«Πέφτουν οι μάσκες, πέφτουν από το βάθρο τους, αλλά δεν μπορούμε να μείνουμε εκεί»

του Θάνου Καμήλαλη

Η ομάδα WOM.A, δηλαδή Women in Arts, ξεκίνησε ανεπίσημα τον Σεπτέμβρη, όταν 14 γυναίκες από ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα επαγγελμάτων της  Τέχνης άρχισαν να συνδιαλέγονται γύρω από «όλες τις πρακτικές που κατατάσσουν εργασιακά τις γυναίκες σε δεύτερη ταχύτητα», σε έναν χώρο που «μαστίζεται από σεξιστικές συμπεριφορές».

«Στην ουσία έχουμε μία κοινή βούληση να συγκροτήσουμε μία πλατφόρμα γυναικών στην Τέχνη, ώστε ν’ ανοίξουμε ένα πεδίο έρευνας και διαλόγου πάνω στην έμφυλη ανισότητα, το οποίο έχει πολλά παρακλάδια. Χρονικά συμπέσαμε με αυτή την μεγάλη έξαρση τώρα που έχει πάρει όλη αυτή η κατάσταση με τις καταγγελίες για κακοποίηση. Δεν φτιαχτήκαμε μόνο γι αυτό αλλά αλλά εννοείται ότι είμαστε δίπλα σε κάθε γυναίκα που θέλει να καταγγείλει οποιοδήποτε τέτοιο περιστατικό. Είμαστε σε συνεννόηση με το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών και με την ομάδα «Φύλο και Ισότητα» απ’ το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, ώστε να φτιάξουμε ένα πρωτόκολλο σε σχέση με το πώς μπορούμε να βοηθούμε αυτά τα θύματα νομικά, ψυχολογικά, με κάποιες δημοσιεύσεις. Θέλουμε ν’ ανοίξουμε ένα μακροπρόθεσμο πεδίο δράσης σε σχέση με τη θέση της γυναίκας μέσα στην τέχνη» εξηγεί στο ραδιόφωνο του TPP η Χρηστίνα Γαρμπή, ηθοποιός και σκηνοθέτης.

«Αυτό σημαίνει έρευνα, στατιστική πάνω στις χειροπιαστές ανισότητες», προσθέτει. Οι ανισότητες αυτές καλυπτουν ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα. Από πάρα πολλά πεδία και διευθυντικές θέσεις όπου οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται και δεν έχουν ίσες ευκαιρίες, στο πώς αμοίβονται και πώς αντιμετωπίζονται κατά την εργασία τους οι γυναίκες σε άλλα πεδία, στα σεξιστικά στερεότυπα που αναπαράγονται ακόμα και το 2021. «Γιατί τόσες λίγες γυναίκες είναι σε διευθυντικές θέσεις; Γιατί τόσες λίγες γυναίκες, παράδειγμα στο σινεμά, είναι σε τεχνικά πόστα, όπως διευθύντριες φωτογραφίας, μοντέζ, τεχνικοί, ηλεκτρολόγοι… Γιατί υπάρχει τέτοια υποεκπροσώπηση των γυναικών, σε πολλά άλλα σημεία της τέχνης; Επειδή νομίζω ότι δεν υπάρχει ενδιαφέρον από την Πολιτεία, οφείλουμε εμείς οι ίδιες να επαναπροσδιορίσουμε το αφήγημα που θέλει τις γυναίκες να είναι ικανές μόνο για συγκεκριμένα πεδία τέχνης, Είναι ώρα να επαναπροσδιορίσουμε τη δημιουργικότητά μας και το αν έχουμε ή όχι ικανότητες συντονισμού, ικανότητες δημιουργίας, ικανότητες συγγραφής… Είναι πάρα πολλά τα πεδία στα οποία υποεκπροσωπούμαστε» αναφέρει η Χρηστίνα Γαρμπή. «Υπάρχει ένα μεγάλο κομμάτι που είναι το δραματουργικό κομμάτι, τόσο στο θέατρο, όσο στο σινεμά και στην τηλεόραση. Θα μπορούσαν να υπάρξουν κίνητρα για γυναίκες δημιουργούς, κίνητρα για γυναίκες συγγραφείς» συνεχίζει, ενώ στηλιτεύει παράλληλα τα σεξιστικά στερεότυπα που αναπαράγονται σε κυρίαρχες μορφές της Τέχνης ακόμα και σήμερα.

«Θέλουμε να τονίσουμε το ότι, ενώ θεωρητικά ζούμε σε μία κοινωνία ίση, τελικά, αν πάρεις τους φορείς, τους θεσμούς, τις σκηνοθεσίες, τα πάντα, επικυριαρχεί η πατρική φιγούρα, κατά πολύ μεγάλο ποσοστό. Αυτά έχουν να κάνουν με μία σειρά από πράγματα, όπως την αντιμετώπιση της γυναίκας ως αδύναμης, ως μη ίσου συνομιλητή, ως “σου κάνουμε τη χάρη κορίτσι μου που ήρθες να δουλέψεις”» τονίζει η Κατερίνα Φώτη, χορεύτρια, χορογράφος και δικηγόρος, επίσης μέλος της πρωτοβουλίας.

Το κύμα καταγγελιών, για γνωστούς «αστέρες» του χώρου, έχουν βάλει το ζήτημα της έμφυλης βίας στην πρώτη γραμμή, με έναν τρόπο που δεν είχαμε δει ποτέ μέχρι τώρα στην Ελλάδα. Το ερώτημα είναι το αν, παράλληλα με τις καταγγελίες και τη σωρεία υποθέσεων που συσσωρεύονται, υπάρχει η πιθανότητα για μία συνολικότερη αλλαγήτου πλαισίου. Πριν λίγες μέρες, το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών συγκρότησε το Πειθαρχικό του Συμβούλιο και μέσα σε λίγες μέρες, ανέφερε ότι «υπάρχουν πάνω από 1.000 καταγγελίες». Παράλληλα, οι σπουδαστές και σπουδάστριες του Εθνικού Θεάτρου και της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών εξέδωσαν συλλογικά κείμενα, με τα οποία καταγγέλλουν «αμέτρητα περιστατικά» σεξουαλικών παρενοχλήσεων και κακοποιητικών συμπεριφορών, προσπαθώντας να δημιουργήσουν ασφαλείς χώρους όπου θα καταγράφονται και θα καταγγέλλονται τέτοιες υποθέσεις.

Η αναγγελία της πρωτοβουλίας WOM.A ως μίας ομάδας που ασχολείται με έμφυλα ζητήματα, έδωσε και αυτή το έναυσμα σε γυναίκες του χώρου για να μιλήσουν, έστω προσωπικά, σε μέλη της. Φαίνεται δηλαδή ότι κάθε συντονισμένη, «θεσμική» προσπάθεια, έρχεται να καλύψει ένα ζήτημα για το οποίο πρεπει να ειπωθούν και να αλλάξουν πολλά. «Λόγω της ενεργοποίησης του χώρου υπάρχει μία ευρεία συζήτηση. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν καταφύγει σε εμάς για να μιλήσουν, να δικτυωθούν… Βέβαια δεν είμαστε θεσμικός φορέας, δεν έχουμε νομικό τμήμα, αν και εγώ έχω μιλήσει με κάποιους ανθρώπους, γιατί είμαι και δικηγορος. Θα προσπαθήσουμε να δούμε ποιος είναι ο πιο εύκολος τρόπος ένας άνθρωπος να έρχεται σε επαφή με αρμόδιους ή συλλογικότητες, ώστε να τον συνδράμουν πιο ολοκληρωμένα» αναφέρει η Κατερίνα Φώτη και συνεχίζει, «ξεκίνησαν να στέλνουν κάποιες προσωπικές εμπειρίες στα μέλη. Αυτό είναι κάτι που κάποιοι άνθρωποι το κάνανε αυθόρμητα, εμείς δεν θα διαχειριστούμε αυτές τις καταγγελιες με κάποιον επίσημο ή μηντιακό τρόπο. Τους παραπέμψαμε νομικά, παραπέμψαμε σε συλλογικότητες, ενώ ως προς το πώς θα παρεμβαίνουμε, αυτό είναι κάτι που πρέπει να συζητηθεί».

Παράλληλα, εστιάζει στο έμφυλο ζήτημα του προβλήματος, εξηγώντας ότι για τις γυναίκες «αφορά μία στερεοτυπική συμπεριφορά που βιώνουν επί μακρόν, οπότε όταν συμβαίνει η κακοποιητική συμπεριφορά, μπορεί πολύ εύκολα να διαλύσει την ψυχολογία. Γιατί έχει μεγαλώσει με το “εσύ φταις που”, με όλα αυτά τα στερεότυπα και την εσωτερίκευση τέτοιου είδους ενοχών, οπότε η ενσωμάτωση μίας τέτοιας εμπειρίας προστίθεται πάνω στις προηγούμενες».

Δικαιώματα αντί σχέσης εξουσίας

Τίθεται εδώ όμως και το ευρύτερο ζήτημα των εργασιακών δικαιωμάτων, σε έναν χώρο όπου οι επαγγελματίες του αναγκάζονται συχνά να βρίσκονται στη μαύρη εργασία και σε ολιγόμηνες συμβάσεις. Σχετικά με το αν όλα αυτά συνδέονται και αν τελικά μία από τις αφορμές για τέτοιες κακοποιήσεις, ένα πάτημα στη σχέση εξουσίας που αναπτύσσεται, είναι το γεγονός ότι η γυναίκα βρίσκεται σε έναν χώρο όπου δεν έχει δικαιώματα, η απάντηση είναι καταφατική. «Είναι καθαρά δομικό το θέμα. Το θέμα είναι πώς δουλεύεις. Έχεις υπογράψει συμβόλαιο στις πρόβες σου; Είσαι καλυμμένος, καλυμμένη απέναντι σε κάποια κακοποιητική συμπεριφορά; Επίσης δέχεσαι να λάβεις το κόστος να μιλήσεις;  Μπορώ να μιλήσω τώρα για τους δικούς μου τομείς. Είναι πάρα πολύ απαραίτητο να υπογράφεις συμβόλαιο, να έχεις συμβόλαιο. Να μπορείς να έχεις τα δικαιώματά σου. Και τα εργασιακά, αλλά και να είσαι ορατός τέλος πάντων, γιατί μετά πολλές φορές σε βγάζει ο άλλος τρελό, αυτό έχει τη ρίζα του και σε ένα άλλο πρόβλημα, ότι η τέχνη δεν είναι δουλειά στη χώρα μας. Δηλαδή εφόσον είσαι αόρατος και δουλεύεις μαύρα, είσαι εξωθεσμικός αναγκαστικά πολλές φορές» σχολίαζει η Χρηστίνα Γαρμπή.

«Τέτοιες υποθέσεις έχουν και το χαρακτηριστικό της εκμετάλλευσης, με την έννοια του εξουσιαστή – εξουσιαζόμενου. Είναι ένα τεράστιο ζήτημα. Θα μιλήσω για τον χώρο μου, τον χορό, με ένα απλό παράδειγμα, το ότι σκέφτεσαι πάρα πολύ το αν θα μείνεις έγκυος. Γιατί αν μείνεις έγκυος μπορεί να μην ξαναδουλέψεις για την επόμενη 5ετία – 6ετία. Δεν υπάρχει κανένα περιβάλλον που να σου επιτρέπει να πάρεις άδεια, δουλεύουμε με συμβάσεις ούτως ή άλλως προβληματικές. Δηλαδή όσες δουλεύουν ως δασκάλες, δουλεύουν με συμβάσεις που λήγουν Ιούνιο. Δεν υπάρχουν συμβάσεις αορίστου. Αν δουλεύεις ως χορεύτρια, είναι τρίμηνες οι συμβάσεις, δεν υπάρχει καμία κρατική μέριμνα. Τρεις μήνες απασχόληση, μετά τέλος, μετά άλλους τρεις μήνες. Οπότε, ειδικά αν είσαι γυναίκα, αυτό σε κάνει να σκέφτεσαι τι θα γίνει αν θέλεις να φέρεις ένα παιδί σε αυτόν τον κόσμο. Και όχι γιατί η κοινωνική μας εκπλήρωση είναι το παιδί, αλλά ως προς την προσωπική επιλογή. Υπάρχει και αυτό το κομμάτι, που είναι το ζήτημα δικαιωμάτων στην εργασία, γενικά στον Πολιτισμό. Υπάρχει και το κομμάτι των ευκαιιών σε μία γυναίκα να δουλέψει, συνολικά» αναφέρει η Κατερίνα Φώτη.

Παράλληλα, υπάρχει και η ορατή αυτές τις μέρες κατάσταση όπου «μπορώ να σε αποκαλώ όπως θέλω, να λέω ό,τι μου κατέβει στο κεφάλι, να γκαρίζω, να μην ακούω τη γνώμη σου, να σε προσπερνάω και να προτιμώ να ακούω τους άντρες. Καλλιτεχνικά συμβαίνει αυτό πάρα πολύ, που είναι η πιο ήπια μορφή αλλά εγώ το βάζω γιατί από εκεί ξεκινάει το πρόλημα. Συμβαίνει π.χ. κατά τη διάρκεια μίας πρόβας, να μην ακούγεται η γνώμη μίας γυναίκας, να προσπερνάνε την άποψή σου  και να ακούγεται κάποιους συναδέρφους σου που είναι άντρες».

«Όλα για την Τέχνη»;

Ένα αντεπιχείρημα που χρησιμοποιείται εδώ είναι ότι «όλα γίνονται για την Τέχνη». Η ιδέα δηλαδή, το πρότυπο ότι ο καλλιτέχνεις πρέπει να «υποφέρει», να δεχθεί τη βία από τον «ανώτερό» του, ώστε να βγάλει το ταλέντο του στην παράσταση. «Ναι, είναι τελείως λανθασμένο πρότυπο δουλειάς. Λες και δεν είμαστε συνδημιουργοί. Λες και είμαστε ο ένας υπάλληλος του άλλου ή υποτακτικός του. Ισχύει αυτό ότι συμβαίνει. Υπάρχει αυτό το μοντέλο και μάλιστα θεωρείται και πολύ τιμητικό από κάποιους ηθοποιούς το να σε κακοποιεί ο σκηνοθέτης. Σημαίνει ότι νοιάζεται για σένα, σημαίνει ότι βλέπει κάτι σε σένα και ασχολείται» απαντάει η Χ.Γαρμπή. «Πραγματικά και νομίζω ότι πατάνε πάρα πολύ στην ανεργία. Πατάνε στο ότι σου κάνω χάρη που είσαι εδώ. Ακούγαμε από δασκάλους και σκηνοθέτες ότι “ο ηθοποιός έχει το δικαίωμα να μην παίξει στην παράσταση μόνο αν είναι νεκρός” Λες και δεν είσαι άλλος ένας εργαζόμενος, όπως όλοι οι άλλοι άνθρωποι του κόσμου» προσθέτει.

«Στον χορό, πρέπει να κοπιάσεις πάρα πολύ. Επίσης δεν παίρνεις ποτέ πισω τον κόπο σου. Χτυπάς τα πόδια σου, τρως τα λεφτά συο στις φυσιοθεραπείες κανά δίμηνο, να μην έχεις ασφάλιση, να σε ταϊζουν οι φίλοι για να σηκώσεις ξανά τα πόδια σου να χορεύεις. Οπότε το να υποφέρω για την τέχνη μου το κάνω ούτως η άλλως. Μιλάμε για ένα επάγγελμα που δεν αναγνωρίζεται ουσιαστικά σε αυτήν τη χώρα, περάσαμε μία πρώτη καραντίνα που δεν ενδιέφερε κανέναν τι θα γίνει με τον Πολιτισμό σε αυτήν τη χώρα. Οπότε η συμπεριφορά δεν έχει να κάνει με το πώς είμαι εγώ στη δουλειά μου. Δεν πρέπει ούτε κανείς να γκαρίζει ούτε να με βρίζει ούτε να με παρενοχλεί ούτε να με λέει «κουκλίτσα μου», επειδή θέλει να επιβάλει μία κατασταση. Τον σεβασμό τον κερδίζεις, οπότε όποιος χρησιμοποιεί τη βία για να καταφέρει να επιβληθεί και μάλιστα το ντύνει με το επιχείρημα ότι το κάνουμε για την Τέχνη και αυτό είναι η τέχνη, είναι μία κατάσταση προβληματική] συμπληρώνει η Κ.Φώτη καισυνεχίζει λέγοντας:

«Οι άνθρωποι που δουλεύουν στην Τέχνη είναι πολύ καταρτισμένοι, έχουν δαπανήσει πάρα πολλές ώρες μελέτης και προσωπικής σκέψης, υποχώρησης κλπ. για να κάνουν αυτό το πράγμα επαγγελματικάλ, οπότε οποιαδήποτε έκφραση βίας είναι απλά μία προσπάθεια να επιβληθείς με κάποιον τρόπο. Η εξουσιαστική αυτή σχέση είναι κάτι παθογενές, μπορείς απλά να εξηγήσεις τι θέλεις. Γενικώς οι άνθρποι που έχουν έναν ηγετικό ρόλο απέναντι στο σύνολο του έργου, όπως οι σκηνοθέτες που έχουν από κάτω τους ηθοποιούς, χορευτές, σκηνογράφους κλπ, μπορούν να κερδίσουν τον σεβασμό αν προσεγγίζουν τον κάθε συντελεστή με μία συγκατάβαση, ειλικρίνεια σε αυτό που πάνε να κανουν. Πολλοί χρησιμοποιούν την εξουσιαστική σχέση για να εκπληρώσουν άλλα πράγματα, το “εγώ” τους».

Σε έναν διάλογο που ανοίγει όλο και περισσότερο τις τελευταιες εβδομάδες, σε μία κραυγή που μεγαλώνει και συνταράσσει έναν ολόκληρο χώρο, το ερώτημα που προκύπτει, πέραν της ανάγκης για Δικαιοσύνη, είναι «και μετά τι». Η δομική αλλαγή τιθεται ξανά ως ανάγκη και από τις δύο καλλιτέχνιδες. «Είναι πολύ καλό που έχουμε μπει σε αυτή τη διαδικασία, είναι πολύ καλό που πέφτουν οι μάσκες, κάποιοι άνθρωποι πέφτουν από το βάθρο τους. Παρόλα αυτά όμως, δεν μπορούμε να μείνουμε εκει». «Ανοίγει αυτός ο διάλογος ούτως ή άλλως, αλλά εμείς δεν θέλουμε να μείνουμε στο ένα παρακλάδι που είναι η κακοποίηση. Θέλουμε να θέσουμε το θέμα δομικά, στη βάση του πυρηνικά. Να επαναπροσδιορίσουμε τι σημαίνει γυναίκα και θηλυκότητα μέσα στην τέχνη» καταλήγουν.

Μπορείτε να επικοινωνήσετε με την πρωτοβουλία στο [email protected] και στη σελίδα facebook: WOM.A – Women in Arts.

Την πρωτοβουλία απαρτίζουν οι:

Σοφία Αντωνίου – ηθοποιός/σκηνοθέτις

Ιώ Βουλγαράκη – σκηνοθέτις

Χρηστίνα Γαρμπή – ηθοποιός/σκηνοθέτις

Κάλλια Γερακιανάκη – μουσικός

Ειρήνη Γεωργαλάκη – ηθοποιός/σκηνοθέτις

Εριφίλη Γιαννακοπούλου – λυρική τραγουδίστρια/σκηνοθέτις

Μάρθα Γιαννακοπούλου – αρχιτέκτων/μηχανικός

Αμαλία Καβάλη – ηθοποιός/οικονομολόγος

Κατερίνα Μαυρογεώργη – ηθοποιός/σκηνοθέτις

Λυδία Μιχαήλ – παραγωγός κινηματογράφου/τηλεόρασης

Μαντώ Παπαρρηγοπούλου – ηθοποιός

Σοφία Πάσχου – σκηνοθέτις

Μαρία Τσιμά – ηθοποιός

Κατερίνα Φώτη – χορεύτρια/χορογράφος/δικηγόρος Αθηνών