του Σπύρου Απέργη
Δικηγόρου,ειδικευμένου στο προσφυγικό
Μία σύντομη εισαγωγή στην ιστορία του Αφγανιστάν
To 1919 το Αφγανιστάν απέκτησε την ανεξαρτησία από τους βρετανούς αποικιοκράτες. Ακολούθησε η περιόδος μοναρχίας μέχρι το 1973 με προσπάθειες εκσυγχρονισμού της αφγανικής κοινωνίας και μεταρρυθμίσεις στην καθημερινότητα και στα ανθρώπινα δικαιώματα (π.χ. απαγόρευση δουλείας, το 1923, καθιέρωση υποχρεωτικής της εκπαίδευσης στο δημοτικό για αγόρια και κορίτσια, κατάργηση της μπούρκας για τις γυναίκες,κατασκευή δρόμων, ανάπτυξη βιοτεχνίας βαμβακιού και κλωστουφαντουργίας κλπ). Η περίοδο της μοναρχίας χαρακτηρίστηκε από διάφορες αλλαγές της ηγεσίας των μοναρχών. Το 1973 ο βασιλιάς, Zahir Sakh, ανατρέπεται από τον ξάδελφό του, Daoud Khan, και κηρύσσεται μονοκομματικό, μη μοναρχικό καθεστώς. με τη συνεργασία του φιλοσοβιετικού,μαρξιστικού-λενινιστικού Λαικού Δημοκρατικού Κόμματος. Ωστόσο το καθεστώς Daoud δεν ήταν φιλοσοβιετικό αλλά, στην πορεία, προέκυψε φιλοδυτικό και,παράλληλα, παρέμεινε απολύτως κοσμικό.
Το Λαικό Δημοκρατικό Κόμμα με την βοήθεια του στρατού προέβη σε πραξικόπημα το 1978 και κατέλαβε την εξουσία. Η Σοβιετική Ένωση εισέβαλε στο Αφγανιστάν το 1979 για να υποστηρίξει το αδύναμο αφγανικό κομμουνιστικό καθεστώς που σπαρασσόταν από εσωτερικές έριδες. Τα σοβιετικά στρατεύματα αποσύρθηκαν το 1989 μετά από αδιάκοπη πίεση που συνάντησαν από τους μουτζαχεντίν, μουσουλμάνους μαχητές, που αναδύθηκαν ως δύναμη αντίστασης στη σοβιετική κατοχή της χώρας, στην πορεία, απέκτησαν στρατιωτική και οικονομική υποστήριξη,κυρίως από τις ΗΠΑ, το Πακιστάν και τη Βρετανία και κατάφεραν να επικρατήσουν στρατιωτικά και να εκδιώξουν τους Σοβιετικούς από το Αφγανιστάν. Μετά από σειρά διαδοχικών εμφυλίων πολέμων την περίοδο 1992-1996 (κι ενώ η φιλοσοβιετική κυβέρνηση του Νατζιμπουλάχ είχε καταρρεύσει το 1992), η Καμπούλ καταλήφθηκε τελικά το 1996 από τους Ταλιμπάν, ένα σκληροπυρηνικό ισλαμιστικό κίνημα που αναδείχθηκε το 1994 και είχε την υποστήριξη,κυρίως, του Πακιστάν. Η άνοδος στην εξουσία των Ταλιμπάν σηματοδότησε, στην πράξη, το τέλος της αναρχίας και του εμφυλίου πολέμου που επικρατούσε στη χώρα, ωστόσο οι Ταλιμπάν επέβαλαν μία σκληρή ισλαμιστική δικτατορία με διάπραξη σοβαρότατων παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προκάλεσαν νέο αντάρτικο, αυτή τη φορά από μία άλλη μερίδα των μουτζαχεντίν, τη Βόρεια Συμμαχία. Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, ένας νέος κύκλος πολεμικών συγκρούσεων ξεκίνησε μεταξύ των Ταλιμπάν και αμερικανικών και συμμαχικών δυνάμεων που κατέληξε στην απομάκρυνση των Ταλιμπάν από την κεντρική εξουσία, οι οποίοι παρέμειναν όμως, μία σοβαρή κοινωνική και στρατιωτική παρουσία στη χώρα μέχρι τον Αύγουστο του 2021, οπότε ανακατέλαβαν την εξουσία.
Ποια είναι η δημογραφική σύνθεση του Αφγανιστάν;
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η τελευταία επίσημη απογραφή στη χώρα πραγματοποιήθηκε επί Σοβιετικών το 1979. Από τότε, δεν υπάρχουν επίσημα εθνικά στατιστικά στοιχεία απογραφής του πληθυσμού λόγω,κυρίως, των συνεχών από τότε πολεμικών αναμετρήσεων και εμφυλίων συρράξεων και των αδύναμων κρατικών δομών της χώρας.Ωστόσο,σύμφωνα με εκτιμήσεις διεθνών οργανισμών και ΜΚΟ, οι Παστούν είναι η κυρίαρχη φυλή στη χώρα και αποτελούν περίπου το 42% του πληθυσμού (τόσο η καταρρεύσασα φιλοδυτική κυβέρνηση όσο και οι Ταλιμπάν, στην πλειοψηφία τους,είναι Παστούν). Ακολουθούν οι Τατζίκοι με 27%, οι Χαζάρα με 9 %, οι Ουζμπέκοι, επίσης με 9%, οι Τουρκμένοι με 3% και ακολουθούν άλλες μικρότερες εθνοτικές ομάδες.
Σύμφωνα με τις ίδιες εκτιμήσεις, περίπου το 80% της χώρας είναι σουνίτες μουσουλμάνοι, το 10 έως 15% του πληθυσμού είναι σιίτες. Η πλειοψηφία των σιιτών είναι εθνoτικής καταγωγής Χαζάρα, οι οποίοι έχουν αντιμετωπίσει μακροχρόνια καταπίεση, σφαγές και διακρίσεις από τον πληθυσμό της σουνιτικής πλειοψηφίας.
Οι κυριότερες γλώσσες είναι η Παστό (που ομιλούν οι Παστούν) και η Νταρί,συγγενική της περσικής γλώσσας (Φαρσί).
Πόσοι είναι σήμερα οι αφγανοί πρόσφυγες και ποια η τύχη τους;
Υπήρξαν αλλεπάλληλα προσφυγικά κύματα ανθρώπων που έφυγαν από το Αφγανιστάν από το 1979 μέχρι σήμερα . Το 1985 πάνω από πέντε εκατομμύρια Αφγανοί είχαν εκτοπιστεί λόγω του πολέμου, πολλοί εκ των οποίων είχαν καταφύγει στις γειτονικές χώρες του Πακιστάν και του Ιράν [1]. Σύμφωνα με πληροφορίες της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), το 1992 ζούσαν στο Πακιστάν και στο Ιράν πάνω από πέντε εκατομμύρια Αφγανοί πρόσφυγες, εκ των οποίων 3,2 εκατομμύρια βρίσκονταν στο Πακιστάν [2]. Το Πακιστάν φιλοξενούσε μέχρι την κατάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν τον Αύγουστο 2021, περίπου 1,5 εκατομμύριο καταγραμμένους και 1 επιπλέον εκατομμύριο μη καταγραμμένους Αφγανούς πρόσφυγες. Το Πακιστάν, ως μη συμβαλλόμενο μέλος στη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για τους Πρόσφυγες και το συναφές Πρωτόκολλο της Νέας Υόρκης του 1967, δεν διαθέτει νομικό πλαίσιο για τη διαχείριση των προσφύγων.
Το 2005, η Εθνική Αρχή Βάσεων Δεδομένων και Εγγραφών του Πακιστάν διεξήγαγε απογραφή των Αφγανών προσφύγων, με την υποστήριξη της UNHCR. Οι καταγεγραμμένοι Αφγανοί πρόσφυγες είναι πρόσωπα που εμπίπτουν στην εντολή της UNHCR, έχουν δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και απολαμβάνουν προστασίας από την επαναπροώθηση. Οι μη καταγεγραμμένοι Αφγανοί βρίσκονται σε δυσχερή κατάσταση, δε χαίρουν οποιουδήποτε καθεστώτος προστασίας στο Πακιστάν και εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής των διατάξεων του νόμου περί αλλοδαπών (1946). Η επαρχία του Πακιστάν, Khyber Pakhtunkhwa (ως αποτέλεσμα της θέσης της στα ανατολικά σύνορα του Αφγανιστάν και της ύπαρξης του παραδοσιακού περάσματος Khyber Pass νοτιοδυτικά της πόλης Peshawar) φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό Αφγανών προσφύγων στο Πακιστάν. Επί συνόλου 39 προσφυγικών καταυλισμών, το 2015, στην επαρχία Khyber Pakhtunkhwa είχαν καταγραφεί οι 28 εξ’ αυτών [3]
Σήμερα, πριν τις τελευταίες εξελίξεις, εκτιμάται ότι ζούσαν 1,42 εκατομμύρια καταγραμμένοι Αφγανοί πρόσφυγες και περίπου άλλα 1,6 εκατομμύρια μη καταγραμμένοι [4] ενώ περίπου 780.000 Αφγανοί πρόσφυγες ζουσαν στο Ιράν [5] και τουλάχιστον, 117.300 αφγανοί αιτούντες διεθνή προστασία ζούσαν στην Τουρκία [6].
Στην Ελλάδα, ο υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, Νότης Μηταράκης, ανακοίνωσε πριν λίγες ημέρες ότι ζουν 20.000 Αφγανοί αναγνωρισμένοι δικαιούχοι διεθνούς προστασίας με σχετικό τίτλο διαμονής και άλλοι 20.000 αιτούντες διεθνή προστασία [7].
Υπάρχει περίπτωση να έχουμε ένα «νέο 2015» με εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες να έρχονται στην Ευρώπη;
Είναι εξαιρετικά απίθανο αλλά δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε. Η εκτίμηση ότι είναι απίθανη μία επανάληψη του προσφυγικού κύματος του 2015 βασίζεται στη διαπίστωση ότι οι συνθήκες από το 2015 έχουν αλλάξει ριζικά. Το 2015 ο βαλκανικός διάδρομος προς την Ευρώπη ήταν ανοικτός και οι πρόσφυγες και οι μετανάστες μπορούσαν να κινηθούν παράτυπα προς την Ευρώπη με την ανοχή των ελληνικών αρχών, των βαλκανικών και άλλων ευρωπαικών κρατών.Όπως έχω καταδείξει αλλού με συγκεκριμένα στοιχεία [8] τα αλλεπάλληλα περιοριστικά μέτρα των ευρωπαϊκών κρατών από το φθινόπωρο του 2015 και, συνακόλουθα των κρατών των δυτικών Βαλκανίων μέχρι και τον Φεβρουάριο 2016 ως προς τις προσφυγικές ροές οδήγησαν, κατά κύριο, στη μείωση των προσφύγων και των μεταναστών τα ίδια χρονικά διαστήματα στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.
Συνεπώς, η εντυπωσιακή μείωση των παράτυπων εισόδων στην Ελλάδα και στην Ευρώπη από το 2016 και μετά, έχει πραγματοποιηθεί λόγω του κλεισίματος του βαλκανικού διαδρόμου προς διάφορα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), η,δε, συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας το Μάρτιο 2016 ήταν απλώς η επίσημη επισφράγιση της περιοριστικής πολιτικής των ευρωπαίων ως προς την υποδοχή προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη και όχι ο κύριος λόγος περιορισμού των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς την Ελλάδα.Αυτές οι μεταβολές (κλειστός βαλκανικός διάδρομος, συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας) παραμένουν και σήμερα, αν και η συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας έχει ουσιαστικά «παγώσει» από τον Μάρτιο 2020.
Ωστόσο,είναι πιθανό να έρθουν νέα προσφυγικά κύματα από το Αφγανιστάν. Μπορούμε να δούμε μεγάλους αριθμούς αφίξεων προσφύγων και μεταναστών στην Ελλάδα και στην Ευρώπη έστω και αν δεν φτάνουν τα μεγέθη του 2015;
Όπως προαναφέρθηκε, δεν είναι πιθανό ένα μεγάλο προσφυγικό κύμα Αφγανών προς την Ελλάδα. Για του λόγου το αληθές, μόνο λίγο πάνω από το 1 % των Αφγανών προσφύγων ζει στην Ελλάδα σε σχέση με τους Αφγανούς πρόσφυγες και μετανάστες που φιλοξενούν το Πακιστάν και το (περίπου 40.000) ενώ, τουλάχιστον, άλλοι 117.300 ζουν στην Τουρκία η συντριπτική πλειοψηφία (τουλάχιστον 85-90%) των αφγανών προσφύγων ζουν σε γειτονικές του Αφγανιστάν χώρες ( γύρω στα 3,8 εκατομμύρια στο Πακιστάν και στο Ιράν). Στους αριθμούς αυτούς, δεν έχω υπολογίσει τους αιτούντες διεθνή προστασία και τους πρόσφυγες στις άλλες χώρες μέλη της Ευρωπαικής Ένωσης, άρα το ποσοστό των Αφγανών στην Ελλάδα είναι ακόμα μικρότερο σε σχέση με το σύνολο των Αφγανών προσφύγων και μεταναστών. Συνεπώς η μακρά ιστορική πείρα δεκαετιών δείχνει ότι οι Αφγανοί πρόσφυγες και οι μετανάστες, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, παραμένουν στις γειτονικές (με τη χώρα καταγωγής τους) χώρες.
Πόσοι Αφγανοί έχουν επηρεαστεί από την πρόσφατη ανακατάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν;
Σύμφωνα με πολύ πρόσφατα στοιχεία της UNHCR [9] εκτιμάται ότι από τις αρχές του 2021 πάνω από 550.000 Αφγανοί έχουν εκτοπιστεί εσωτερικά από τη σύγκρουση εντός της χώρας, συμπεριλαμβανομένων 126.000 νέων εκτοπισθέντων μεταξύ 7 Ιουλίου και 9 Αυγούστου 2021. Ενώ δεν υπάρχουν ακόμη ακριβή στοιχεία για τον αριθμό των Αφγανών που εγκατέλειψαν το Αφγανιστάν λόγω των εχθροπραξιών και των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πηγές αναφέρουν ότι δεκάδες χιλιάδες Αφγανοί έχουν διασχίσει τα διεθνή σύνορα τις τελευταίες εβδομάδες.
Ακούμε δηλώσεις κυβερνητικών στελεχών για «απαραβίαστα σύνορα» και «ότι δεν είμαστε ξέφραγο αμπέλι»; Τα κράτη έχουν δικαίωμα να ελέγχουν τη μετανάστευση; Διασφαλίζεται πράγματι το απαραβίαστο των συνόρων;
Όχι, στη βεβαιότητα και στην απολυτότητα που επιχειρείται να επικοινωνηθεί. Η φύλαξη των συνόρων και ο έλεγχος της μετανάστευσης είναι δικαιώματα των κρατών. Όμως, τα κράτη έχουν και διεθνείς υποχρεώσεις με βάση τις διεθνείς συμβάσεις που έχουν υπογράψει και επικυρώσει. Με βάση, λοιπόν, το διεθνές προσφυγικό δίκαιο η Ελλάδα α) έχει υποχρέωση να προσφέρει πρόσβαση στην επικράτειά της για τους αλλοδαπούς που θέλουν να υποβάλλουν αίτηση διεθνούς προστασίας, β) να απαγορεύει και να μη διαπράττει η ίδια επαναπροωθήσεις παράτυπων αλλοδαπών και γ) να εξετάζει με δίκαιο και αποτελεσματικό τρόπο όλα τα αιτήματα διεθνούς προστασίας.Τα ίδια ισχύουν και για τα υπόλοιπα κράτη μέλη της Ευρωπαικής Ένωσης.
Στην πράξη, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ [10], το 2018 εισήλθαν παράτυπα στην Ελλάδα 32.494 πρόσφυγες και μετανάστες από τη θάλασσα και άλλοι 18.014 από τον Έβρο. Το 2019 εισήλθαν 59.726 πρόσφυγες και μετανάστες από τη θάλασσα και 14.887 από τον Έβρο. Το 2020, χρονιά κορωνοιού, των επεισοδίων στον Έβρο αλλά και αυξημένων παράνομων επαναπροωθήσεων,σύμφωνα με τεκμηριωμένες και αξιόπιστες καταγγελίες, εισήλθαν 9.714 πρόσφυγες και μετανάστες από τη θάλασσα και 5.982 από τον Έβρο. Το 2021, μέχρι τις 15 Αυγούστου, είχαν εισέλθει στην Ελλάδα 1609 πρόσφυγες και μετανάστες από τη θάλασσα και 3109 από τον Εβρο.Συνεπώς, τα περί «απαραβίαστων» συνόρων απλά δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και η (κάθε) κυβέρνηση το γνωρίζει αυτό.
Ποιες είναι οι προοπτικές για τους Αφγανούς πρόσφυγες και μετανάστες μετά τις τελευταίες εξελίξεις στο Αφγανιστάν; Ποιά λύση μπορεί να βρεθεί σε επίπεδο Ευρωπαικής Ένωσης;
Δυστυχώς οι προοπτικές αντιμετώπισης τυχόν κύματος Αφγανών προσφύγων και μεταναστών καθώς και του συνολικού προσφυγικού ζητήματος είναι αβέβαιες. Το υπό συζήτηση νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο ανακυκλώνει στην ουσία τις τρέχουσες πολιτικές της Ευρωπαικής Ένωσης για αυξημένη επιτήρηση των συνόρων, για τροποποίηση των διαδικασιών ασύλου σε μία κατεύθυνση ελεγχόμενης και μικρής σε μέγεθος μεταφοράς προσφύγων από τα κράτη μέλη της πρώτης υποδοχής προς άλλα κράτη μέλη αλλά μέσα από γραφειοκρατικές και δυσεφάρμοστες διαδικασίες, χωρίς προβλέψεις για ασφαλείς νόμιμες διόδους των αλλοδαπών που θέλουν να ζητήσουν διεθνή προστασία στην Ευρώπη,χωρίς γενναία αναλογική κατανομή τους στα κράτη μέλη της Ευρωπαικής Ένωσης και χωρίς επιχειρήσεις διάσωσης προσφύγων και μεταναστών στη θάλασσα.
Ακόμα και αν ψηφιστούν οι νέοι κανονισμοί του Συμφώνου, κάτι που δε διαφαίνεται στον ορίζοντα για το 2021, η Ελλάδα και τα άλλα κράτη-μέλη της Ευρωπαικής Ένωσης θα συνεχίσουν να φέρουν την πίεση των όποιων προσφυγικών και μεταστευτικών ροών και για τα επόμενα χρόνια. Δεν θα αλλάξει κάτι σημαντικό στο ορατό μέλλον ως προς τα ζητήματα υποδοχής και φιλοξενίας προσφύγων και μεταναστών. Άλλωστε, από τα πιο επίσημα χείλη [11] μας έχουν αποδώσει το ρόλο της «ασπίδας» της Ευρώπης!
Μία πρακτική διέξοδος θα ήταν η συμφωνία των κρατών μελών της Ευρωπαικής Ένωσης για αναλογική κατανομή των αφγανών προσφύγων και μεταναστών καθώς και όλων αυτών των ανθρώπων σε όλα τα κράτη μέλη ανάλογα με τον πληθυσμό την ανεργία και το Ακαθάριστο Εγχώριο Προιόν του κάθε κράτους μέλους.Όπως, όμως, φαίνεται δε θέλουν να προωθήσουν μία τέτοια λύση τα κράτη μέλη λόγω του ρατσισμού και της ξενοφοβίας πολλών ευρωπαικών κυβερνήσεων.
[1] βλ.BBC News, Timeline: Soviet War in Afghanistan, 17 Φεβρουαρίου 2009 (διαθέσιμο σε: http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7883532.stm
[2] UN Commission on Human Rights, Report on the situation of human rights in Afghanistan / submitted by Felix Ermacora, Special Rapporteur, in accordance with Commission on Human Rights resolution 1991/78, 17 Φεβρουαρίου 1992, E/CN.4/1992/33, παρ. 29 (διαθέσιμο σε: http://www.refworld.org/docid/48299f982.html
[3] βλ, ενδεικτικά, Open Society Institute (OSI), Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978-2001, 2005 (διαθέσιμο σε: http://www.refworld.org/docid/46725c962.html)
[4] EASO, Pakistan situation of Afghan Refugees, Μάιος 2020, σελίδα 17.
[5] UNHCR-Iran https://www.unhcr.org/ir/refugees-in-iran/, στοιχεία Οκτωβρίου 2020
[6] UNHCR Statistical factsheet, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2021, στη διεύθυνση https://reporting.unhcr.org/sites/default/files/UNHCR%20Statistical%20Fact%20sheet%20-%20Onward%20movements%20of%20Afghan%20refugees%20January%20-%20February%202021.pdf
[7] Βλ. δηλώσεις υπουργού Μετανάστευσης και Ασύλου στις 18 Αυγούστου 2021, ενδεικτικά στο https://www.ant1news.gr/eidiseis/article/613077/mitarakis-gia-afganistan-i-toyrkia-einai-asfalis-xora-gia-na-meinoyn-oi-prosfyges
[8] Στο άρθρο μου «Μία κριτική αποτίμηση της συμφωνίας Ευρωπαικής Ένωσης-Τουρκίας για το προσφυγικό», έχω αναπτύξει αναλυτικά αντίστοιχη επιχειρηματολογία για τα ζητήματα αυτά https://thepressproject.gr/mia-kritiki-apotimisi-tis-symfonias-evropekis-enosis-tourkias-gia-to-prosfygiko/ 17-11-2019
[9] UN High Commissioner for Refugees (UNHCR), UNHCR Position on Returns to Afghanistan, Αύγουστος 2021,: https://www.refworld.org/docid/611a4c5c4.html
[10] Βλ. UNHCR, Operational data portal-Refugees situation στη διεύθυνση http://data2.unhcr.org/en/situations/mediterranean/location/5179
[11] Της προέδρου της Ευρωπαικής Έπιτροπής, Ούρσουλα Φον ντερ Λάιεν.