Πέντε χρόνια από τη συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης-Τουρκίας για το προσφυγικό: Καιρός για αλλαγή

του Σπύρου Απέργη,

δικηγόρου, ειδικευμένου στο προσφυγικό Δίκαιο

Επίσης η ΕΕΔΑ ανέφερε ότι “o χαρακτηρισμός της Τουρκίας ως ασφαλούς τρίτης χώρας αντίκειται και στο ίδιο το ευρωπαϊκό κεκτημένο και ειδικότερα στο άρθρο 38 της ευρωπαϊκής Οδηγίας 2013/32/ΕΕ σχετικά με τις κοινές διαδικασίες για τη χορήγηση και ανάκληση του καθεστώτος διεθνούς προστασίας”.
Πέραν, όμως, από την αξιακή υπαναχώρηση του νομικού και του πολιτικού πολιτισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η συμφωνία (ή αλλιώς Κοινή Δήλωση) απέτυχε πλήρως σε όλους τους διακηρυγμένους στόχους της, δηλαδή αποδείχτηκε αναποτελεσματική. Μία σύντομη ματιά αρκεί για του λόγου το αληθές.

1.Οι επιστροφές των απορριφθέντων αιτούντων διεθνή προστασία

Οι επιστροφές αλλοδαπών στην Τουρκία, με βάση τη συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας, ήταν μόλις 1.950 από την έναρξη εφαρμογής της συμφωνίας στις 20 Μαρτίου 2016 μέχρι και τις 31 Δεκεμβρίου 2020 ήταν μόλις 2140 αλλοδαποί, [2] εάν μάλιστα προσθέσουμε και τους τουλάχιστον 42.000 παράτυπα εισελθόντες από τον Έβρο που εξαιρείται της συμφωνίας Ε.Ε. –Τουρκίας, φτάνουμε στους τουλάχιστον 177.000 εισελθόντες στην Ελλάδα την περίοδο Μαρτίου 2016-Δεκεμβρίου 2020. Η αναλογία επιστροφών σε σχέση με τους εισελθόντες πρόσφυγες και μετανάστες είναι αμελητέα και δείχνει την παταγώδη αποτυχία του στόχου αυτού.

2.Η μείωση των ροών προσφύγων και μεταναστών προς την Ευρώπη

Όπως έχω καταδείξει αλλού με συγκεκριμένα στοιχεία [3] τα αλλεπάλληλα περιοριστικά μέτρα των ευρωπαϊκών κρατών από το φθινόπωρο του 2015 και, συνακόλουθα των κρατών των δυτικών Βαλκανίων μέχρι και τον Φεβρουάριο 2016 ως προς τις προσφυγικές ροές οδήγησαν, κατά κύριο, στη μείωσή τους τα ίδια χρονικά διαστήματα στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Συνεπώς, η μείωση των παράτυπων εισόδων στην Ελλάδα είχε πραγματοποιηθεί λόγω του κλεισίματος του βαλκανικού διαδρόμου προς διάφορα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας ήταν απλώς η επίσημη επισφράγιση της περιοριστικής πολιτικής των ευρωπαίων ως προς την υποδοχή προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη και όχι ο κύριος λόγος περιορισμού των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς την Ελλάδα.

3.Μετεγκαταστάσεις προσφύγων από την Ελλάδα σε άλλα κράτη μέλη της Ε.Ε.

Οι υπουργοί Εσωτερικών της Ε.Ε. αποφάσισαν στις 22 Οκτωβρίου 2015 τη μετεγκατάσταση συνολικά 160.000 προσφύγων, που έφτασαν ή θα έφταναν στην Ελλάδα και την Ιταλία μέχρι το τέλος του 2016, σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέχρι τον Σεπτέμβριο 2017.Ο στόχος των μετεγκαταστάσεων επαναλήφθηκε και στο κείμενο της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας αλλά με διαφορετικούς αριθμητικούς στόχους λόγω της παρέλευσης χρόνου από τις αρχικές αποφάσεις. Τελικά μετεγκαταστάθηκαν μόνο 21.999 από την Ελλάδα και περίπου 45.900 από την Ιταλία που αντιστοιχεί μόλις στο 28.7% του στόχου των μετεγκαταστάσεων. Η απροθυμία εφαρμογής των εφαρμογής των ευρωπαϊκών αποφάσεων και η έλλειψη πολιτικής βούλησης από πλευράς των κρατών μελών της Ε.Ε. και οι αδυναμίες της ελληνικής διοίκησης οδήγησαν στην αποτυχία και αυτού του στόχου της συμφωνίας.

4.Θάνατοι προσφύγων στο Αιγαίο

Αριθμητικά, οι θάνατοι αλλοδαπών στο Αιγαίο έχουν μειωθεί από 799 το 2015 σε 102 το 2020 και γι’ αυτό η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι ελληνικές κυβερνήσεις επαίρονται ότι μειώθηκαν οι θάνατοι στο Αιγαίο λόγω της συμφωνίας Ε.Ε.-Τουρκίας. Όμως αποκρύπτουν τον αριθμό των εισελθόντων αλλοδαπών κατ’ έτος. Το 2015 φέρονται να εισήλθαν 856.723 παράτυποι αλλοδαποί στην Ελλάδα από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, συνεπώς η αναλογία θανάτων σε σχέση με τους εισερχόμενους ήταν ένας θάνατος για κάθε 1072 αφίξεις ενώ το 2020 εισήλθαν 9714 αλλοδαποί, δηλαδή η αναλογία ήταν ένας θάνατος για κάθε 95 αφίξεις. Αυτό σημαίνει ότι το Αιγαίο κατέστη δέκα φορές πιο επικίνδυνο για ταξίδια των παράτυπων αλλοδαπών από τα παράλια της Τουρκία προς τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, συνεπώς η ιδιαίτερα αυξημένα αναλογία θανάτων/παράτυπων εισόδων καταδεικνύει την αυξημένη συχνότητα θανάτων σε σχέση με τους παράτυπους αλλοδαπούς που έρχονται στην Ελλάδα. Η συμφωνία απέτυχε να καταστήσει πιο ασφαλή τα ταξίδια των αλλοδαπών προς την Ελλάδα.

Καιρός για αλλαγή

Η οικουμενικότητα του ζητήματος των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών δεν επιδέχεται λύσεις που μπορούν να εφαρμοστούν μόνο σε εθνικό πλαίσιο. Εξάλλου, η γεωγραφική θέση της Ελλάδας δεν επιτρέπει αυταπάτες για εθνικές λύσεις. Η διεθνοποίηση του ζητήματος στα διεθνή fora, η ένταξή του στην ευρωπαϊκή ατζέντα, το αίτημα για αναλογική κατανομή των προσφύγων και των μεταναστών στο σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών, ο ανθρωπισμός και ο σεβασμός των διεθνών συνθηκών μπορούν και πρέπει να αποτελέσουν τα βασικά βήματα για μια ορθολογική διαχείριση του προβλήματος σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι καιρός να σταματήσει να αντιμετωπίζει το προσφυγικό και μεταναστευτικό ως πρόβλημα κυρίως, δημόσιας ασφάλειας και τάξης. Παραβλέπει, έτσι, ότι η σύγχρονη έννοια της ασφάλειας με κοινωνικό πρόσημο δεν περιλαμβάνει μόνο τη διαφύλαξη της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας και της περιουσίας των πολιτών κάθε κράτους, όπως την υιοθετούν οι σημερινές πολιτικές της Ε.Ε., αλλά εμπλουτίζεται και περιλαμβάνει την αξιοπρεπή διαβίωσή τους, τα κοινωνικά δικαιώματα τη λεγόμενη κοινωνική ασφάλεια. [4]

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ελλάδα θα πρέπει να κινηθούν στην κατεύθυνση των ασφαλών και νόμιμων διόδων στα σύνορά τους ώστε οι αιτούντες διεθνή προστασία να έχουν πρόσβαση στην επικράτεια των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αποτελεί προϋπόθεση για την άσκηση του δικαιώματος διεθνούς προστασίας τους. Έτσι θα καταπολεμηθεί και η διακίνηση ανθρώπων αφού οι πρόσφυγες και οι μετανάστες θα μπορούν αν έρθουν με ασφαλή και νόμιμο τρόπο στην Ευρώπη.

Απαιτείται η τροποποίηση του νέου σχεδίου Συμφώνου για τη Μετανάστευση και το Άσυλο προς την κατεύθυνση της αναλογικής κατανομής των μεταναστών και των προσφύγων σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η υλοποίηση μιας επεξεργασμένης και συνεκτικής ευρωπαϊκής πολιτικής με περισσότερο ανθρωπιστικό πρόσημο γι’ αυτή την αναλογική κατανομή των μεταναστών και των προσφύγων με αξιοπρεπείς υπηρεσίες υποδοχής και φιλοξενίας, με πρόσβαση σε δίκαιες και αποτελεσματικές διαδικασίες διεθνούς προστασίας με τα υψηλότερα διεθνή πρότυπα και με ουσιαστικά μέτρα ένταξης των δικαιούχων διεθνούς προστασίας. Σε περίπτωση που δεν καθίσταται δυνατή απ’ όλα τα κράτη μέλη της Ένωσης, τουλάχιστον ένας ικανός αριθμός πρόθυμων χωρών θα μπορούσαν να κινηθούν σε αυτές τις κατευθύνσεις με διακυβερνητική συμφωνία.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να απομακρυνθεί από την εφαρμογή πολιτικών, πάση θυσία, περιορισμού των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Η αντιμετώπιση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών ως ζήτημα κυρίως δημόσιας τάξης και ασφάλειας αποτελεί την κύρια έκφανση της συνολικής θεώρησης του προσφυγικού και μεταναστευτικού ρεύματος ως εν δυνάμει παράγοντα που «απειλεί» την «κανονικότητα» της ευρωπαϊκής ζωής έχει οδηγήσει σε υιοθέτηση πολιτικών και πρακτικών που παραβιάζουν το δικαίωμα στη διεθνή προστασία. Οι πνιγμοί προσφύγων και μεταναστών στη Μεσόγειο και στο Αιγαίο, οι άτυπες αναγκαστικές και βίαιες επαναπροωθήσεις από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τον Έβρο, η εξωτερίκευση των υποχρεώσεων διεθνούς προστασίας σε χώρες, όπως η Τουρκία με το πρόσχημα της «τρίτης ασφαλούς χώρας», η αποφυγή διασώσεων προσφύγων και μεταναστών στη Μεσόγειο ή στο Αιγαίο ή η άρνηση υποδοχής τους σε ευρωπαϊκά λιμάνια είναι φαινόμενα που πρέπει να εκλείψουν, αν θέλουμε ο νομικός και πολιτικός πολιτισμός της Ευρώπης να δικαιολογεί το όνομά του.

[1] Την πλήρη έκθεση της ΕΕΔΑ για σχετικά με τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα (25/4/2016)  μπορείτε να δείτε στη διεύθυνση https://nchr.gr/2020-02-26-05-51-20/57-prosfyges-metanastes/817-%CE%AD%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%B5%CE%B4%CE%B1-%CF%83%CF%87%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%B7-%CF%83%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CE%B5%CE%B5-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%86%CF%85%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B6%CE%AE%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CF%85%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF-%CF%80%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BD-4375-2016.html 

[2] Βλ.τα σχετικά στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες https://data2.unhcr.org/en/documents/details/84481 

[3] Στο άρθρο μου «Μία κριτική αποτίμηση της συμφωνίας Ευρωπαικής Ένωσης-Τουρκίας για το προσφυγικό», στο οποίο έχω αναπτύξει αναλυτικά αντίστοιχη επιχειρηματολογία για τη συμφωνία στη διεύθυνση https://thepressproject.gr/mia-kritiki-apotimisi-tis-symfonias-evropekis-enosis-tourkias-gia-to-prosfygiko/  17-11-2019

[4]  Βλ. ενδεικτικά το άρθρο 22 του ελληνικού Συντάγματος, το άρθρο 25 της Οικουμενικής Διακήρυξης των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τον αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη του Συμβουλίου της Ευρώπης (1996), διεθνή σύμβαση για την προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, που τέθηκε σε ισχύ στις 1 Ιουλίου 1999.