του Στρατή Μπουρνάζου
Είναι πολλοί οι νέοι και οι νέες ζωγράφοι της Ουκρανίας που δημιουργούν, τις μέρες αυτές, εμπνεόμενοι –όσο κι αν το ρήμα μοιάζει αντιφατικό– από την τρομακτική καθημερινότητα που ζουν. Το θέμα τους, αλίμονο, είναι κοινό: ο πόλεμος. Και όχι μόνο αυτό. Υπάρχουν κοινοί άξονες που διαπερνούν όλα τα έργα, κι ας ποικίλλουν οι αποχρώσεις και η έμφαση: η καταγγελία του βάρβαρου εισβολέα και των εγκλημάτων του, η οργή και ο πόνος για τη σφαγή και την καταστροφή, η φλογερή υπεράσπιση της πατρίδας, η απαίτηση του δίκιου, που χωρίς αυτό δεν μπορεί να υπάρχει ειρήνη. Από κει και πέρα σε κάποια έργα απεικονίζεται ο Πούτιν ως αιμοσταγής τύραννος, σε άλλα υπάρχουν εκκλήσεις προς τους Ευρωπαίους και το ΝΑΤΟ, σε κάποια, τέλος, κυριαρχεί, το πένθος και η οδύνη ή ο σαρκασμός. Η θέση τους όμως, συνολικά, είναι ξεκάθαρη: θέτουν την τέχνη τους στην υπηρεσία της πατρίδας – το φωνάζουν με κάθε τρόπο, με τα έργα και τα λόγια τους. Αποτελούν, έτσι, τα δημιουργήματά τους μια γενναία φωνή αντίστασης. Και, ταυτόχρονα, ένα καντήλι που καίει διαρκώς στη μνήμη όσων χάθηκαν, μια ζεστή αγκαλιά για όσους και όσες έμειναν.
Τα έργα τους είναι στρατευμένα και μαχητικά, και όμως σχεδόν κανένα δεν το βρίσκω εύκολο ή κραυγαλέο. Θα αμετροεπές ασφαλώς να κριτικάρει κανείς καλλιτέχνες που παράγουν μέσα στον ζόφο και στον θάνατο· όταν οι βόμβες πέφτουν ολόγυρά τους, θα συνιστούσε ύβρι να τους μεμφθεί κανείς, θεωρώντας τα έργα τους απλοϊκά ή «κακότεχνα»· είναι αξιοθαύμαστο, αυτό καθαυτό, το ότι δημιουργούν μέσα σε τέτοιες συνθήκες. Αλλά βρίσκω ακόμα πιο αξιοθαύμαστο ότι τα έργα τους είναι και αξιοπρόσεκτα και από καλλιτεχνική άποψη. Ότι καταφέρνουν τον πόνο, την οργή, την αγάπη για την πατρίδα να τις μετατρέψουν σε τέχνη υψηλού επιπέδου.
Την άποψη μου για τον πόλεμο, τις ιεραρχήσεις, τα πολιτικά καθήκοντα των αριστερών την έγραψα στο προηγούμενο τεύχος του Ζην («Για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία: δεν υπάρχει ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη – αλλά ούτε και το αντίστροφο»). Δεν έχω αλλάξει σε τίποτα γνώμη, τις μέρες που μας πέρασαν, αντίθετα πιστεύω ακόμα πιο έντονα ότι το μείζον είναι η ρωσική εισβολή και δεν μπορεί να υπάρχει καμιά αμφιταλάντευση, κανένα «αλλά» και κανένας συμψηφισμός: η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι πράξη επεκτατική, ιμπεριαλιστική και βάρβαρη, και την καταδικάζουμε απερίφραστα. Και να διαδηλώνουμε εναντίον της, ζητώντας το σταμάτημα της επίθεσης, στο πλευρό της Ουκρανίας και του ουκρανικού λαού.
Διάλεξα σήμερα, μένοντας στο ίδιο θέμα και εστιάζοντας αλλού τον φακό, να γράψω για Ουκρανούς ζωγράφους και εικονογράφους. Γιατί όταν μιλάμε για την Ουκρανία δεν μπορεί να περιοριζόμαστε μόνο σε γεωπολιτικές, πολιτικές, στρατιωτικές αναλύσεις και σταθμίσεις· πρέπει να θυμόμαστε ότι μιλάμε για πόλεις που ισοπεδώνονται από τον εισβολέα και τον πόλεμο, για ζωές που χάνονται, για μια κοινωνία ζωντανή με ενεργούς πολίτες, πολιτισμό και δημιουργούς – που επιμένουν να δρουν. Καθώς το γλωσσικό φράγμα είναι εμπόδιο αξεπέραστο, μας λείπει η άμεση πρόσβαση σε αυτά που γράφουν, δημοσιεύουν, διεκδικούν, πράττουν οι πολίτες, οι πολιτικές δυνάμεις, οι συλλογικότητες της χώρας, που ασφαλώς δεν είναι κάτι ενιαίο· η πληροφόρησή μας –ακόμα και η πιο αξιόλογη– έρχεται από ή τρίτο δεύτερο χέρι. Τα έργα των Ουκρανών καλλιτεχνών, η εικόνα με την αμεσότητά της, που δεν χρειάζεται μετάφραση, ανοίγει ρωγμές στο φράγμα αυτό. Και μέσα από αυτές ξεπηδάει φως, μια κοινωνία που στέκεται όρθια και αντιστέκεται.
Παραθέτω στη συνέχεια έργα και λόγια κάποιων Ουκρανών καλλιτεχνών (της Anna Sarvira, της Mari Kinovych, του Zukentiy Gorobyov και της Anna Maliunok) κατά του πολέμου. Μαζί με τωρινά τους έργα βάζω και κάποιο παλιότερο, πριν την εισβολή (και μπορείτε να ψάξετε και άλλα έργα, παλιότερα και νεότερα, στα λινκ· είναι πολύ ενδιαφέρον να δει κανείς και την παλιά τους δουλειά, από όπου ξεχύνεται ένας μοντέρνος αέρας κριτικής και ελευθερίας). Επίσης, παραθέτω μικρά αποσπάσματα τοποθετήσεών τους, από απαντήσεις που έδωσαν στην Anna Timarevska και δημοσιεύτηκαν στις 30 και τις 31.3.2022, στο blog.depositphotos.com. Η Timarevska τις είχε ρωτήσει για το πώς έχει αλλάξει η ζωή τους, από πού αντλούν έμπνευση, ποια μηνύματα θέλουν να δώσουν με τα έργα τους, καθώς και πώς βλέπουν τον ρόλο του δημιουργού σήμερα.
«Την πρώτη εβδομάδα του πολέμου δεν ήμουν σε θέση να βγάλω τίποτα από μέσα μου. Μου φαινόταν ότι η ζωγραφική είναι το πιο άχρηστο πράγμα στον κόσμο. Στη συνέχεια, βρήκα τη δύναμη. Μετά τις πρώτες μέρες, που αδυνατούσα να καταλάβω και να πιστέψω σε αυτό τον νέο “κόσμο Ζ”, γέμισα οργή. Τώρα τη δουλειά μου την τροφοδοτεί η οργή. Δεν υπάρχει έμπνευση, αλλά φρικτές ειδήσεις και σκέψη, η οποία ξυπνά την επιθυμία να δείξω το πραγματικό πρόσωπο της Ρωσίας σε όλο τον κόσμο.
Μοιάζει αστείο: Νομίζω ότι η πιο δυνατή εικόνα που έχω φτιάξει είναι το περιστέρι της ειρήνης, το σταυρωμένο περιστέρι δεμένο με τη ρωσική σημαία και το γράμμα Ζ χαραγμένο στο στήθος του. Έτσι μοιάζει η ρωσική “ειρήνη”. Ζωγράφισα αυτή την εικόνα, καθώς αρκετοί ξένοι με ρωτάνε γιατί δεν παραδίδεται η Ουκρανία, αφού έτσι θα σώζονταν πολλές ζωές. Χρειαζόταν να τους πω ποια είναι η κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Ρωσία, πώς φέρονται στους αιχμαλώτους, σε όσους είναι ενάντια στο καθεστώς και υπερασπίζονται την ελευθερία. Και ότι για την Ουκρανία η συνθηκολόγηση θα σήμαινε την εξόντωση όλων εκείνων που είναι εναντίον της Ρωσίας. Θα σήμαινε βασανιστήρια και θάνατο, την καταστροφή του ουκρανικού έθνους, της ταυτότητας και της γλώσσας του. Το περιστέρι της ειρήνης στα χέρια της Ρωσίας δείχνει ακριβώς έτσι: είναι νεκρό».
«Αισθάνομαι ότι δουλειά μου είναι να συνεχίσω να δημιουργώ. Σήμερα πολλοί βιώνουν καταστάσεις που δεν αξίζουν σε κανέναν άνθρωπο. Και για χάρη τους δεν πρέπει να σταματήσω. Έχω πολλή οργή μέσα μου, που με σπρώχνει προς τα εμπρός.
Όλα μου τα έργα είναι πολύ προσωπικά· μπορώ να ζωγραφίζω μόνο πράγματα που έχω βιώσει η ίδια. Αλλά σε αυτό τον πόλεμο της πληροφορίας αποφάσισα συνειδητά να δείξω πόσο γενναίοι και δυνατοί είναι οι Ουκρανοί. Ένα άλλο σημαντικό μήνυμα που πρέπει να διαδώσουμε είναι ότι δεν μπορούμε να μείνουμε ασφαλείς. Πολλοί θαυμάσιοι άνθρωποι από άλλες χώρες μάς μιλάνε διαρκώς για την ασφάλεια. Προσπαθώ λοιπόν να τονίζω συνέχεια ότι κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό στην Ουκρανία αυτή τη στιγμή. Αισθάνομαι ότι είναι δύσκολο να το κατανοήσετε, αλλά ακριβώς αυτή η ασφάλεια αφαιρέθηκε από όλους μας. Γι’ αυτό είναι καλύτερα να στέλνουμε το μήνυμα “Μείνετε δυνατοί” στους Ουκρανούς, αντί “Μείνετε ασφαλείς”».
«Θέλω με τα έργα μου να στείλω δύο είδη μηνυμάτων: το πρώτο είναι διανοητικό (σχετίζεται με τη σχιζοφρένεια της προπαγάνδας του Κρεμλίνου και των συνθημάτων που παράγονται από Ρώσους προπαγανδιστές, πολιτικούς και διπλωμάτες). Το δεύτερο έχει επιθετική χροιά όσον αφορά τον πόλεμο. Ο εχθρός πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι σε αυτά τα χώματα δεν θα πετύχει τίποτα άλλο παρά μόνο την ήττα (ηθική και υλική).
Ο καθένας πρέπει να κάνει ό,τι μπορεί τώρα. Κάποιοι καλλιτέχνες έχουν πάει να υπερασπιστούν την επικράτειά μας, κάποιοι είναι εθελοντές, κάποιοι φτιάχνουν υποστηρικτικές αφίσες, ενώ άλλοι παραμένουν σοκαρισμένοι και ανίκανοι να κάνουν κάτι. Δεν υπάρχει μία σωστή απάντηση. Κατά τη γνώμη μου, είναι σημαντικό να συνεχίσουμε τις καλλιτεχνικές μας πρακτικές, είτε αυτές αφορούν τον πόλεμο είτε απλώς ένα γενικότερο μοτίβο στη δημιουργική μας δουλειά. Το σημείο-κλειδί είναι να μη σταματήσουμε και να μη βυθιστούμε σε ένα νοητικό μπλοκάρισμα. Ο κύριος ρόλος της τέχνης εξακολουθεί να είναι η ανάπτυξη της πολιτιστικής μας ταυτότητας, αλλά πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο πολύχρωμη.
Πριν από λίγο καιρό, σε μια βουδιστική διάλεξη άκουσα ότι το πιο θανατηφόρο κακό δεν μπορεί να επιβιώσει: θα αυτοκαταστραφεί. Έτσι μου ήρθε η ιδέα για την αφίσα μου: ένας κροκόδειλος-Κρεμλίνο που τρώει τις σάρκες του και αυτοκαταστρέφεται».
«Έχω σταματήσει να ονειρεύομαι οτιδήποτε άλλο εκτός από το τέλος αυτού του πολέμου. Έχω συνηθίσει τις σειρήνες της αεροπορικής επιδρομής. Έχω μάθει να χωράω όλη μου τη ζωή σε ένα σακίδιο.
Υπάρχουν γυναίκες που βρίσκουν τη δύναμη να βγάλουν τραυματίες κάτω από τα χαλάσματα, να αποκρούσουν τις επιθέσεις των βιαστών, να γεννήσουν μωρά κάτω από πυρά οβίδων. Η ζωγραφική απαιτεί περίπου ένα δισεκατομμύριο φορές λιγότερη δύναμη και ενέργεια.
Το πιο σημαντικό, τούτη τη στιγμή, είναι να είσαι άνθρωπος. Να κάνεις ό,τι μπορείς. Να βοηθάς όποιον μπορείς. Και όταν μας περισσεύει ένα λεπτό, τότε ας θυμηθούμε ότι είμαστε και καλλιτέχνες και να δημιουργήσουμε κάτι που θα μείνει στα βιβλία της Ιστορίας.
Δεν αποδίδω σημασία στα έργα μου για τον πόλεμο. Μακάρι να μην είχα λόγο να τα δημιουργήσω. Νομίζω όμως ότι το ωραιότερο έργο μου θα είναι αυτό που θα ζωγραφίσω την ημέρα της νίκης».