Ο Τζόκερ στη Βενετία

του Νίκου Βασιλόπουλου

Για το τι σημαίνει τελικά η βράβευση του Τζόκερ και πώς μπορεί να μεταφράσει κανείς τον παροξυσμό του κοινού, ίσως δεν μπορούμε να πούμε πολλά και σπουδαία.  Ένα σημαντικό που αξίζει να αναφερθεί αφορά στον σκηνοθέτη. Ο Τοντ Φίλιπς, είναι ένα όνομα του Χόλυγουντ συνδεδεμένο με την κωμωδία, καθώς οι πιο γνωστές του ταινίες είναι η τριλογία Hangover, το RoadTrip, το ρημέηκ του Starsky & Hutch και άλλες παρόμοιου είδους. Η καριέρα του βέβαια ξεκίνησε κάπως ανορθόδοξα όταν, ως φοιτητής ακόμα, επέλεξε να σκηνοθετήσει ένα ντοκιμαντέρ για την πιο αμφιλεγόμενη και ακραία προσωπικότητα του πανκ, τον GGAllin.Σίγουρα, η βράβευση στη Βενετία είναι η πιο σημαντική του στιγμή ως τώρα, που τον αναγνωρίζει ως σκηνοθέτη. Μάλιστα, στο Φεστιβάλ άφησε δεύτερο τον Ρομάν Πολάνσκι και την ταινία Κατηγορώ(Anofficerandaspy) που πραγματεύεται την υπόθεση Ντρέιφους. Αυτή η βράβευση ήρθε σε μια συγκυρία μάλιστα που η Αμερικάνικη Ακαδημία Κινηματογράφου στέρησε τελεσίδικα από τον Πολάνσκι την ιδιότητα του μέλους, λόγω της γνωστής υπόθεσης βιασμού ανήλικης το 1977. Συνεπώς, ξεπερνώντας δημοσιογραφικά κλισέ, ίντριγκες και διάφορες υποθέσεις, μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι ανεξάρτητα της υποδοχής του κοινού και των κριτικών τα επόμενα χρόνια, ο Τοντ Φίλιπς έπαιξε το καλλιτεχνικό του στοίχημα και το κέρδισε.

Μια σημαντική παράμετρος που βοήθησε σε αυτό αφορά ότι τα τελευταία δύο χρόνια, η Βενετία φαίνεται να προαλείφεται ως η «προοικονομία» των σημαντικών οσκαρικών επιτυχιών για τις ταινίες που έρχονται από τις ΗΠΑ. Το 2017 βραβεύτηκε το Σχήμα του Νερού (Shapeofwater) του Γκιγιέρμο Ντελ Τόρο (GuillermodelToro) και πέρσι το αριστουργηματικό Ρόμα (Roma) του Αλφόνσο Κουαρόν (AlfonsoCuarón),ταινίες που αμφότερες τα πήγαν εξαιρετικά στα Όσκαρ. Είναι λοιπόν ένα ανοιχτό ερώτημα αν ο θεσμός του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ της Βενετίας θα μετατραπεί σε έναν μόνιμοοσκαρικό προθάλαμο ή θα παραμείνει ένα Φεστιβάλ όπου ταινίες όπως το Ένα περιστέρι έκατσε σε ένα κλαδί συλλογιζόμενο την ύπαρξή του, του Ρόι Άντερσον (RoyAndersson) ή το Pietaτου σπουδαίου Κιμ Κι-Ντουκ (KimKi-Duk) θα βραβεύονται και θα γίνονται γνωστές στο ευρύ κοινό.

Πέρα από τα παραπάνω, που έχουν την αξία τους ως συζήτηση γύρω από την ταινία Τζόκερ, το πιο σημαντικό στοιχείο αφορά τον ίδιο τον χαρακτήρα και τον τρόπο που επιλέχθηκε να αποδοθεί. Όπως έχει επισημάνει ο ίδιος ο σκηνοθέτης σε πρόσφατη συνέντευξή του, «δεν μπορείς να νικήσεις τη Marvel, οπότε πρέπει να κάνεις κάτι που δεν μπορούν να κάνουν». Έτσι ο Τζόκερ είναι ο πρώτος supervillainπου παίζει σε μια υπερηρωική ταινία η οποία δεν έχει καμία αναφορά στον υπερήρωα. Πέρα από διάφορα σκόρπια σημεία που είναι αναγκαία για την τοποθέτηση της πλοκής και τη συνάφεια του Τζόκερ με την ιστορία όπως είναι ευρέως γνωστή από την κλασική σειρά κόμικ Μπάτμαν και όσο μπορούμε να κρίνουμε από το τρέηλερ της ταινίας, δεν υπάρχει κάποια εμφάνιση του Μπάτμαν. Επίσης, σύμφωνα με δηλώσεις του σκηνοθέτη, δεν θα υπάρξει κάποια διασταύρωση του Τζοκερ του με τον Μπάτμαν του Ρόμπερτ Πάτινσον, που αναμένουμε να βγει στις αίθουσες το 2020.

Συνεπώς, το πρώτο στοιχείο που κάνει αυτή την ταινία ξεχωριστή ήδη από το τρέηλερ είναι η αίσθηση απομόνωσης που τη διαπερνά. Είναι μια ταινία που θα υπάρξει μία φορά. Δεν υπάρχουν συσχετίσεις με άλλες, δεν θα υπάρξει σήκουελ. Ό,τι θέλει να μας πει θα το κάνει αυτούσιο κατά τη διάρκειά της. Ο πρωταγωνιστής και αντι-ήρωας Τζόκερ αποκόβεται από το περιβάλλον που τον γέννησε και τον ανέδειξε, το σύμπαν της πόλης Γκόθαμ. Η ταινία, αν και είναι ο ορισμός του originmovie, δηλαδή αφορά τη διαδικασία γέννησης του αντι-ήρωα μέσα από τις συνθήκες που του δίνουν την τελική του εικόνα, εντούτοις φαίνεται να παρουσιάζει μια διαφορετική προσέγγιση η οποία εστιάζει στην εσωτερική διεργασία κατά την οποία  ο Άρθουρ θα γίνει ο Τζόκερ κι όχι τόσο στις εξωτερικές πιέσεις, αν και αυτές δίνουν τον ρυθμό στην πλοκή.Αν κι αυτά λίγο πολύ τα έχουμε ξαναδεί στο σινεμά, το ερώτημα παραμένει. Ποιο είναι αυτό το χαρακτηριστικό στοιχείο που δίνει στον Τζόκερ τέτοια δυναμική;

Ο Τζόκερ ως η τυπική ενσάρκωση της ψυχικής ασθένειας με αρνητικό τρόπο

Από την πρώτη του εμφάνιση, το 1940, μέχρι σήμερα ο Τζόκερ είναι ο τυπικός χαρακτήρας που ενσαρκώνει κάθε αρνητικό στερεότυπο για την ψυχική ασθένεια, με μόνη εξαίρεση τη δεκαετία του ’60, όπου επιλέγεται από την DCμια προσέγγιση περισσότερο χιουμοριστική. Στην πλειοψηφία των εμφανίσεών του είναι ο διαταραγμένος, ο απίστευτα ψυχωσικός, ο μανιακός, ο σαδιστής δολοφόνος. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό που εμφανίζεται στα κόμικ και στις ταινίες είναι ότι ο Τζόκερ επιλέγει να βάζει τους αντιπάλους του σε μια κατάσταση κατά την οποία δεν μπορεί να υπάρξει συνθήκη ισορροπίας: είτε θα κερδίσει άμεσα ο Τζόκερ μέσω του διεστραμμένου χιούμορ του, είτε θα κερδίσει έμμεσα με το να υποτάξει τον αντίπαλο ώστε να χάσει ο τελευταίος το ηθικό του πλεονέκτημα.Αυτή η χωρίς αναστολές, σαδιστική προσωπικότητα, που βασανίζει για την ευχαρίστηση κατασκευάστηκε ως η μόνη απάντηση σε έναν υπερήρωα, όπως ο Μπάτμαν, που δεν έχει άλλη υπερδύναμη πέρα από μια διαστροφή του ηθικού του κώδικα που του δίνει τη δύναμη να «πολεμά το έγκλημα».

Κατά μία έννοια δηλαδή, ο Τζόκερ είναι μια άρνηση της ηθικής απολυτότητας, η οποία εξισώνεται με την τρέλα καθώς στο τέλος ο Τζόκερ φαίνεται να μην διακατέχεται από κανενός είδους ενσυναίσθηση. Επίσης, όσον αφορά την επιλογή της εικόνας του κλόουν ως εφιαλτικού στοιχείου που σχετίζεται με τον φόνο, παραπέμπει επίσης σε αρχετυπικούς μύθους, που εμφανίζονται στη Δύση τον 14^ο αιώνα, όταν οι παλιάτσοι βρίσκουν τον ρόλο τους στις αυλές των βασιλιάδων και συνδέονται με ιστορίες τρέλας και ατυχημάτων που οδηγούν ως και στις δολοφονίες ευγενών, πριν ο βασιλιάς διατάξει να τους κόψουν το κεφάλι, επειδή δεν διασκεδάζει. Στο σύγχρονο σινεμά, τουλάχιστον από την απεικόνιση που έκανε ο Τζακ Νίκολσον για την ταινία Μπάτμαν του Τιμ Μπάρτον και έπειτα ο Χηθ Λέτζερ στην ταινία Σκοτεινός Ιππότης (DarkKnight), μπορούμε να συναντήσουμε επιρροές στυλιστικές από περιπτώσεις κατά συρροήν δολοφόνων, όπως ο Τζον Γουέιν Γκέισι. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που συχνά ακολουθεί τον χαρακτήρα του Τζόκερ είναι η ιδέα ότι είναι σχιζοφρενής.

O Τζόκερ ως αρνητής του ιουδαιοχριστιανικού αξιακού συστήματος

Ο Τζόκερ επίσης έχει ένα επιπλέον χαρακτηριστικό. Πείθει τους ανθρώπους να συνεργαστούν μαζί του ή να παραδώσουν τον εαυτό τους στο χάος, δηλαδή να ξεφύγουν από τη νόρμα και, φορώντας μια μάσκα κλόουν. Αυτό το στοιχείο της πλάνης ή της παραπλάνησης, συνδέεται άμεσα με την κλασική μορφή του φιδιού στη σκηνή της Γενέσης, καθώς το φίδι εξαπατά με τα λόγια του την Εύα. Μια αντίστοιχη συλλογιστική εμφανίζεται σε όλες τις γνωστές μυθολογίες. Ο Λόκιστη Σκανδιναβική μυθολογία είναι ένας Τζόκερ που εξαπατά, που δοκιμάζει το αξιακό σύστημα των Θεών και των ανθρώπων. Στην δική μας μυθολογική παράδοση, ο Τζόκερ είναι ο ανάλογος χαρακτήρας από τις μυθικές ιστορίες του Ερμή, του Αυτόλυκου αλλά και του Οδυσσέα. Και οι τρεις (σε διαφορετικό βαθμό) διαθέτουν τα χαρακτηριστικά της παραπλάνησης και του ουδέτερου αξιακού φορτίου.

Στην πράξη, ο Τζόκερ ως σύγχρονος χαρακτήρας φαίνεται να αρνείται το ηθικό φορτίο της κοινωνίας και μαζί με αυτό την έννοια του ανώτερου καλού που τη συνοδεύει. Η έννοια του ιερού σκοπού, της ευημερίας του κοινωνικού συνόλου και μιας μανιχαϊστικής αντίληψης του καλού και του κακού είναι σαφές πως δεν τον αφορά. Γι’ αυτό και στις τελευταίες απεικονίσεις του στο σινεμά, βλέπουμε κυρίως να εμφανίζεται μια διαρκής υπενθύμιση απέναντι στον Μπάτμαν, ο οποίος τυπικά ενσαρκώνει τις «δυνάμεις του καλού και της τάξης», ότι δεν υπάρχουν τέτοια στεγανά και πως στην πραγματικότητα το αξιακό σύστημα της ιουδαιοχριστιανικής αντίληψης για το καλό και το κακό είναι ένα χρησιμοθηρικό και ουσιοκεντρικό σύστημα, το οποίο είναι διαρκώς μεταβλητό.

Ο Τζόκερ ως σύγχρονος Άμλετ;

Παρόλο που προσωπικά βρήκα μέτρια προς κακή την απόδοση του χαρακτήρα⸱ ο ηθοποιός Τζάρεντ Λήτο, που ενσάρκωσε τον Τζόκερ το 2016, στην ταινία Ομάδα Αυτοκτονίας (SuicideSquad),έδωσε τη δική του ερμηνεία και πιθανά ξεκλείδωσε τη σημασία του χαρακτήρα του Τζόκερ για το σύγχρονο σινεμά. Δήλωσε πως «οι σκηνοθέτες διασκευάζουν σπουδαία κινηματογραφικά έργα, οι ηθοποιοί επανερμηνεύουν ρόλους, κάτι που συμβαίνει εδώ και πολύ καιρό. Από τον Σημαδεμένο, στον Άμλετ. Με κάποιους τρόπους είναι πραγματικά ενδιαφέρον να επανερμηνεύεις, να επαναπροσδιορίζεις».

Είναι άραγε ο Τζόκερ ένας σύγχρονος Άμλετ; Με την βράβευσή μιας αυτοτελούς ταινίας για τον χαρακτήρα, πλέον αποκτά ο ρόλος μια παρόμοια σημειολογία. Ο Άμλετ δεν είναι μόνο ο νεαρός πρίγκηπας που βουλιάζει στην τρέλα καθώς πλέκει το σχέδιο εκδίκησής του κι άρα αξίζει κάπως να απεικονιστεί ξανά και ξανά. Είναι και ένας χαρακτήρας τόσο μοναδικός και συμβολικός στην αυτοτέλεια του από το υπόλοιπο έργο, που γίνεται σημαντικός για κάποιον ηθοποιό να δοκιμάσει να τον απεικονίσει.

Με την ίδια λογική, ο Τζόκερ μετά τη Βενετία φαίνεται να ξεπερνά τα στεγανά του είδους από το οποίο προέρχεται. Δεν είναι πια ο αρχι-κακός που εναντιώνεται στον Μπάτμαν. Είναι ένας σημαντικός ρόλος που έχουν παίξει ο Τζακ Νίκολσον, ο οποίος επισκίασε τον πρωταγωνιστή Μπράϊαν Κήτον, o Χηθ Λέτζερ, ο οποίος κέρδισε Όσκαρ μετά θάνατον, ο Μαρκ Χάμιλλ, ο οποίος ευθύνεται για τη χαρακτηριστική απόδοση του σατανικού γέλιου του Τζόκερ και τώρα ο Χοακίν Φοίνιξ. Μέσα σε όλη αυτή την πορεία, το ενδιαφέρον για έναν χαρακτήρα που στέκεται αυτοτελώς και αποτελεί πρόκληση για τον ηθοποιό είναι κάτι που το συναντάμε σπάνια στην ιστορία του θεάτρου και του κινηματογράφου. Λίγοι χαρακτήρες μπορούν να φέρουν αυτή τη διάκριση, μετρημένοι στα δάχτυλα των χεριών, και ελπίζω η πορεία του χαρακτήρα στο χρόνο να το αποδείξει, ότι έχουμε ένα τέτοιο φαινόμενο στην εξέλιξή του.