Του Σπύρου Απέργη, δικηγόρου, ειδικού στο Προσφυγικό Δίκαιο
1) Ποια είναι η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί μέχρι στιγμής;
Μέχρι και τις 4 Μαρτίου 2022 και μέσα σε μόλις δέκα μέρες από την έναρξη της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, 1.368.864 πρόσφυγες/ισσες έχουν φύγει προς τα δυτικά (Πολωνία, Ουγγαρία, Ρουμανία κλπ) [1] . Απ’ αυτούς οι 756.303 πρόσφυγες/ισσες έχουν καταφύγει στην Πολωνία και 157.004 στην Ουγγαρία [2]. Την τελευταία εβδομάδα 150.000-200.000 πρόσφυγες εγκαταλείπουν κάθε μέρα την Ουκρανία! Πρόκειται για το ταχύτερο αναπτυσσόμενο κύμα προσφύγων προς την Ευρώπη από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Περίπου 96.000 έφυγαν από την περιοχή του Ντονμπάς προς τη Ρωσία λίγο πριν την εισβολή (από 18-23 Φεβρουαρίου). Δεν γνωρίζουμε επίσημα πόσοι/ες ακριβώς έχουν φύγει προς τα ανατολικά μετά την εισβολή της Ρωσίας (εκτιμήσεις μιλούν για επιπλέον 50.000 πρόσφυγες μέχρι στιγμής). Στην Ελλάδα, έχουν έρθει, μέχρι σήμερα το πρωί, 3.155 πρόσφυγες από την Ουκρανία, εκ των οποίων 906 ανήλικοι [3] .
Οι πρόσφυγες/ισσες μέχρι τον Ιούλιο ίσως φτάσουν τα 11 εκατομμύρια άτομα, σύμφωνα με εκτιμήσεις της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες [4] , οι οποίες, όπως η ίδια υπογραμμίζει, υπόκεινται σε συνεχή επανεκτίμηση ανάλογα με τις εξελίξεις.
2) Δέχονται εύκολα οι γειτονικές χώρες τους πρόσφυγες από την Ουκρανία;
Ευτυχώς, τώρα, η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Σλοβακία, η Μολδαβία και η Ρουμανία έχουν ανοίξει τα σύνορά τους στους πρόσφυγες από την Ουκρανία. Ο Γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρεζ, δήλωσε ότι «είναι σοκαρισμένος από τις πολυάριθμες αναφορές για ρατσισμό, διακρίσεις και παρενόχληση που υπέστησαν άνθρωποι διαφόρων φυλών, καθώς προσπαθούσαν να φύγουν από την Ουκρανία ή στις γειτονικές χώρες όπου ζήτησαν άσυλο». Ο Γκουτέρεζ «εκτιμά πολύ τη γενναιοδωρία των κυβερνήσεων χωρών που γειτονεύουν με την Ουκρανία, ωστόσο την ίδια ώρα τις παροτρύνει να πατάξουν κάθε εκδήλωση ρατσισμού και ξενοφοβίας» [5]. Θυμίζω ότι μόλις πριν λίγους μήνες, η Πολωνία, η Λιθουανία αντιδρούσαν έντονα στην υποδοχή λίγων χιλιάδων προσφύγων, καταγωγής από ασιατικές χώρες, που ήθελαν, μέσω Λευκορωσίας, να έρθουν στην Ευρώπη, έστειλαν στρατεύματα στα σύνορα για να εμποδίσουν τους πρόσφυγες, έκαναν επαναπροωθήσεις προσφύγων, μιλούσαν για «υβριδικό πόλεμο» εκ μέρους της Λευκορωσίας και είχαν εκφράσει τη βούληση να κατασκευάσουν τείχος στα σύνορα για το λόγο αυτό. Βλέπουμε, λοιπόν, δύο μέτρα και δύο σταθμά και υποκρισία στη στάση των χωρών αυτών που σχετίζονται με την προέλευση και καταγωγή των προσφύγων.
3) Τι κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση για τους πρόσφυγες από την Ουκρανία;
Η Ευρωπαϊκή Ένωση ενεργοποίησε, για πρώτη φορά, μία οδηγία για την προσωρινή προστασία των προσφύγων από την Ουκρανία, παρέχοντάς τους προσωρινές άδειες διαμονής για ένα έτος (με δυνατότητα ανανέωσης για άλλα δύο), άδειες εργασίας και πρόσβαση σε υγεία και εκπαίδευση. Κάτι τέτοιο είναι, ασφαλώς, θετική και απαραίτητη κίνηση αλλά δεν αρκεί μόνη της.
4) Γιατί δεν αρκεί;
Γιατί είναι ένα ειδικό, κοινοτικό και προσωρινό καθεστώς διαμονής και εργασίας που δεν είναι το καθεστώς διεθνούς προστασίας, το οποίο είναι υποχρεωμένα να παρέχουν όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε πρόσφυγες που δικαιούνται τέτοια προστασία, όπως είναι εκ πρώτης όψεως οι Ουκρανοί πρόσφυγες. Δημιουργούνται έτσι πρόσφυγες όμοιας κατάστασης και διαφορετικών καθεστώτων ενώ όλοι/ες πρέπει να αντιμετωπίζονται ισότιμα. Με βάση τη κοινοτική νομοθεσία, όσοι/ες θα λάβουν προσωρινή προστασία δικαιούνται να καταθέτουν αιτήματα και για διεθνή προστασία με βάση της Σύμβαση της Γενεύης για τους πρόσφυγες, τα οποία εξετάζονται πάντα σε εξατομικευμένη βάση. Πρέπει να φροντίσουν γι’ αυτό όλα τα κράτη μέλη της Ένωσης. Η προσωρινή προστασία καλύπτει τις επείγουσες συνθήκες αποχώρησης των Ουκρανών από τη χώρα τους και προσέλευσης σε μαζική κλίμακα σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
5) Η Ελλάδα τι κάνει για το θέμα αυτό;
Θα ακολουθήσει την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, Νότης Μηταράκης, έχει δηλώσει ότι «η Ευρώπη και η Ελλάδα πρέπει να δείξει έμπρακτη αλληλεγγύη στους πρόσφυγες από την Ουκρανία, τους οποίους ορθά χαρακτήρισα πραγματικούς πρόσφυγες. Η Ουκρανία συνορεύει με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η χώρα έχει δεχθεί παράνομη εισβολή και οι άνθρωποι αυτοί έρχονται ευθεία από τη χώρα που κινδυνεύουν».
6) Τι σημαίνει «πραγματικοί» πρόσφυγες;
Σύμφωνα με τα λεγόμενα του υπουργού είναι όσοι έρχονται «ευθεία από τη χώρα που κινδυνεύουν». Όμως, δεν υπάρχει τέτοια πρόβλεψη στο διεθνές προσφυγικό δίκαιο ούτε στο κοινοτικό δίκαιο, δηλαδή ότι οι πρόσφυγες υποχρεούνται να ζητούν άσυλο μόνο σε χώρες γειτονικές με τη χώρα καταγωγής τους. Ο όρος είναι εφεύρημα του υπουργού και διαχωρίζει τους ουκρανούς πρόσφυγες από άλλους, δηλαδή ενέχει διάκριση ρατσιστικού τύπου. Να σημειώσουμε ότι οι πρόσφυγες είναι άτομα που έχουν διασχίσει διεθνή σύνορα περνώντας σε μια άλλη χώρα όπου ζητούν άσυλο. Οι εσωτερικά εκτοπισμένοι πληθυσμοί μπορεί να έχουν μετακινηθεί για τους ίδιους λόγους, παραμένουν όμως εντός του εδάφους της χώρας τους και συνεπώς υπόκεινται στους νόμους της.
7) Γιατί, όμως, να μην πηγαίνουν οι πρόσφυγες στις γειτονικές τους χώρες; Υπάρχουν οι ασφαλείς χώρες καταγωγής και οι ασφαλείς τρίτες χώρες, όπως η Τουρκία, για τους πρόσφυγες. Γιατί δεν πάνε εκεί απευθείας; Γιατί να διανύουν χιλιάδες χιλιόμετρα για να έρχονται στην Ευρώπη ή στη Βόρεια Αμερική;
Κατ’ αρχάς, οι πρόσφυγες συνήθως πηγαίνουν στις γειτονικές χώρες. Το 73% των προσφύγων βρίσκεται σε γειτονικές χώρες με τη χώρα καταγωγής τους ενώ μόνο το 14% των προσφύγων βρίσκονται σε αναπτυγμένες χώρες του λεγόμενου Βορρά, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες [6] .
Μία χώρα μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ασφαλής χώρα καταγωγής για τον αιτούντα διεθνή προστασία εάν, με βάση την εσωτερική της κατάσταση και τις γενικές πολιτικές συνθήκες της, καταδεικνύεται σαφώς ότι γενικά και μόνιμα δεν υφίστανται δίωξη των πολιτών της, ούτε βασανιστήρια ή απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία ούτε απειλή που προκύπτει από τη χρήση αδιάκριτης βίας σε καταστάσεις διεθνούς ή εσωτερικής ένοπλης σύγκρουσης. Παράλληλα, δεν επικαλείται σοβαρούς, ατομικούς λόγους δίωξης ή κινδύνου για όλα τα προαναφερόμενα. Η Ελλάδα έχει υποχρέωση από το διεθνές δίκαιο να δέχεται αλλοδαπούς από όλες τις χώρες στην επικράτειά της, ανεξαρτήτως εάν τις χαρακτηρίζει ασφαλείς χώρες καταγωγής ή όχι, να εξετάζει με δίκαιο και αποτελεσματικό τρόπο τα αιτήματά τους και, εφόσον τα απορρίπτει, να προβαίνει σε διαδικασίες απέλασης. Δεν επιτρέπεται όμως η Ελλάδα και τα άλλα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να μην εξετάζει καν τα αιτήματα αυτά μόνο και μόνο επειδή ο αλλοδαπός προέρχεται από χώρα που η Ελλάδα χαρακτηρίζει ως ασφαλή χώρα καταγωγής. Να σημειώσουμε ότι η Ελλάδα αναγνωρίζει 17 χώρες ως ασφαλείς χώρες καταγωγής, μεταξύ των οποίων και η Ουκρανία, χαρακτηρισμό που δεν έχει άρει παρά την εισβολή της Ρωσίας στη χώρα αυτή.
Μια χώρα θεωρείται ως ασφαλής τρίτη χώρα για έναν συγκεκριμένο αιτούντα, όταν πληρούνται σωρευτικά διάφορα κριτήρια, τα οποία έχουν ως εξής α. δεν απειλούνται η ζωή και η ελευθερία του λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα ή πολιτικών πεποιθήσεων, β. η χώρα αυτή τηρεί την αρχή τους μη επαναπροώθησης, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης για τους πρόσφυγες, γ. δεν υπάρχει κίνδυνος σοβαρής βλάβης για τον αιτούντα, σύμφωνα με το νόμο, δ. η χώρα αυτή απαγορεύει την απομάκρυνση κάποιου, σε χώρα όπου κινδυνεύει να υποστεί βασανιστήρια ή σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία, όπως ορίζεται στο διεθνές δίκαιο, ε. υπάρχει η δυνατότητα να ζητηθεί το καθεστώς του πρόσφυγα και στην περίπτωση που ο αιτών αναγνωρισθεί ως πρόσφυγας, να του χορηγηθεί προστασία σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης, και στ. ο αιτών έχει σύνδεσμο με την εν λόγω τρίτη χώρα, βάσει του οποίου θα ήταν εύλογο για αυτόν να μεταβεί σε αυτή.
Η Ελλάδα έχει χαρακτηρίσει ως ασφαλείς τρίτες χώρες την Τουρκία, τη Βόρεια Μακεδονία και την Αλβανία [7]. Ανεξάρτητα από το αν, πράγματι, αυτές οι χώρες πληρούν τα κριτήρια αυτά, οι αιτούντες δεν μπορούν να πάνε απευθείας σ’ αυτές και να ζητήσουν διεθνή προστασία γιατί ο νόμος και το κοινοτικό δίκαιο προϋποθέτουν να έρχονται πρώτα σε κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, να εξετάζονται σ’ αυτό τα αιτήματά τους και, εφόσον απορρίπτονται ως απαράδεκτα, να επιστρέφουν στην ασφαλή τρίτη χώρα και εξετάζονται εκεί στην ουσία τους. Όμως, η συντριπτική πλειοψηφία των αλλοδαπών για διεθνή προστασία, έρχονται από την Τουρκία, η οποία εδώ και δύο χρόνια έχει αναστείλει κάθε διαδικασία επιστροφής απορριφθέντων αιτούντων από την Ελλάδα. Άρα δε γίνονται πρακτικά επιστροφές στην Τουρκία και, με βάση το κοινοτικό δίκαιο, η Ελλάδα, εφόσον είναι η πρώτη χώρα αίτησης διεθνούς προστασίας, είναι υποχρεωμένη να εξετάσει στην ουσία τους τα αιτήματα διεθνούς προστασίας των αλλοδαπών που δεν μπορούν να επιστραφούν πρακτικά στην Τουρκία, κάτι που, όμως, αρνείται μέχρι στιγμής να κάνει, παραβιάζοντας έτσι το κοινοτικό δίκαιο.
Τι πρέπει να γίνει για την καλύτερη αντιμετώπιση των μαζικών αφίξεων προσφύγων από την Ουκρανία στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Απαιτείται πανευρωπαϊκή κινητοποίηση και υιοθέτηση μόνιμου μηχανισμού αναλογικής κατανομής των προσφύγων σε όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αξιοπρεπή υποδοχή, φιλοξενία τους καθώς και δίκαιη και αποτελεσματική πρόσβασή τους στις διαδικασίες ασύλου, χωρίς διαδικαστικά ή άλλα εμπόδια, όπως, δυστυχώς, κάνει η Ελλάδα με τον χαρακτηρισμό της Ουκρανίας ως ασφαλούς χώρας καταγωγής, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής, θρησκείας, φύλου, φυλής ή άλλης κατάστασης, όπως επιτάσσει το διεθνές προσφυγικό δίκαιο. Ο μηχανισμός αυτός θα μπορεί να χρησιμοποείται και στο μέλλον σε οποιαδήποτε περίπτωση μαζικών αφίξεων προσφύγων σ’ ένα ή περισσότερα κράτη μέλη της Ένωσης.
Επίσης, για τις περιπτώσεις αφίξεων από τη θάλασσα (Αιγαίο, Μεσόγειο) πρέπει να επανέλθουν οι κοινοτικά συντονισμένες επιχειρήσεις διάσωσης στη θάλασσα.
[1] Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, http://data2.unhcr.org/en/situations/ukraine
[2] Βλ. την παραπάνω πηγή.
[3] Βλ. ανακοίνωση του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη https://www.in.gr/2022/03/05/greece/ypourgeio-prostasias-tou-politi-451-oukranoi-prosfyges-eisilthan-teleytaio-24oro-stin-ellada/
[4] Βλ. ενδεικτικά https://www.cnn.gr/kosmos/story/303717/polemos-oykrania-sokarismenos-o-gkoyteres-gia-ton-ratsismo-stoys-prosfyges-toy-polemoy, 4/3/2021
[5] Βλ. υποσημείωση 4.
[6] https://www.unhcr.org/gr/%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC
[7] Βλ. Κοινή Υπουργική Απόφαση 458568/15-12-2021-ΦΕΚ Β 5949/2021