Ο μύθος της ευέλικτης εργασίας

Ο Bilel, ένας 24χρονος νεαρός Γάλλος που εργάζεται ως διανομέας για την Uber Eats στη Λυών της Γαλλίας, χαμογελώντας νευρικά, παραδέχεται στο φακό: «Αφιερώνω όλες τις μέρες μου στο Uber, δεν έχω ζωή, ζω μόνο για την Uber». Αυτό είναι ένα απόσπασμα από μια εξαιρετική σειρά-ντοκιμαντέρ με τίτλο: «Οι αόρατοι: Οι εργάτες του κλικ», παραγωγής France.tv, ενός δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού οργανισμού στη Γαλλία. Όπως μαθαίνουμε, ο μέσος χρόνος εργασίας για τους διανομείς φαγητού, κυρίως νεαροί άνδρες που ανήκουν σε μειονότητες, είναι περίπου 60-70 ώρες την εβδομάδα. Οι πλατφόρμες όπως το Uber Eats, Deliveroo, Wolt κ.λπ. βασίζονται στην αρχή της «αυτοεπιχειρηματικότητας». Το μάντρα αυτών των εταιρειών είναι συνήθως κάτι σαν «γίνε το δικό σου αφεντικό» και συχνά ακολουθείται από φράσεις τύπου, «ευέλικτο ωράριο», «ανακαλύψτε την πόλη σας», «γρήγορη αμοιβή» κ.λπ. Αυτό που κρύβουν όμως, αυτές οι πλατφόρμες είναι ότι, η ανθρώπινη ζωή μετατρέπεται σε μιαν ανεκτίμητη πηγή άντλησης κέρδους. Όχι γιατί οι διανομείς μεταφέρουν φαγητό, αλλά επειδή οι ίδιοι μετατρέπονται σε κινητές μονάδες παραγωγής δεδομένων. Αυτή η διαδικασία, για τέτοιες πλατφόρμες, αποτελεί την επιτομή της προσάρτησης της ανθρώπινης ζωής στην οικονομία και την οικονομική εκμετάλλευση.

Στην Ελλάδα μπορεί να μην έχει επεκταθεί – ακόμα – τόσο πολύ, αλλά ήδη μία εξ αυτών των εταιρειών δραστηροποιείται στην Αθήνα, και είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε λεπτομερώς με τι συνεπάγεται αυτό. Μια τυπική διαδικασία παραγγελίας φαγητού σήμερα πάει κάπως έτσι: ανοίγεις μια online εφαρμογή, επιλέγεις ένα εστιατόριο, κάνεις την παραγγελία, το εστιατόριο την παίρνει και μέσω του λογισμικού της συνεργαζόμενης πλατφόρμας ειδοποιεί τον πιο κοντινό διανομέα να έρθει να την παραλάβει. Η Uber Eats επιτρέπει επίσης να αξιολογούνται οι διανομείς τόσο από τα εστιατόρια όσο και από τους καταναλωτές. Επίσης, όσο οι διανομείς περιμένουν να εμφανιστεί κάποια παραγγελία γενικά κάθονται μαζί με συναδέλφους τους κοντά σε δημοφιλείς αλυσίδες fast-food. Επίσης, δεν πληρώνονται για όσο ξεροσταλιάζουν εκεί, όσες ώρες και αν περάσουν, παρά μόνο για κάθε παραγγελία που παραδίδεται. Και παίρνουν ψίχουλα. Α, και ο εξοπλισμός τους; Επίσης δεν προσφέρεται: τα πάντα, από την τεράστια τετράγωνη τσάντα που κουβαλούν, μέχρι το ποδήλατο ή το σκούτερ τους, όλα είναι πληρωμένα από τους ίδιους. Έχουν γραφτεί πολλά για τους κινδύνους αυτών των πλατφορμών σχετικά με τα οδικά ατυχήματα, την έλλειψη σταθερού και αξιοπρεπούς ωριαίου ποσοστού πληρωμής, ψυχοσωματικών διαταραχών λόγω έλλειψης ύπνου και υπερβολικών ωρών ποδηλασίας. Πρέπει, ωστόσο, να ειπωθεί και μία συνέπεια (ή και αιτία): η ιδιοποίηση της ανθρώπινης ζωής από τον καπιταλισμό και κρυφές αλγοριθμικές διαδικασίες, καθώς και γιατί η θέσπιση εργασιακών κανόνων είναι απαραίτητη, αλλά μόνη της θα έχει περιορισμένα αποτελέσματα.

Επιστρέφουμε στην παραγγελία μας. Κάτι επίσης πολύ βολικό είναι πως μπορούμε να παρακολουθούμε την παραγγελία μας σε πραγματικό χρόνο, αφού κάθε όχημα των διανομέων διαθέτει μια συσκευή GPS. Κάθε συσκευή GPS είναι συνδεδεμένη με το δίκτυο της εκάστοτε πλατφόρμας συγκεντρώνοντας δεδομένα από έναν αχανή αριθμό τοποθεσιών, καταγράφοντας ουσιαστικά κάθε δυνατή διαδρομή από πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο από ένα σημείο Α (εστιατόριο) έως ένα σημείο Β (το σπίτι μας). Τώρα, αυτά τα δεδομένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για πολλούς λόγους. Για παράδειγμα, την εκπαίδευση των αλγορίθμων των «αυτό-οδηγούμενων» αμαξιών της Uber ή την πρόταση ταχύτερων διαδρομών στους διανομείς ή οδηγούς της για ακόμα μεγαλύτερη κερδοφορία.

Απομυθοποίηση τώρα #1: Η Τεχνητή Νοημοσύνη που χρησιμοποιεί τη Μηχανική Εκμάθηση (όπου η μηχανή «μαθαίνει» από τα δεδομένα που της δίνονται και «προσαρμόζεται» σε διάφορες καταστάσεις προς επίλυση προβλημάτων) δεν είναι πραγματικά έξυπνη ή αυτόνομη. Πίσω από κάθε τέτοια διαδικασία, βρίσκονται πραγματικοί άνθρωποι που κάνουν κάθε είδους επισφαλείς και πνευματικά εξαντλητικές εργασίες, όπως το να παρακολουθούν φρικαλεότητες στο Facebook και να τις «κατεβάζουν» ή να ακούν τις εντολές που δίνουμε στη Siri ή την Alexa και να τις επεξεργάζονται για βελτιστοποίηση των αλγορίθμων τους ή, ακόμη, να ακούν τις συνομιλίες μας στο Messenger ώστε να εκπαιδεύουν τους αλγόριθμους τους για καλύτερη ανίχνευση και (άνα)παραγωγή της ανθρώπινης γλώσσας κυρίως για διαφημιστικούς σκοπούς. Όλα αυτά, τα οποία νομίζουμε ότι συμβαίνουν «μαγικά» (αν τα σκεφτόμαστε καθόλου); Λυπάμαι που σας το χαλάω, αλλά πίσω από κάθε τέτοια δραστηριότητα βρίσκονται ανθρώπινοι εργαζόμενοι, που συχνά δεν εργάζονται ανθρώπινα.

Ο Baudelaire κάποτε είπε ότι κάτι τέτοιο: «Η μεγαλύτερη επιτυχία του Διαβόλου ήταν να πείσει τους ανθρώπους ότι δεν υπάρχει». Παρομοίως, ένα από τα πιο επιβλαβή πράγματα που έχουν επιτύχει αυτές οι εταιρείες είναι να αποκρύψουν πραγματικά την ανθρώπινη εργασία. Μάλιστα, έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ, ώστε κανείς δεν διανοείται να σκεφτεί ούτε το τι πραγματικά σημαίνει η δυνατότητα παρακολούθησης ενός διανομέα σε πραγματικό χρόνο. Παίρνουμε πια ως δεδομένη την υποβάθμιση της ανθρώπινης ζωής σε ένα σημείο δεδομένων σε έναν ψηφιακό χάρτη.

Για να μην πέσουμε μαζικά σε κατάθλιψη: πρόσφατα συνέβησαν μερικά πολύ θετικά πράγματα στη Γαλλία. Το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε ότι ένας πρώην οδηγός της Uber έπρεπε να θεωρείται εργαζόμενος αντί για αυτοαπασχολούμενος συνεργάτης. Έναν μήνα πριν, τον Ιανουάριο, ένας δικαστής του βιομηχανικού δικαστηρίου του Παρισιού καταδίκασε την Deliveroo για «κρυφή εργασία», αναγνωρίζοντας ουσιαστικά ότι η πλατφόρμα παράδοσης φαγητού έπρεπε να είχε συνάψει σύμβαση εργασίας με τον υπάλληλο. Επίσης, ειδικά στην Ευρώπη, βλέπουμε να σχηματίζονται συνδικάτα απαιτώντας από αυτές τις πλατφόρμες να αρχίσουν να αναγνωρίζουν τους «συνεργάτες» τους ως επίσημους απασχολούμενους. Ωστόσο, αυτά δεν αρκούν. Σίγουρα, είναι απολύτως αναγκαία, αλλά το πρόβλημα θα παραμείνει ακόμη και μετά την εφαρμογή αυστηρότερων κανόνων εργασίας. Η υποδομή αυτών των εταιρειών είναι το πρόβλημα, μαζί με τους κρυφούς αλγορίθμους τους, που υποσκάπτουν οποιοδήποτε δημόσιο έλεγχο. Χρειαζόμαστε την πολιτική βούληση και τον πολιτισμικό αλφαβητισμό για να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε τρόπους ανακατάληψης της δημόσιας σφαίρας, που τώρα κυριαρχείται από μεγάλα ιδιωτικά δίκτυα που, μεταξύ άλλων, υποβαθμίζουν την ανθρώπινη ζωή σε σημεία παραγωγής και άντλησης δεδομένων, αντιμετωπίζοντας μας ως πόρους για αλγοριθμική βελτιστοποίηση και μεγιστοποίηση των κερδών.

Το φαινόμενο της «πλατφορμοποίησης», όπου όλο και περισσότερες εκφάνσεις της ζωής μας διαμεσολαβούνται και «διευκολύνονται» από ιδιωτικές ψηφιακές πλατφόρμες, επεκτείνεται εδώ και αρκετά χρόνια. Απομυθοποίηση τώρα #2: Αυτές οι πλατφόρμες δεν είναι ούτε ουδέτερες ούτε απλοί διαμεσολαβητές. Εάν εμείς ως πολίτες και χρήστες, αλλά και εκείνοι που βρίσκονται στην εξουσία, δεν σταματήσουμε να τις αντιμετωπίζουμε ως τέτοιες, το ζήτημα θα παραμένει. Ο καπιταλισμός μπορεί να φόρεσε τα καινούργια ρούχα των πλατφορμών, αλλά σίγουρα δεν άλλαξε. Η τάση προς την «ευελιξία» δεν είναι τίποτα περισσότερο από το σπρώξιμο στην αβεβαιότητα, χωρίς κανένα δίχτυ κοινωνικής ασφάλισης, ούτε καν βασικών δικαιωμάτων στο χώρο εργασίας. Δεν υπάρχει τίποτα το «αυτόνομο» σε αυτές τις θέσεις εργασίας. Οι διανομείς είναι δέσμιοι των αλγορίθμων, του χρόνου και της επισφάλειας. Ο τρόπος με τον οποίο έχει δομηθεί αυτό το σύστημα, ωθεί ουσιαστικά τους «ευέλικτους συνεργάτες» στην αυτοπειθαρχία, παίζοντας με ψυχολογικούς παράγοντες, όπως οι ενοχές. Είναι η επιτομή της έννοιας του ατομικισμού του νεοφιλελευθερισμού και πρέπει, τουλάχιστον, να αντιμετωπίζουμε αυτά τα φαινόμενα για αυτό που πραγματικά είναι και να στεκόμαστε κριτικά απέναντι στις μαρκετίστικες πομφόλυγες.

*Ο Χάρης Παπαευαγγέλου είναι υποψήφιος Διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης, όπου μελετάει πολιτική οικονομία και, συγκεκριμένα, την εφαρμογή ρυθμιστικών πλαισίων για τις ψηφιακές πλατφόρμες.