«Οι ταμπέλες δεν προορίζονται για τους ανθρώπους»

Η λέξη «Στίγμα» είναι εξέλιξη της λατινικής stigmat, που σήμαινε «σημάδεμα», και η ρίζα της είναι προερχόμενη από την ελληνική λέξη «στίζειν», η οποία έφερε παρόμοια με το «σημάδεμα» έννοια. Στην εποχή μας χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα σύνολο από αρνητικές, και συχνά άδικες ή ψευδείς, πεποιθήσεις που μπορεί να έχει η κοινωνία ή μια ομάδα ανθρώπων για κάποια κατάσταση. Συναντάμε τέσσερις τύπου στίγματος: δημόσιο στίγμα, αυτοστιγματισμός, αποφυγή ετικετών, δομικό στίγμα.

Στην ψυχική υγεία το στίγμα περιγράφει ένα σύνολο εμπειριών και συναισθημάτων που προκαλούνται από τις πεποιθήσεις που έχει η κοινωνία και ομάδες ατόμων για τα προβλήματα ψυχικής υγείας και για τα άτομα που τα αντιμετωπίζουν. Ο φόβος, η ενοχή, η κοινωνική απομόνωση και ο αποκλεισμός είναι μερικά από τα συναισθήματα και τις επιπτώσεις που έχει ο στιγματισμός.

Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας έχει μελετηθεί και ερμηνευθεί ως προς τις γνωστικές και συμπεριφορικές δομές στερεοτύπων, προκαταλήψεων και διακρίσεων. Ως στερεότυπα ορίζονται επιφανειακές, βασισμένες στα γεγονότα γνωστικές δομές, που είναι εγγενείς σε κάθε δεδομένη κουλτούρα και τις περισσότερες φορές περιέχουν αρνητικά στοιχεία αξιολόγησης. Τα στερεότυπα μετατρέπονται σε προκαταλήψεις όταν οι άνθρωποι αναπτύσσουν αρνητικά συναισθήματα και ερμηνείες προς το αντικείμενο του στερεοτύπου (Crocker et al., 1998). Η διάκριση είναι το αποτέλεσμα ενός στερεοτύπου που μετουσιώνεται σε συμπεριφορά προκατάληψης. Τυπικά παίρνει τη μορφή τιμωρίας και εκφράζεται μειώνοντας την πρόσβαση σε μια νόμιμη ευκαιρία.

Κατανοώντας τα συστατικά του στίγματος

Τιτλοφόρηση (Labelling)

Ορισμένες διαφορές, όπως το χρώμα του δέρματος και οι σεξουαλικές προτιμήσεις, συγκαταλέγονται στα χαρακτηριστικά με υψηλά ποσοστά κοινωνικής διάκρισης/στιγματισμού. Τόσο η επιλογή των εμφανών χαρακτηριστικών όσο και η δημιουργία ετικετών για αυτά είναι κοινωνικές κατασκευές που πρέπει να κατανοηθούν ως βασικά συστατικά του στίγματος.

Στερεότυπα (Stereotypes)

Σε αυτή την κατηγορία, η διαφοροποίηση που προκύπτει από την κατάσταση του ατόμου συνδέεται με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά είτε στο μυαλό άλλων προσώπων είτε στη σκέψη του ίδιου του ατόμου. Μπορεί, για παράδειγμα, να υποτεθεί, στερεοτυπικά και λανθασμένα,  ότι ένα άτομο που έχει νοσηλευτεί για ψυχική ασθένεια αντιπροσωπεύει αυξημένο κίνδυνο άσκησης βίας.

Διαχωρισμός (Separating)

Μια τρίτη πτυχή της κατάστασης του στίγματος εμφανίζεται όταν οι κοινωνικές ετικέτες υποδηλώνουν το διαχωρισμό του «εμείς» από το «αυτοί». Για παράδειγμα, μέλη ορισμένων εθνοτικών ή εθνικών ομάδων, άτομα με ψυχικές ασθένειες ή άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, μπορεί, σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικοκοινωνικό πλαίσιο, να θεωρηθούν θεμελιωδώς διαφορετικοί από το «εμείς». Όταν αυτός ο διαχωρισμός είναι  διεξοδικός και επίμονος, τα μέλη της στιγματισμένης ομάδας είναι πιθανόν να εσωτερικεύσουν τα στερεότυπα και να προσλάβουν τον εαυτό τους ως θεμελιωδώς διαφορετικό ή/και κατώτερο από τους άλλους ανθρώπους.

 Συναισθηματικές αντιδράσεις (Emotional reactions)

Οι συναισθηματικές αντιδράσεις είναι κρίσιμες για την κατανόηση της συμπεριφοράς τόσο των «στιγματιστών» όσο και των ατόμων που είναι αποδέκτες «στιγματιστικών» αντιδράσεων. Άτομα που προβαίνουν σε στιγματιστικές ενέργειες μπορεί να χαρακτηρίζονται από συναισθηματικές αντιδράσεις όπως ο θυμός και το άγχος και ο φόβος, οι οποίες μπορούν να διαμορφώσουν τη μετέπειτα συμπεριφορά προς το στιγματισμένο άτομο ή ομάδα μέσω διαδικασιών που προσδιορίζονται από τη θεωρία απόδοσης (Weimer 1986) .

Από την πλευρά του ατόμου που είναι στιγματισμένος, τα συναισθήματα αμηχανίας, ντροπής, φόβου, αποξένωσης ή θυμού είναι εξίσου πιθανά. Ο καθηγητής τους τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Καλοφόρνια, Thomas Scheff, υποστήριξε ότι το συναίσθημα της ντροπής είναι κεντρικό στοιχείο του στίγματος και ότι οι διεργασίες ντροπής μπορούν να έχουν ισχυρές και οδυνηρές συνέπειες για τα στιγματισμένα άτομα.

 Απώλεια κατάστασης και διακρίσεις (Status loss and discrimination)

Όταν οι άνθρωποι στιγματίζονται, διαχωρίζονται και συνδέονται με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά ή ακόμη χειρότερα ξεκινούν σταδιακά να αυτοαναγνωρίζονται μέσω αυτό του πρίσματος. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται σταδιακά μια κοινωνική μηχανική, μια «λογική» για την υποτίμηση, την απόρριψη και τον (αυτό)αποκλεισμό τους.

Ψυχική υγεία και στίγμα

Στην ερευνητική βιβλιογραφία έχουν εντοπιστεί διάφορα στερεότυπα, προκαταλήψεις και διακρίσεις που προέρχονται από το στίγμα της ψυχικής ασθένειας. Ένα συνηθισμένο στερεότυπο είναι ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια είναι υπαίτια για αυτό που τους συνέβη, για την κατάστασή τους. Ο καθηγητής Bernard Weiner (1995) το εξηγεί μιλώντας για δύο τύπους «ευθύνης»: Eυθύνη έναρξης και ευθύνη αντιστάθμισης. Η ευθύνη έναρξης λαμβάνει χώρα όταν το άτομο «κατηγορείται» για τη σύσταση και έλευση μιας διαταραχής, ότι με κάποια εκούσια πράξη, το άτομο εκτέθηκε σε ψυχική ασθένεια και το απορρόφησε ως αποτέλεσμα (Corrigan et al., 2003). Η ευθύνη αντιστάθμισης αντανακλά την αποτυχία επίλυσης της κατάστασης με την αιτιολογία ότι ένας άνθρωπος με πρόβλημα ψυχικής υγείας δεν συμμετέχει αποτελεσματικά στη θεραπεία του.

Ενδεχομένως το πιο καταστροφικό είναι το στερεότυπο ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια είναι επικίνδυνα και απρόβλεπτα. Η αποφυγή από εργοδότες και ιδιοκτήτες κατοικιών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική, επίσης, δεδομένου ότι αυτά αποτελούν και στόχοι της αποκατάστασης πολλών ατόμων με ψυχική ασθένεια.

«Το λέμε και στους μύθους και αλήθειες που έχουμε στο πρόγραμμα μας, ότι υπάρχει ένας μύθος πως οι άνθρωποι με προβλήματα ψυχικής υγείας δε μπορούν να εργαστούν. Βεβαίως και μπορούν να εργαστούν όλοι οι άνθρωποι και χρειάζεται το κατάλληλο εργασιακό πλαίσιο. Επίσης είναι πάρα πολύ συχνό το φαινόμενο οι άνθρωποι να φοβούνται να μιλήσουν στη δουλειά τους για τα προβλήματα ψυχικής υγείας που πιθανά να αντιμετωπίζουν, τόσο γιατί μπορεί να μην προσληφθούν ή γιατί μπορεί να τους βλέπουν μετά με έναν απορριπτικό τρόπο, ή με έναν τρόπο φόβου» υπογράμμισε η Π. Φίτσιου κι εξήγησε: «Θα σας πω ότι στο πλαίσιο της έρευνας με focus group που κάναμε στο έργο μας, κάναμε δύο έρευνες. Η μία αφορούσε τον τύπο, να δούμε πώς αποτυπώνεται η ψυχική υγεία και η ψυχική ασθένεια στον δημόσιο λόγο, στα ΜΜΕ μάλλον, και κάναμε και μία έρευνα με focus group με ανθρώπους  που βιώνουν προβλήματα ψυχικής υγείας.  Μας είπανε πολλοί λοιπόν ότι “όταν έμαθαν στην δουλειά μου για το πρόβλημα της υγείας μου, άρχισαν να μου λένε για αστείο δήθεν “ααα, να προσέχουμε”. Λες και οπωσδήποτε ένας άνθρωπος με προβλήματα ψυχικής υγείας δυνητικά μπορεί να προκαλέσει κάποια προβλήματα».

Ακόμα, «παρατηρήσαμε στην έρευνα ότι κάποιες φορές εκφέρεται άποψη από οποιονδήποτε παρατηρεί. Δηλαδή λέει ο ταχυδρόμος για κάποιον ψυχικά πάσχοντα ότι είχε παρατηρήσει “ότι κάτι δεν πήγαινε καλά”. Μα πως είναι δυνατόν! Δηλαδή ο καθένας μπορεί να κρίνει;» προσθέτει.

Καταπολεμώντας το στίγμα

Η αλλαγή του στίγματος σε στάσεις, συμπεριφορές και συναισθήματα έχει αποδειχθεί δύσκολη και πολυπαραγοντική πρόκληση.  Η άμβλυνση και σταδιακή εξάλειψη του στίγματος της ψυχικής ασθένειας μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω προσπαθειών που θα χρησιμοποιήσουν τεκμηριωμένα, προσβάσιμα, και ως εκ τούτου αποτελεσματικά, μέσα αλλαγής παραδείγματος.

Η μείωση της προκατάληψης και των διακρίσεων απέναντι σε άτομα με ψυχικές ασθένειες μπορεί να ενισχυθεί με προσπάθειες για αύξηση της «θετικής δράσης». Η «θετική δράση» είναι η πεποίθηση ότι τα άτομα με ψυχικές ασθένειες είναι σε θέση να αναρρώσουν και να κάνουν και αυτόνομες επιλογές ζωής. Επειδή η οι άνθρωποι συχνά πιστεύουν ότι η ψυχική ασθένεια εμποδίζει ένα άτομο να επιτύχει στόχους ζωής, ένα αποτελεσματικό μήνυμα για την καταπολέμηση του στίγματος είναι ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια αναρρώνουν και η ψυχική ασθένεια δεν εμποδίζει ένα άτομο να επιτύχει τους στόχους και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Η θετική δράση επίσης περιλαμβάνει την ενδυνάμωση και αυτοδιάθεση των ατόμων. Είναι σημαντικό ένα άτομο με ψυχικό νόσημα να έχει την ευκαιρία, είτε με συνηγορία είτε με επιρροή, να λαμβάνει αυτόνομες αποφάσεις σχετικά με τη θεραπεία και τους στόχους της ζωής του (Corrigan et al., 2012).

«Οι άνθρωποι λειτουργούν προς δύο αντιτιθέμενες καταστήσεις πολύ συχνά. Κάποιες φορές γίνονται οπιο εγωιστές, πιο σκληροί, βάζουν απέναντι τον άλλον-τον διαφορετικό, οπότε εκεί το στίγμα μπορεί να ενταθεί, δηλαδή μου φταίει ο άλλος, όταν η κατάστασή μου είναι πάρα πολύ δύσκολη. Βεβαίως υπάρχουν και οι περιπτώσεις, όπου οι άνθρωποι ή συλλογικότητες λειτουργούν με τον αντίθετο τρόπο.  Αυτό το σκληρό βίωμα, το τραυματικό της πανδημίας μπορεί να τους έκανε πιο δεκτικούς στο διαφορετικό. Αυτή είναι η καλύτερη εκδοχή κι αυτή πρέπει να καλλιεργούμε και εμείς οι ειδικοί με τέτοια προγράμματα.  Δηλαδή να καλλιεργούμε σε σκληρές περιόδους, σε περιόδους που όλοι οι άνθρωποι δοκιμάζονται, να μην βάζεις απέναντί σου τον άλλον που είναι διαφορετικός, αλλά να τον αγκαλιάζεις» τονίζει η κα. Φίτσιου.

«Κάποιες φορές οδηγείται και ο πάσχων να αυτοπροσδιορίζεται με βάση αυτήν την ταυτότητα.  Ενώ οι άνθρωποι θα πρέπει να επιμένουμε να προσδιορίζουμε τους άλλους με άλλα στοιχεία της ταυτότητάς τους, όπως όλοι μας. Όχι με προεξάρχον το στοιχείο της ψυχικής ασθένειας. Χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια να καλλιεργήσουμε και στους ίδιους τους πάσχοντες να μην λειτουργούν υπό το πρίσμα ότι “μου συμβαίνει ένα πρόβλημα ψυχικής ασθένειας, άρα θα πρέπει να νιώσω άσχημα”. Χρειάζονται και οι ίδιοι οι άνθρωποι ενδυνάμωση, δράσεις αυτοσυνηγορίας, να τους δώσουμε τον λόγο να βγουν μπροστά και να μπορέσουμε να αφαιρέσουμε και να άρουμε και από τους ίδιους τον κίνδυνο αυτοστιγματισμού και από τις οικογένειες τους. Ακόμα, σε καταστάσεις ψυχικής υγείας πόσο πολύ προσεχτικοί θα πρέπει να είμαστε στο δημόσιο λόγο, σε συνεντεύξεις, όταν αναφερόμαστε σ’ αυτά τα ζητήματα» καταλήγει.

Αφήστε τους ανθρώπους να προσδιορίσουν τον εαυτό τους με άλλα στοιχεία της ταυτότητάς τους, να αυτοπροσδιοριστούν και κυρίως μην επιμένουμε να χρησιμοποιούμε ως προεξάρχον στοιχείο της ταυτότητας κάτι από το οποίο ο άνθρωπος απλά πάσχει. 
Και χρειάζεται μία αντιμετώπιση όπως και σε άλλα προβλήματα υγείας. Δε λέμε “ο διαβητικός” , λέμε ότι είναι ένας άνθρωπος ο οποίος πάσχει από διαβήτη. Δε λέμε “ο καταθλιπτικός”, λέμε ότι είναι ένας άνθρωπος που πάσχει από κατάθλιψη.