αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας

Τι συμβαίνει λοιπόν με το θέμα της μετανάστευσης στην κεντρική Μεσόγειο; Και τι κάνει η Ευρώπη γι’ αυτό;

Πώς λειτουργούν οι έρευνες και οι διασώσεις στην κεντρική Μεσόγειο:

Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, τα άτομα που διατρέχουν κίνδυνο στη θάλασσα πρέπει να διασώζονται γρήγορα και να μεταφέρονται σε έναν ασφαλή τόπο, δηλαδή μια χώρα όπου θα αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι και όπου θα τους προσφερθεί πραγματική ευκαιρία να ζητήσουν άσυλο.

Μέχρι πρόσφατα αυτό σήμαινε ότι κάποιος/α που διασώθηκε στην κεντρική Μεσόγειο κατά τη διαδρομή από τη Λιβύη θα έπρεπε να μεταφερθεί στην Ευρώπη, καθώς η επιστροφή του/της στη Λιβύη θα τον/την καταδίκαζε στον κίνδυνο αυθαίρετης κράτησης και βασανιστηρίων.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να βρεθούν αντιμέτωπες με ένα δίλημμα: αφενός ήθελαν να εμποδίσουν τη μετανάστευση στην κεντρική Μεσόγειο, καθώς δεν θέλουν οι άνθρωποι να μετακινούνται προς την Ευρώπη,  αφετέρου δεν θα μπορούσαν να επιστρέψουν τους ανθρώπους στη Λιβύη χωρίς να παραβιάσουν τον νόμο.

Έτσι, εφηύραν ένα τρόπο προκειμένου να παρακάμψουν τον νόμο: άρχισαν να στηρίζουν το Λιβυκό Λιμενικό ώστε να παραλαμβάνει τους ανθρώπους από τη θάλασσα και να τους επιστρέφει στη Λιβύη. Προκειμένου να καταστεί αυτό δυνατό, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις βοήθησαν με πολλούς τρόπους το Λιβυκό λιμενικό, μεταξύ άλλων με δωρεές σκαφών, εκπαιδευτικά συνεργεία, βοήθεια στον σχεδιασμό και τον συντονισμό και – το σημαντικότερο όλων – τους παρείχαν βοήθεια ώστε να κάνουν όλες τις απαραίτητες ενέργειες, με απώτερο σκοπό να δημιουργηθεί η «περιφέρεια έρευνας και διάσωσης» της Λιβύης στην κεντρική Μεσόγειο.


Μια γυναίκα κι ένα παιδί πάνω στο πλοίο διάσωσης Sea-Watch 3, αποκλεισμένοι στη θάλασσα για 19 μέρες- © Chris Grodotzki/Sea-Watch

Πώς λειτουργεί αυτό στην πράξη; Η απάντηση είναι ότι δεν συμβαίνει, όπως είδαμε κατά τη διάρκεια της ακινητοποίησης του Sea-Watch και της Sea-Eye, καθώς και του αποκλεισμού των δραστηριοτήτων του Proactiva Open Arms.

ΕΧΟΥΜΕ ΕΝΤΩΠΙΣΕΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΠΕΥΘΥΝΟΥΜΕ

1. Το σύστημα του Δουβλίνου
Με το πέρασμα των χρόνων, υπήρξαν πολλές περιπτώσεις σκαφών που μετέφεραν πρόσφυγες και μετανάστες/τριες στη Μεσόγειο και παρέμειναν χωρίς επίβλεψη για ώρες, ημέρες ή και εβδομάδες. Αυτές οι καθυστερήσεις οδήγησαν σε πλήθος θανάτων στη θάλασσα, όπως στην περίπτωση του πλοίου «left to die» το 2011 και του «children shipwreck» το 2013.

Μετά από τέτοια σοβαρά περιστατικά, οι χώρες της ΕΕ διενέργησαν αρκετές ναυτικές επιχειρήσεις, σώζοντας χιλιάδες ζωές. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, προκειμένου να μειωθεί ο αριθμός των ανθρώπων που φθάνουν στην Ευρώπη, τα κράτη μέλη της ΕΕ αποσύρονται όλο και περισσότερο από την άμεση εμπλοκή, αφήνοντας για άλλη μια φορά την κεντρική Μεσόγειο αφύλακτη.

Για να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα και να αντιμετωπιστεί ο μεγάλος αριθμός θανάτων που σημειώθηκαν στην κεντρική Μεσόγειο, αρκετές ΜΚΟ έστειλαν πλοία για τη διάσωση των ανθρώπων – σε συμφωνία με το διεθνές ναυτικό δίκαιο. Ωστόσο, ακόμα και τα πλοία διάσωσης των ΜΚΟ εγκαταλείπονται στην θάλασσα, καθώς τους αρνούνται την αποβίβαση των ανθρώπων που έχουν διασώσει στην Ευρώπη, ιδίως στην Ιταλία και στη Μάλτα. Γιατί λοιπόν οι κυβερνήσεις της νότιας Ευρώπης είναι τόσο επιφυλακτικές και δεν επιτρέπουν στους ανθρώπους να αποβιβαστούν στη χώρα τους;

Ένας σημαντικός λόγος είναι το σύστημα του Δουβλίνου, σύμφωνα με το οποίο η πρώτη χώρα που εισέρχεται ο αιτών/ούσα άσυλο είναι συνήθως υπεύθυνη για την εξέταση της αίτησής του/της για άσυλο, τη φιλοξενία τους κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, την ένταξη του/της επιτυχόντος/ούσας αιτούντος/ούσας και τον επαναπατρισμό όσων δεν λαμβάνουν προστασία. Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις για τα κράτη πρώτης γραμμής, τα οποία -λόγω απουσίας Ευρωπαϊκών μηχανισμών αλληλεγγύης για τον επιμερισμό των ευθυνών- επιλέγουν ολοένα και περισσότερο να αποκλείουν την πρόσβαση των αιτούντων άσυλο στη χώρα τους, ακόμη και όταν αυτό σημαίνει ότι τους εκθέτουν σε θανατηφόρους κινδύνους και να παραβιάζουν διεθνείς υποχρεώσεις.

Αποτυγχάνοντας με αυτόν τον τρόπο ως προς τα κράτη μέλη της πρώτης γραμμής της ΕΕ, το σύστημα αποτυγχάνει επίσης και στους/τις αιτούντες/ούσες άσυλο, οι οποίοι/ες εγκαταλείπονται στη θάλασσα, αφήνονται να μαραζώνουν στις χώρες της ΕΕ που χαρακτηρίζονται από αναποτελεσματικές ή πολυσύνθετες διαδικασίες ασύλου, ή αδυνατούν να επανενωθούν με τις οικογένειές τους που βρίσκονται ήδη σε διαφορετικές χώρες της Ευρώπης.

Δυστυχώς, οι προτάσεις για τη μεταρρύθμιση του συστήματος του Δουβλίνου, ή τουλάχιστον η καθιέρωση μιας ταχείας και αξιόπιστης διαδικασίας αποβίβασης και ενός δίκαιου συστήματος διανομής των αιτούντων/ουσών άσυλο μεταξύ των χωρών της ΕΕ, έχουν μέχρι στιγμής παραλύσει με ευθύνη ορισμένων ευρωπαϊκών κυβερνήσεων.

2. Η συμφωνία με τη Λιβύη

Τα τελευταία χρόνια, η Ιταλία και άλλες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις κρατούν όλο και περισσότερους πρόσφυγες και μετανάστες/τριες μακριά από την Ευρώπη, αναθέτοντας τον έλεγχο των συνόρων στις αρχές της Λιβύης, και επιτρέποντας, ειδικότερα, στην Λιβυκή Ακτοφυλακή να αναχαιτίζει την πορεία των ανθρώπων που βρίσκονται σε κατάσταση κινδύνου στη θάλασσα και να τους επιστρέφει στη Λιβύη.

Το γεγονός ότι οι γυναίκες, οι άνδρες και τα παιδιά που επεστράφησαν στη Λιβύη, κρατούνται αυθαίρετα, βασανίζονται, βιάζονται και βιώνουν εκμετάλλευση φαίνεται να είναι μικρής σημασίας για τους ευρωπαίους ηγέτες.


Μια προσφύγισσα κλαίει μετά τη σύλληψή της από την αστυνομία κατά τη μετανάστευσής στη Λιβύη – © Taha Jawashi

Βασικό μέρος αυτής της στρατηγικής ήταν η διακήρυξη μιας Λιβυκής περιοχής έρευνας και διάσωσης στην κεντρική Μεσόγειο τον Ιούνιο του 2018 – η οποία σήμαινε την παράδοση στις αρχές της Λιβύης της ευθύνης για το συντονισμό των επιχειρήσεων διάσωσης στην περιοχή όπου συνέβησαν τα περισσότερα ναυάγια και για την έκδοση εντολών διάσωσης, για το πού θα αποβιβάζονται οι άνθρωποι. Αλλά η Λιβύη δεν έχει την δυνατότητα να συντονίζει τις διασώσεις και οι άνθρωποι που διασώθηκαν στη θάλασσα δεν μπορούν να μεταφερθούν νόμιμα στη Λιβύη.

Τώρα, αν κάποιο πλοίο διασώζει ανθρώπους στην περιοχή έρευνας και διάσωσης της Λιβύης, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δεν μπορούν να πουν «να τους μεταφέρουμε στη Λιβύη» – καθώς αυτό θα ήταν παράνομο – αλλά μπορούν να πουν «αυτή είναι η περιοχή έρευνας και διάσωσης της Λιβύης, οπότε θα πρέπει να τους ρωτήσετε τι θα κάνουν». Ωστόσο, ο πλοίαρχος εξακολουθεί να δεσμεύεται από το διεθνές δίκαιο, και δεν επιτρέπεται να τους επιστρέψει στη Λιβύη.

Συνεπώς, δημιουργείται μια γελοία κατάσταση «catch 22», κατά την οποία οι άνθρωποι που διασώθηκαν στη θάλασσα δεν μπορούν να μεταφερθούν ούτε στη Λιβύη ούτε στην Ευρώπη και έτσι παραμένουν αποκλεισμένοι στη θάλασσα.

Η πιο ύπουλη συνέπεια αυτής της κατάστασης είναι ότι οι πλοίαρχοι, ιδιαίτερα των εμπορικών πλοίων, αναπόφευκτα αποθαρρύνονται από την τήρηση της υποχρέωσής τους να σώζουν ανθρώπους που κινδυνεύουν στη θάλασσα, καθώς φοβούνται μήπως τελικά παραμείνουν αγκυροβολημένοι για μέρες χωρίς λιμάνι προς αποβίβαση.

Κι ενώ τα διασωστικά σκάφη των ΜΚΟ διαταράσσουν την ευρωπαϊκή στρατηγική εξωτερικής ανάθεσης, ορισμένες κυβερνήσεις τα εμποδίζουν να διεξάγουν δραστηριότητες διάσωσης μέσω αβάσιμων ποινικών ερευνών και γραφειοκρατικών εμποδίων, επιδεινώνοντας την κατάσταση.

Στο τελευταίο παράδειγμα, στις 8 Ιανουαρίου 2019, οι ισπανικές ναυτιλιακές αρχές εξέδωσαν διοικητική εντολή που εμπόδιζε το πλοίο Open Arms της Proactiva να διασώσει ανθρώπους στην κεντρική Μεσόγειο. Σε αυτή την εντολή, οι ισπανικές αρχές αναγνωρίζουν τις αποτυχίες του συστήματος, υπογραμμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο τα μεσογειακά κράτη αντιδρούν στις πρόσφατες διασώσεις με τρόπους που παραβιάζουν το διεθνές ναυτικό δίκαιο και τα διεθνή πρότυπα, αλλά αναγκάζουν τους διασώστες και τους αιτούντες/ούσες άσυλο να πληρώσουν το τίμημα.

Με την δημιουργία αυτής της συμφωνίας και την απομάκρυνση των ΜΚΟ από την περιοχή έρευνας και διάσωσης της Λιβύης, οι Ευρωπαίοι ηγέτες δημιούργησαν μια νομική μυθοπλασία, χρησιμοποιώντας τεχνάσματα για να ισχυριστούν ότι δεν έχουν καμία ευθύνη για τους ανθρώπους που κινδυνεύουν στη θάλασσα. Αυτό δεν είναι λύση.

3. Διαστρέβλωση της συζήτησης για τη μετανάστευση με πολιτικό όφελος

Ο αριθμός παράνομων διελεύσεων από τα εξωτερικά σύνορα της Ευρώπης μειώθηκε κατά το 2018, αγγίζοντας τα χαμηλότερα επίπεδα που έχουν καταγραφεί τα τελευταία πέντε χρόνια, σύμφωνα με την Frontex, την ευρωπαϊκή υπηρεσία για θέματα συνόρων. Ωστόσο, ορισμένοι πιστεύουν ότι υπάρχει μια συνεχιζόμενη «κρίση» μετανάστευσης στη Μεσόγειο.

Μόνο 114.000 πρόσφυγες και μετανάστες/τριες διέσχισαν τη Μεσόγειο το 2018, φτάνοντας κυρίως στην Ισπανία (58.569), την Ελλάδα (32.497) και την Ιταλία (23.370).

Λαμβάνοντας υπόψιν ότι στην ΕΕ ζουν πάνω από 500 εκατομμύρια άνθρωποι και συγκρίνοντας τον αριθμό αυτό με το πλήθος των ανθρώπων που μετακινούνται μέσα στην Αφρική και την Ασία, απέχουμε πολύ από το «κύμα» προσφυγικών εισροών, για το οποίο μερικοί θέλουν να μας πείσουν.

Ενώ οι πρόσφατες πολιτικές, ιδίως από την Ιταλία, οδήγησαν στην ανάδειξη των αποκαλούμενων «σκαφών-φαντασμάτων» που καταφθάνουν στην Ιταλία, δίχως να γίνονται αντιληπτά, και τα οποία έχουν αυξήσει την πιθανότητα ναυαγίων ή επιχειρήσεων επιστροφής στη Λιβύη που δεν καταγράφονται, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αριθμός των θαλάσσιων διαβάσεων έχει μειωθεί κατακόρυφα, ιδίως λόγω της εξωτερικής ανάθεσης του ελέγχου των συνόρων στη Λιβύη, το 2017.

Παρά τα γεγονότα αυτά, ορισμένες κυβερνήσεις εξακολουθούν να επιμένουν ότι η Ευρώπη αντιμετωπίζει «κρίση» και ότι οι μετανάστες/τριες και οι πρόσφυγες αποτελούν απειλή για την ευρωπαϊκή ήπειρο, όπως και οι πολίτες που τους βοηθούν, συμπεριλαμβανομένης της διάσωσής τους από τη θάλασσα.

Η διασπορά της διαίρεσης και του μίσους κατά των ξένων, εκμεταλλευόμενοι το ευδιόρατο θέαμα των θαλάσσιων διασώσεων – παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι/ες μεταναστεύουν δια ξηράς και αέρα – και η απόδοση της ευθύνης στην ΕΕ για τα πάντα, ακόμη και όταν οι εθνικές κυβερνήσεις δημιουργούν τα προβλήματα, αποτελεί μια υποκινούμενη στρατηγική από την πλευρά ορισμένων πολιτικών οι οποίοι ενδιαφέρονται περισσότερο για την απόκτηση ψήφων παρά για την επίλυση προβλημάτων. Οι άνδρες, οι γυναίκες και τα παιδιά που αφέθηκαν να υποφέρουν στη θάλασσα είναι απλά πιόνια σε αυτό το πολιτικό παιχνίδι.

ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΛΥΣΗ;

Προκειμένου να αντιμετωπιστεί μια τόσο περίπλοκη κατάσταση, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις πρέπει να συνεργαστούν για μια κοινή λύση, η οποία θα λειτουργεί υπέρ όλων των κρατών και, πρωτίστως, υπέρ όλων των ανθρώπων.


© Chris Grodotzki/Sea-Watch

Εάν θέλουν λιγότερες παράνομες μετακινήσεις ατόμων στην Ευρώπη, πρέπει να παρέχουν ασφαλείς και νόμιμες δυνατότητες ώστε να έρθουν και να ζητήσουν άσυλο, να αναζητήσουν εργασία ή να επανενωθούν με τις οικογένειές τους. Αυτό δεν συνεπάγεται την κατάργηση των συνοριακών ελέγχων, αλλά την επέκταση ασφαλών και τακτικών οδών και τη βελτίωση της μεταναστευτικής διακυβέρνησης.

Φυσικά, αρκετοί/ες θα συνεχίσουν να μετακινούνται μέσω θαλάσσης με σαθρά σκάφη, οπότε η Ευρώπη θα πρέπει να έχει έναν μηχανισμό προκειμένου να μπορέσει να ανταποκριθεί. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη αρκετών σκαφών διάσωσης, αλλά και την θέσπιση ενός γρήγορου και αξιόπιστου μηχανισμού αποβίβασης σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και ενός αξιοκρατικού συστήματος για την κατανομή των ευθυνών για τους αιτούντες/ούσες άσυλο μεταξύ των χωρών της ΕΕ.

Καθώς οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συνεργάζονται με τις Λιβυκές αρχές, για να βοηθήσουν στη σταθεροποίηση της χώρας, πρέπει να δοθεί έμφαση στην προώθηση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσφύγων και των μεταναστών/στριών. Η ευρωπαϊκή υποστήριξη και συμβολή στη Λιβύη θα πρέπει να συμβάλλει ώστε να δοθεί ένα τέλος στην κράτηση όσων καταφθάνουν παράνομα, να εξασφαλιστεί η άμεση απελευθέρωση όσων κρατούνται αυθαίρετα και να εξασφαλιστεί η επανεγκατάσταση των προσφύγων σε μια ασφαλή χώρα.

ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΒΕΛΤΙΩΣΟΥΜΕ


Ένα μωρό γελάει στο δρόμο προς την Ιταλία μετά από μια επιχείρηση διάσωσης στα ανοικτά των ακτών της Λιβύης το 2016. – © Andreas Solaro / AFP / Getty Images

Ο Δημήτρης Αβραμόπουλος, Επίτροπος Μετανάστευσης, Εσωτερικών Υποθέσεων και Ιθαγένειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δήλωσε σχετικά με το φιάσκο των πλοίων Sea-Watch/Sea-Eye:

«Δεν ήταν η καλύτερη στιγμή της Ευρώπης… Η Ευρωπαϊκή Ένωση στηρίζει τις ανθρώπινες αξίες και την αλληλεγγύη. Και αν δεν τηρηθούν οι ανθρώπινες αξίες και η αλληλεγγύη, δεν υφίσταται η Ευρώπη».

Μπορεί να φαίνεται ότι αυτή η «άλλη» Ευρώπη για την οποία μιλάει είναι ήδη εδώ. Αλλά τα ανθρώπινα δικαιώματα και η αλληλεγγύη εξακολουθούν να υποστηρίζονται από τους περισσότερους Ευρωπαίους/ες και οι πολιτικές τερματισμού της κίνησης των ανθρώπων με κάθε κόστος δεν υποστηρίζονται τόσο ευρέως όσο προτείνουν οι υποστηρικτές/τριες τους.

Πρέπει να περικόψουμε τη ρητορική που δαιμονοποιεί τους πρόσφυγες, τους μετανάστες/ριες αλλά και εκείνους/ες που προσπαθούν να τους βοηθήσουν, αποβλέποντας αποκλειστικά σε κάποιο πολιτικό κέρδος. Πολλοί Ευρωπαίοι/ες στηρίζουν τη διάσωση ανθρωπίνων ζωών στη θάλασσα, θέλουν ένα πιο δίκαιο σύστημα ασύλου, δικαιότερη διαχείριση του μεταναστευτικού και θέλουν να διασφαλίσουν ότι τα δικαιώματα των ανθρώπων που μεταναστεύουν στην Ευρώπη προστατεύονται και δεν υποχωρούν.

Δεν υπάρχει απλή λύση. Ακριβώς λόγω της πολυπλοκότητας της κατάστασης, οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων πρέπει να βάλουν στην άκρη την καταστροφολογία και να εργαστούν προκειμένου να υιοθετήσουν αξιόπιστες, αποτελεσματικές, ανθρωπιστικές και ρεαλιστικές πολιτικές, οι οποίες θα υποστηρίζουν – αντί να υπονομεύουν – τα ανθρώπινα δικαιώματα.