του Πέτρου Πέτκα
Στην μνήμη του Ευτύχη Μπιτσάκη
-
Η ισραηλινή ιθύνουσα τάξη δεν παύει ποτέ να μας εκπλήσσει με τον ασύλληπτο βαθμό μοχθηρίας της και φρικιαστικής συμπεριφοράς της απέναντι στον κατεχόμενο λαό της Παλαιστίνης. Ας δούμε, εν τάχει, κάποιες σχετικές αισχρές δηλώσεις εκπροσώπων της που υποκινούν και «νομιμοποιούν» την συντελούμενη γενοκτονία: Ο υπουργός Πολιτιστικής (sic) Κληρονομιάς του Ισραήλ Αμιχάι Ελιγιάου πρότεινε την ρίψη πυρηνικής βόμβας στη Γάζα, δηλώνοντας, επίσης, ότι όποιος κυματίζει παλαιστινιακή σημαία «δεν πρέπει να συνεχίσει να ζει πάνω στην γή». Μετά ταύτα, εξακολουθεί να είναι υπουργός.
Ο υπουργός Εθνικής Ασφάλειας του Ισραήλ Ιταμάρ Μπεν – Γκβιρ, σε μια από τις πολλές αποτρόπαιες προτροπές του, πρότεινε να δολοφονηθούν οι γυναίκες και τα παιδιά στην Γάζα ώστε να προληφθεί μια νέα επίθεση όπως αυτή της εβδόμης Οκτωβρίου.
Ο πρώην υπουργός Άμυνας Γιοάβ Γκαλάντα, ενώ υπηρετούσε στην θέση αυτή, προέβη σε αμέτρητες απάνθρωπες δηλώσεις, μεταξύ των οποίων χαρακτήρισε τους απλούς Παλαιστίνιους πολίτες «ανθρώπινα κτήνη».
Ο αναπληρωτής πρόεδρος της Κνεσέτ (κοινοβουλίου) Νισίμ Βατούρι, ζήτησε την εκτέλεση κάθε άνδρα στην Γάζα, αποκαλώντας τους «αποβράσματα» και «υπανθρώπους». Επί πλέον προσέθεσε, ότι κάθε παιδί στην Γάζα είναι «ήδη τρομοκράτης, από την στιγμή της γέννησής του» (sic).
Τέλος, ο ραβίνος Ελιγιάχου Μάλι, ο οποίος διευθύνει μιαν ιερατική σχολή που συνδυάζει θρησκευτικές σπουδές με στρατιωτική θητεία, διαβεβαίωσε ότι ο ε β ρ α ϊ κ ό ς ν ό μ ο ς απαιτεί την δολοφονία ό λ ω ν στη Γάζα, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, των γυναικών και των ηλικιωμένων (sic)1.
Ο «εβραϊκός νόμος», λοιπόν, απαιτεί την γενοκτονία των Παλαιστινίων! Αυτήν την φρικιαστική διαβεβαίωση του σοφολογιότατου ραβίνου και των λοιπών Ισραηλινών ιθυνόντων ας την δούμε αναλυτικότερα.
-
Είναι χαρακτηριστικό των κατά καιρούς κατακτητών και των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων να φαντάζονται τους εαυτούς τους ηθικά ανώτερους από άλλους λαούς. Αυτό συνέβαινε από τους Ρωμαίους μέχρι τους Βρετανούς τελευταία και τους Αμερικανούς σήμερα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αμερικανός πρόεδρος Τράμπ, στην προηγούμενη θητεία του, ομιλούσε για «χώρες -και λαούς- “απόπατους”». Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ένας συναρπαστικός Λατίνος συγγραφέας, έγραψε πως «απ’ όλους τους λαούς του σύμπαντος κόσμου ο πιο διακεκριμένος σε virtus είναι αναμφίβολα οι Ρωμαίοι». Η χρησιμοποιούμενη λέξη virtus σημαίνει «αρετή», «θάρρος», «ανδρεία» αλλά και «ηθικά προσόντα». Οι Ρωμαίοι συχνά ισχυρίστηκαν πως απέκτησαν την αυτοκρατορία τους, ούτε λίγο, ούτε πολύ, ενάντια στην θέλησή τους, χάρη σε μια σειρά αμυντικές ενέργειες (η αισχρή ισραηλινή άποψη περί «αυτοάμυνας» δεν διακρίνεται από ιστορική πρωτοτυπία), που μπορούν να δίνουν την εντύπωση πως είναι ηθικότατες όταν παρουσιάζονται ότι έγιναν για την υπεράσπιση άλλων, ειδικά των «συμμάχων» της Ρώμης. Έτσι, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, που τον διέκρινε η εκλεκτότερη έκφραση της κάθε λογής ρωμαϊκής υποκρισίας, οι Ρωμαίοι έγιναν «κύριοι όλων των χωρών» στη διάρκεια της «υπεράσπισης των συμμάχων τους»!!2 Σύμφωνα με τον Ρ.Α. Brunt, οι Ρωμαίοι είχαν κατορθώσει να πείσουν τον εαυτό τους ότι η αυτοκρατορία τους ήταν «π α γ κ ό σ μ ι α κ α ι θ έ λ η μ α τ ω ν θ ε ώ ν», αναφερόμενος δε στην «παράξενη ρωμαϊκή αντίληψη περί αμυντικού πολέμου… η οποία εκάλυπτε την αποτροπή και τον αποκλεισμό κάθε δ υ ν η τ ι κ ή ς απειλής (ναι, έτσι, επί λέξει!) κατά της ρωμαϊκής εξουσίας» καταλήγει στο ότι «οι αντιδράσεις της Ρώμης στην δυνατότητα μιας απειλής έμοιαζαν μ’ εκείνες μιας ευερέθιστης τίγρης, που την ενοχλούν την στιγμή που τρώει»3.
Παρ’ όλα αυτά, οι Ρωμαίοι δεν ήσαν συνήθως οι πιο σκληροί και ωμοί απ’ όλες τις αρχαίες αυτοκρατορικές δυνάμεις. Με βάση, ωστόσο, τα υπάρχοντα στοιχεία ΜΟΝΟΝ ένας λαός ένιωθε ικανός να ισχυριστεί ότι πράγματι είχε μια θ ε ϊ κ ή ε ν τ ο λ ή να εξοντώσει ολόκληρους πληθυσμούς από αυτούς που κατέκτησε: το Ι σ ρ α ή λ! Συνήθως ούτε οι χριστιανοί, ούτε οι εβραίοι νοιάζονται να ενδιατρίψουν με την άσπλαχνη αγριότητα του Ιεχωβά, όπως αποκαλύπτεται όχι από εχθρικές πηγές αλλά ακριβώς από τα γραπτά που οι ίδιοι θεωρούν ιερά. Μάλιστα, βρίσκουν κατά κανόνα τρόπο να λησμονούν την ίδια την ύπαρξη αυτού του επιβαρυντικού υλικού. Στην πολυθεϊστική γραμματεία θα βρει κανείς ελάχιστα τόσο απεχθή όσο οι ιστορίες των σφαγών που διαπράχθηκαν, όπως λέγεται4 στην Ιεριχώ, στην Γαι και στην Ασώρ, καθώς και εκείνες των Αμοριτών και των Αμαληκιτών που όλες τους όχι απλώς εγκρίθηκαν από τον Ιεχωβά, αλλά σαφώς δ ι α τ ά χ θ η κ α ν από αυτόν5. Η ποινή του θανάτου μπορούσε να επιβληθεί, όπως στην Ιεριχώ ακόμα και για ιδιοποίηση μέρους της λείας αντί της καταστροφής της: «Όστις πιασθή έχων το ανάθεμα [το καταραμένο πράγμα], θέλει κατακαυθή εν πυρί, αυτός και πάντα όσα έχει», λέει ο Ιεχωβάς στον Ιησού του Ναυή6. Όταν δε ο Αχάν καταπάτησε την εντολή, τότε αυτός και οι γιοί του και οι θυγατέρες του (και βεβαίως τα ζώα του και ότι άλλο είχε) λιθοβολήθηκαν μέχρι θανάτου και κάηκαν7. Όταν ο Ιεχωβάς, ύστερα από αίτηση του Ιησού του Ναυή, λέγεται ότι παρέτεινε μιαν ορισμένη ημέρα, κάνοντας να «σταθούν ακίνητοι» ο ήλιος και η σελήνη, αυτό έγινε για έναν μόνο σκοπό, «εωσού ο λαός εκδικηθή τους εχθρούς αυτού», τους Αμορίτες8. Ο Ιεχωβάς μάλιστα πήρε κι ο ίδιος μέρος στην σφαγή, «έρριψεν εκ του ουρανού κατ’ αυτών λίθους μεγάλους»9 ακριβώς όπως ο θεός Απόλλων λέγεται ότι έσωσε τον ναό του στους Δελφούς από βανδαλισμούς των Περσών, το 480 π.Χ, με βροντές και κεραυνούς και με σεισμό ως αναφέρει ο Ηρόδοτος. Ο Ιησούς του Ναυή επάταξε τότε την μίαν αμορίτικη πόλη μετά την άλλη: «δεν αφήκεν υπόλοιπον, αλλ’ εξολόθρευσε παν το έχον πνοήν (!), καθώς προσέταξε Κύριος ο Θεός του Ισραήλ»10. Λίγες αφηγήσεις είναι πιο τρομακτικές από εκείνην του προφήτη Σαμουήλ, που «κατέκοψεν… τον Αγάγ (τον βασιλιά των Αμαληκιτών) ενώπιον του Κυρίου [του Ιεχωβά] εν Γαλγάλοις». Αλλά και οι Μαδιανίτες, λέγεται, σφάχτηκαν ανελέητα: αφού σκοτώθηκαν όλοι οι άνδρες, ο Μωυσής επιτίμησε τους Ισραηλίτες που σπλαχνίστηκαν τις γυναίκες· συγκατατέθηκε μόνο ν’ αφήσουν ζωντανές τις παρθένες11. Οι ελληνικοί και ρωμαϊκοί θεοί, μπορεί να ήσαν αρκετά σκληροί, στις παραδόσεις που διασώθησαν από τους λάτρεις τους, αλλά τουλάχιστον οι πιστοί τους δεν προσπάθησαν να τους παρουσιάσουν ότι παράγγελναν την γ ε ν ο κ τ ο ν ί α. Οι Γαβαωνίτες γλίτωσαν την ολική εξόντωσή τους από το Ισραήλ αλλά σε αντιστάθμισμα η μοίρα τους ήταν να γίνουν αιώνιοι δούλοι των Ισραηλιτών: «ξυλοκόποι και υδροφόροι» τους12. Τούτο το τελευταίο προβάλλεται σήμερα ως μια δικαιολόγηση του κάθε λογής απαρτχάιντ από τις Γραφές και οι Ισραηλινοί φονιάδες το βρίσκουν πολύ εξυπηρετικό της γενοκτονικής κρατικής συμπεριφοράς τους. Οι Ρωμαίοι, αν και αρνιόνταν, όπως και πολλές ελληνικές πόλεις – κράτη, να αναγνωρίσουν ενώσεις ανάμεσα στους δικούς τους πολίτες και σε ξένους ως νόμιμους γάμους ή τους βλαστούς των ως Ρωμαίους πολίτες, δεν έδειξαν τίποτα που να έμοιαζε με το άγριο μίσος στις τέτοιες ενώσεις το οποίο βρίσκουμε σε μιαν άλλη αποτρόπαιη ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης, την ιστορία του Φινεέ, εγγονού του Ααρών, στους Αριθμούς κε’, 1-15: αυτός (Φινεέ) σκοτώνει τον Ζιμβρί τον Ισραηλίτη και την Μαδιανίτιδα σύζυγό του, Χασβί, λογχίζοντας την γυναίκα στην κοιλιά, και κερδίζει έτσι την θ ε ρ μ ή ε π ι δ ο κ ι μ α σ ί α του Ιεχωβά και την παύση της «πληγής» (πανούκλας) που είχε προκαλέσει 24.000 θανάτους13. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Φινεέ δοξολογείται μαζί με τον Μωυσή και τον Ααρών στον Εκκλησιαστή με’. 23-25. Για τον ίδιο λόγο μνημονεύεται επίσης με θαυμασμό από μερικούς χριστιανούς συγγραφείς που αναζητούν στην Παλαιά Διαθήκη την δικαιολογία για τους διωγμούς που εξαπέλυσαν οι χριστιανοί όπως ο Optatus III.5-7 VII 614.
-
Ο Διαφωτισμός, με το κοσμοπολίτικο πνεύμα του, τον πολιτισμικό σχετικισμό του και το δόγμα του της ανεκτικότητας, μεταμόρφωσε τον Εβραίο από θύμα σε πρόβλημα. Ενωρίτερα οι Εβραίοι φορτώνονταν συνήθως τα πιο ζωτικά όσο και ανυπόληπτα επαγγέλματα, και, στην συνέχεια, τιμωρούνταν ακριβώς για το ότι ήσαν απαραίτητοι. Για πάνω από χίλια χρόνια ο Εβραίος στεκόταν προσοχή και παράμερα. Οι Διαφωτιστές εύκολα αναγνώριζαν ότι η υποτιθέμενη αγάπη των Εβραίων για τα δύσοσμα επαγγέλματα ήταν καθρέπτης όχι των ιδίων, αλλά του πολιτισμού που τους ανάγκαζε να γίνονται πραματευτές και τοκογλύφοι. Ο Διαφωτισμός επέτρεπε να ιδωθεί ο Εβραίος τουλάχιστον με συμπάθεια και, στην καλύτερη περίπτωση, με εκτίμηση. Ο Βολταίρος, όμως, δεν ήταν ανάμεσα σ’ αυτούς που ασπάζονταν αυτήν την άποψη15.
Είναι αλήθεια πως ο Βολταίρος θρήνησε για τους διωγμούς των Εβραίων, ειδικά εκείνους που εξαπέλυαν Ισπανοί και Πορτογάλοι ιεροεξεταστές, αλλά τα σχόλια του σ’ αυτό το θέμα ηχούν μάλλον σαν καταναγκαστικές κοινοτοπίες ενός αναγνώστη του Μοντεσκιέ παρά σαν αληθινή συμπάθεια. «Συμβουλεύει» τους Εβραίους με τη φράση «Είστε ζώα υπολογιστικά· προσπαθήστε να γίνετε σκεπτόμενα»16. Ωστόσο η απέχθεια του Βολταίρου για τους Εβραίους ήταν κάτι πιο κει από απλή αντιεβραϊκή προκατάληψη, πήγαινε πιο πέρα απ’ την ονομαστική της αξία: ήταν ένας μανδύας με τον οποίο μεταμφίεζε – άλλοτε συνειδητά και άλλοτε όχι – τα αντιχριστιανικά του αισθήματα: «Όταν βλέπω Χριστιανούς να καταριούνται Εβραίους μου φαίνεται σαν να βλέπω παιδιά να χτυπούν τους πατεράδες τους». Όπως θα έκανε αργότερα και ο θαυμαστής του, ο Νίτσε, ο Βολταίρος χτυπούσε τους Εβραίους για να πονέσουν οι Χριστιανοί17. Οι Εβραίοι της Παλαιάς Διαθήκης, όπως έδειχναν τα ίδια τα κείμενά τους, ήσαν απολίτιστοι, λάγνοι και κτηνώδεις. Οι ήρωες τους, όπως ο βασιλιάς Δαυΐδ ήσαν εγκληματίες και δολοφόνοι. Οι αμέτρητες εβραϊκές παρασπονδίες, δολοφονίες, βεντέτες, μοιχείες και αιμομιξίες που καταγράφει η Παλαιά Διαθήκη, έκαναν τον Βολταίρο να παρατηρήσει ξερά ότι αν το Άγιο Πνεύμα ήταν πράγματι ο συγγραφέας αυτής της ιστορίας, το θέμα που είχε διαλέξει δεν ήταν ιδιαίτερα ψυχωφελές 18. Ο χριστιανισμός δεν ήταν μόνο πανίσχυρος εχθρός για τον Βολταίρο αλλά και πολυπρόσωπος. Είχε τον ιερό του προκάτοχό, τους Εβραίους· το αυθεντικό του κείμενο, την Βίβλο· την ηθική της ταπεινότητας και της αυταπάρνησης· μιαν ιστορία γεμάτη συγκινητικούς μάρτυρες και εντυπωσιακά θαύματα. Στο Φιλοσοφικό λεξικό του ο Βολταίρος ξεσπάθωσε ενάντια σ’ όλα αυτά μαζί, σαν ένας μοντέρνος Ηρακλής αντιμέτωπος με μια σύγχρονη Λερναία Ύδρα19. Μετέρχεται με επιδεξιότητα την ακόλουθη τακτική: για να δημιουργήσει μιαν ορισμένη ψυχική διάθεση στους αναγνώστες του προσφεύγει στην επίμονη και σχεδόν επώδυνη επανάληψη μιας μόνης λέξης. Έτσι, στην «Histoire des rois juifs et paralipomènes» «Ιστορία των Εβραίων βασιλέων και τα παραλειπόμενα της» χρησιμοποιεί την λέξη «δολοφονώ» δέκα πέντε φορές σε μία μόνο πρόταση, για να καταδικάσει την αιμοδιψή σκληρότητα των Εβραίων της Βίβλου20.
-
Ο Moses Finley τόνιζε πάντα ότι ψάχνουμε για ερμηνεία και κατανόηση του παρόντος μέσα από τη μελέτη του παρελθόντος ανέφερε δε, επίσης, ότι το παρελθόν πάντα βλέπεται σε συνάρτηση με τις σύγχρονες μας κατηγορίες και διαμάχες. Ας μη λησμονούμε δε ότι το νεκρό παρελθόν ποτέ δεν θάβει τους νεκρούς του. Ο κόσμος είναι εκείνος που θα πρέπει να αλλάξει και όχι το παρελθόν21. Από όσα προεκθέσαμε προκύπτει με ενάργεια ότι η σημερινή πολιτική και κοινωνική ιθύνουσα τάξη του Ισραήλ επικαιροποιεί «τα κελεύσματα» των «ιερών» εβραϊκών Γραφών καθιστώντας τα έμπρακτη πολιτική της κατά των Παλαιστινίων. Επιπλέον αισθάνεται ιδιαιτέρως υπερήφανη για αυτήν τη συστοίχιση της σύγχρονης γενοκτονικής συμπεριφοράς της με τα επιτάγματα των Εβραϊκών Γραφών, ως τα προσλαμβάνει η ίδια, και γι’ αυτόν τον λόγο, όχι μόνον δεν αποκρύπτει την διαπραττόμενη από αυτήν γενοκτονία αλλά φροντίζει και να την «νομιμοποιεί» με τις «ιερές» Εβραϊκές Γραφές της μπροστά στα μάτια του κόσμου ολάκερου. Σε αυτό το σημείο η Ισραηλινή γενοκτονία των Παλαιστινίων διαφέρει από την μαζική εξόντωση των Εβραίων από τους Γερμανοφασίστες: Οι τελευταίοι φρόντιζαν όταν και όσο μπορούσαν, να αποκρύψουν το έγκλημά τους, να εξαφανίσουν τα ίχνη του. Η προσπάθειά τους αυτή δεν ευοδώθηκε διότι εισήλθε ο νικητής Κόκκινος Στρατός στα στρατόπεδα εξόντωσης και δημοσιοποίησε την φρικτή πραγματικότητά τους. Οι Ισραηλινοί φονιάδες έχουν τη συναίνεση του μεγαλύτερου μέρους της ισραηλινής κοινωνίας και την αμέριστη υλική, ηθική και πολιτική συμπαράσταση των ΗΠΑ, του ΝΑΤΟ, του Διευθυντηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της δεξιάς ελληνικής κυβέρνησης του Κυριάκου Μητσοτάκη συμπεριλαμβανομένης, για αυτό και επιδίδονται ανοιχτά, απροσχημάτιστα και βάναυσα στη γενοκτονική συμπεριφορά τους διότι δεν αισθάνονται καμιά ανάγκη να αποκρύψουν απολύτως τίποτε. Αισθάνονται υπεράνθρωποι, είναι αυτοί που δημιουργούν τους κανόνες γι’ αυτό και δεν υπόκεινται σε κανέναν κανόνα ειμή μόνον στα δολοφονικά τους ένστικτα. Είναι αυτοί που θεσπίζουν την κλινικότροπη ordo ordinans (τακτοποιούσα τάξη) απ’ την οποία φυσικώ τω λόγω, εκπορεύεται η ordo ordinatus (η τακτοποιημένη τάξη). Αυτή η «τακτοποιημένη τάξη» είναι βάναυσα προσβλητική για την ανθρώπινη νόηση και αξιοπρέπεια, συνιστά το αντίπαλο δέος της ανθρωπιάς. Πώς αλλιώς άραγε, θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει τις σκόπιμες μαζικές δολοφονίες παιδιών και βρεφών Παλαιστινίων επειδή λογίζονται τρομοκράτες από τη στιγμή της γέννησής τους; Με βάση ποιάν ανθρώπινη λογική απονομιμοποιεί κάποιος τους Παλαιστίνιους από ανθρώπινα όντα και τους θεωρεί κτήνη; Πόση αναισχυντία άραγε πρέπει να έχει κάποιος για να διακηρύσσει ότι πρέπει να δολοφονηθούν οι γυναίκες και τα παιδιά της Παλαιστίνης προκειμένου να συρρικνωθεί ο γηγενής Παλαιστινιακός πληθυσμός; Και όλα τα προαναφερόμενα λαμβάνουν χώρα κάτω από τις προστατευτικές φτερούγες των ΗΠΑ, του ΝΑΤΟ, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του «ιερού» εβραϊκού νόμου δηλαδή της Παλαιάς Διαθήκης. Πρόκειται για αίσχος ονειδιστικό για την ανθρώπινη κοινωνία γενικά που αν συνεχιστεί θα μας οδηγήσει αναποδράστως στο να συνηθίσουμε στην ασχήμια και να απωλέσουμε την ικανότητά μας να αηδιάζουμε. Αυτό το θεωρούμε αντιανθρώπινη κατάντια! Είχε δίκιο, λοιπόν, ο γνωστός ιστορικός της καβαλικής διδασκαλίας και μεγάλος εβραϊστής, Gershom (Gerhard) Scholem όταν υποστήριζε σε χρόνο ίσως ανύποπτο (1971) ότι στο κράτος του Ισραήλ ο προφήτης Ιερεμίας «θα κατέληγε να φυλακιστεί»22. Ας μας επιτραπεί να παρατηρήσουμε ότι στις σύγχρονες ισραηλινές φυλακές (κολαστήρια) δύσκολα θα βρισκόταν ελεύθερη θέση για τον προφήτη Ιερεμία μιας και ήδη είναι ξέχειλες από δέκα χιλιάδες φρικτά βασανιζόμενους κρατούμενους Παλαιστινίους.
Αλμωπία, 19 Αυγούστου 2025
1 Βλ. απόσπασμα άρθρου του Αμερικανοεβραίου ομότιμου καθηγητή Διεθνών Σχέσεων στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης Αλόν Μπέν – Μέιρ στον «Δρόμο της Αριστεράς» της 28-6-2025.
2 Βλ. G. E. M. de Ste. Croix, Ο ταξικός αγώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Από την Αρχαϊκή Εποχή ως την Αραβική κατάκτηση, σε μτφρ. Γιάννη Κρητικού, εκδόσεις Ράππα, Αθήνα, 1998, σελ. 414.
3 Βλ. ό.π. σελ. 415 όπου παρατίθεται επιδοκιμαστικά.
4 δεν μας ενδιαφέρει τόσο το τί όντως συνέβη, όσο το τί οι Ισραηλίτες ήθελαν να πιστεύουν για το δικό τους παρελθόν και για τον ρόλο που έπαιζε ο Θεός τους, βλ. ό.π. σελ. 736 σημείωση μ’ αριθμό 10.
5 Βλ. ό.π. σελ. 416 όπου αναλυτική – εξαντλητική παράθεση ακριβούς Βιβλικής βιβλιογραφίας και σχετικών Βιβλικών ενδειξεων.
6 Ιησούς του Ναυή, ζ’ 15.
7 Στο ίδιο 24-25.
8 Στο ίδιο ι’ 12-14.
9 Στο ίδιο, 11.
10 Ιησούς του Ναυή, ι’ 40, πρβλ. Δευτερονόμιο κ’ 16.
11 Αριθμοί λα’, ειδ. 14-18.
12 Βλ. Ιησούς του Ναυή, θ’, ειδ. 21,23, 27.
13 Βλ. ό.π. G. E. M. de Ste. Croix, σελ. 416.
14 Βλ. ό.π., σελ. 736 όπου και μνεία της κτηνώδους αγριότητας του Ιεχωβά απέναντι και σ’ αυτούς τους ίδιους τους Ισραηλίτες όταν οι τελευταίοι ήσαν ανυπάκουοι που φθάνει μέχρι του σημείου να τους καταραστεί με την βρεφοφαγία τους (sic).
15 Βλ. Peter Gay, Το κόμμα της ανθρωπότητας – θέσεις για τον γαλλικό Διαφωτισμό, σε μτφρ. Θεοχάρη Αναγνωστόπουλου, εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ. 115, 116. Ο Peter Gay, Γερμανοεβραίος μέχρι την ηλικία των δέκα έξι ετών (1939) και Αμερικανοεβραίος, στην συνέχεια, είναι καθιερωμένη αυθεντία σε ζητήματα ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.
16 Βλ. ό.π., σελ. 118-119.
17 Βλ. ό.π., σελ. 120.
18 Βλ. ό.π., σελ. 121.
19 Βλ. ό.π., σελ. 62.
20 Βλ. ό.π., σελ. 71.
21 Βλ. Moses Finley Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, τόμος Α΄, σε μτφρ. Ανδρέα Παναγόπουλου, δεύτερη έκδοση, εκδόσεις Κρδαμίτσα, Αθήνα, 1996, σελ. 24, 17 και 38.
22 Βλ. Το αξιόλογο βιβλίο του Γαλλοεβραίου εξαίρετου διανοούμενου και συγγραφέα Michael Löwy Λύτρωση και Ουτοπία, σε μτφρ. Θανάση Παπαδόπουλου, εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, 2002 σελ. 63,110.