα ημερησίως. Και κάποιοι άνθρωποι, όπως για παράδειγμα οι υπερπλούσιοι της γης, χρησιμοποιούν τις σύγχρονες τεχνολογίες ακόμη περισσότερο, με περιβαλλοντικά αποτυπώματα εκατομμύρια φορές μεγαλύτερα από αυτά του μέσου ανθρώπου. Επομένως, στο τέλος της ημέρας, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έχουν αυξηθεί.
Πώς ξεπλένονται οι περιβαλλοντικές αμαρτίες;
Ένας άλλος συνηθισμένος τρόπος για την (υποτιθέμενη) εξασφάλιση της «κλιματικής ουδετερότητας» είναι η αντιστάθμιση εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (carbon offsets). Για τη διοργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλλου στο Κατάρ, η αντιστάθμιση εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ήταν βασικό εργαλείο. Τι σημαίνει αυτό; Ότι κάποιος μπορεί να αγοράσει το δικαίωμα στη ρύπανση. Ρυπαίνεις, για παράδειγμα, στο Κατάρ και λες: «Εντάξει, δεν πειράζει. Θα φυτέψω τόσα δέντρα αλλού ή θα φτιάξω ένα φωτοβολταϊκό πάρκο παραπέρα ώστε να αποζημιώσω για το κακό που έκανα». Ένα πράγμα σαν τα συγχωροχάρτια που έδινε ο πάπας για την άφεση αμαρτιών τον Μεσαίωνα. Αμάρτησες; Κανένα πρόβλημα. Με δέκα χρυσά βασιλικά κέρματα καθάρισες και ο άγιος Πέτρος σου στρώνει οικολογικό κόκκινο χαλάκι για τον Παράδεισο. Λειτουργούν αυτές οι αντισταθμίσεις; Μάλλον λειτουργούν τόσο όσο λειτουργούσαν και τα συγχωροχάρτια. Είναι πολύ δύσκολο να ελέγξουμε πού πάνε τα χρήματα που έδωσε, για παράδειγμα, το Κατάρ. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου τα έργα για τις αντισταθμίσεις προκάλεσαν περισσότερα προβλήματα σε τοπικά οικοσυστήματα, κυρίως εκεί που ζουν ιθαγενείς πληθυσμοί (π.χ. Αφρική ή Αμαζόνιος).
Πώς ακριβώς μετράμε τον αντίκτυπο των έργων αντιστάθμισης; Αν κάποιος που θέλει να ξεπλύνει τις περιβαλλοντικές του αμαρτίες φτιάχνει κάπου στην Αφρική ένα φωτοβολταϊκό πάρκο, υπολογίζει το πραγματικό, παγκόσμιο περιβαλλοντικό αποτύπωμα της κατασκευής του πάρκου; Αν το κάνει, από πράσινο το έργο αντιστάθμισης θα αρχίσει να γκριζάρει. Μια μελέτη του 2016 βρήκε ότι το 85% των έργων αντιστάθμισης δεν μείωσαν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Κι από τότε, δεν έχουν αλλάξει πολλά. Μία άλλη μελέτη του 2021 έδειξε ότι το 90% των έργων αντιστάθμισης που μελέτησε δεν έκαναν αυτά που είχαν υποσχεθεί. Για παράδειγμα, θα γινόταν ένα τεράστιο τέτοιο έργο δενδροφυτεύσεων στην Καμπότζη. Δορυφορικές εικόνες δείχνουν ότι μέσα σε μία δεκαετία οι μισές δενδροφυτεύσεις είχαν καταστραφεί, ενώ υπήρχε δέσμευση συντήρησής τους. Γράφει η Ναόμι Κλάιν, στο βιβλίο της This Changes Everything (2015), «[Με τις αντισταθμίσεις εκπομπών είναι σαν να κάνουμε] ένα βήμα μπροστά, ένα βήμα πίσω. Στην καλύτερη, μένουμε στάσιμοι».
Το πρόβλημα ήταν, είναι, και θα είναι πολιτικό
Το Παγκόσμιο Κύπελλο του Κατάρ ήταν «μια κλιματική Καταρ-στροφή», όπως σημειώνει ένα άρθρο στο Scientific American. Το «πράσινο» ξέπλυμα του Παγκοσμίου Κυπέλλου στο Κατάρ είναι επικίνδυνο, διότι «δίνει την εντύπωση ότι μπορούμε να χτίσουμε τεράστια σύγχρονα γήπεδα … και να φέρουμε αεροπορικώς ανθρώπους από όλο τον κόσμο να δουν ποδοσφαιρικούς αγώνες και αυτό κάπως συμβαδίζει με τους κλιματικούς στόχους», λέει ο Ζιλ Ντουφράν, ένας ερευνητής του Carbon Market Watch.
Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι τεχνικό. Είναι πολιτικό. Χρειάζεται μια πολιτική λύση, όχι τεχνολογική. Οι σύγχρονες τεχνολογίες σίγουρα μπορούν να βοηθήσουν. Δεν λέω να πάμε όλοι πίσω στις σπηλιές και να ζούμε με το φως των κεριών. Ωστόσο, το πολιτικό πλαίσιο είναι καθοριστικό: Ποιοι θα χάσουν κάποια από τα προνόμιά τους για το καλό των πολλών και του περιβάλλοντος; Πόσο θα ανεχόμαστε την ανθρώπινη μιζέρια που προκαλείται για τη μεγιστοποίηση των χρηματικών κερδών μερικών ολίγων υπερπλουσίων;
*Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Το βιβλίο του Αλλάζοντας τον κόσμο με μία μπάλα μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διόπτρα.