γράφει ο Χρυσοβαλάντης Παπαθανασίου
Διδάκτωρ Κοινωνικής Ψυχολογίας (Aix-Marseille Université)· Αν. Γραμματέας Τομέα Ψυχικής Υγείας, ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής

Τον περασμένο Ιούνιο επισκέφθηκα το Εθνικό Ινστιτούτο Δημόσιας Υγείας της Αυστρίας (Gesundheit Österreich GmbH, GÖG), το οποίο υπάγεται στο Ομοσπονδιακό Υπουργείο Κοινωνικών Υποθέσεων, Υγείας, Φροντίδας και Προστασίας των Καταναλωτών. Εκεί είχα συνάντηση με στελέχη που με ενημέρωσαν για την δράση «ImpleMENTAL» και μου παρουσίασαν διεξοδικά το πρόγραμμα «SUPRA». Τότε ενημερώθηκα για τη συμμετοχή της Ελλάδας στη συγκεκριμένη δράση, η οποία υλοποιείται μέσω του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ). Η κυβέρνηση και το Υπουργείο Υγείας, στο μεταξύ, δεν έχουν παράσχει επαρκή δημόσια ενημέρωση για τη συμμετοχή και την πρόοδο της δράσης.

Η στάση αυτή γίνεται απολύτως κατανοητή, όταν διαβάσει κανείς την επίσημη έκθεση της χώρας μας (JA ImpleMENTAL – Country Profile 2023 & Draft National Strategy 2024), η οποία είναι αναρτημένη στον ιστότοπο της Κοινής Δράσης (https://ja-implemental.eu/). Συγκεκριμένα, στο εν λόγω κείμενο γίνεται παραδοχή ότι η Ελλάδα δεν έχει ακόμη εγκεκριμένη, χρηματοδοτημένη και δεσμευτική Εθνική Στρατηγική για την Πρόληψη των Αυτοκτονιών. Υπάρχει μόνο ένα προσχέδιο «υπό υπουργική έγκριση» (Currently under Ministerial review, not yet approved), με ορίζοντα 2025–2030 και χαρακτήρα σύστασης (μη δεσμευτικό).

Τι ομολογεί η επίσημη έκθεση: χωρίς στρατηγική, χωρίς δεδομένα, χωρίς συνέχεια

Η SWOT ανάλυση που πραγματοποιήθηκε ανέδειξε τις παρακάτω προκλήσεις:

  • Επί του παρόντος δεν υπάρχει εθνική στρατηγική πρόληψης της αυτοκτονίας.
  • Κενά στην πρόληψη της αυτοκτονίας, την έγκαιρη διάγνωση, την υποστήριξη, το σύστημα παραπομπών και παρακολούθησης της συνέχειας της φροντίδας.
  • Έλλειψη δομημένου και τυποποιημένου προγράμματος εκπαίδευσης των «gatekeepers» (επαγγελματιών πρώτης γραμμής, π.χ. ιατρών ΠΦΥ, εκπαιδευτικών, πληρωμάτων ασθενοφόρων-διασωστών, στελεχών της ΕΛΑΣ)
  • Απουσία υπηρεσιών υποστήριξης των πενθούντων (postvention: στήριξη οικογένειας/κοινότητας μετά από αυτοκτονία)
  • Ανακριβής καταγραφή αυτοκτονιών και αποπειρών αυτοκτονίας — περιορισμένα διαθέσιμα στοιχεία
  • Έλλειψη προσωπικού
  • Οι ηλεκτρονικοί ιατρικοί φάκελοι δεν χρησιμοποιούνται ακόμη.
  •  Έλλειψη δεδομένων για τις παραπομπές και για την παρακολούθηση (follow-up) μετά από επαφή έκτακτης ανάγκης

Η έκθεση αναγνωρίζει, μεταξύ άλλων, τρία βασικά εμπόδια για όσους αναζητούν ψυχοκοινωνική βοήθεια: την περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας — λόγω γεωγραφικών εμποδίων και μακράς αναμονής σε υπερφορτωμένες λίστες—, την έλλειψη έμπειρου προσωπικού σε ζητήματα αυτοκτονικότητας και την πολυπλοκότητα του συστήματος ψυχικής υγείας, με ανεπαρκείς διασυνδέσεις και συνεργασίες μεταξύ συναφών υπηρεσιών.

Αποκαλυπτικά σημεία της έκθεσης

Διαβάζοντας την έκθεση, συναντά κανείς και άλλα κρίσιμα στοιχεία για την κατάσταση της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα: 

  • Κενά στη συνέχεια φροντίδας: μόνο ≤25% των ασθενών που νοσηλεύτηκαν για ζήτημα ψυχικής υγείας είχαν ραντεβού επανεξέτασης (follow-up) μέσα σε 1 μήνα από το εξιτήριο.
  • Υψηλός αριθμός ακούσιων νοσηλειών: το σύστημα ψυχικής υγείας παραμένει νοσοκομειοκεντρικό, με υψηλά ποσοστά ακούσιων εισαγωγών (λ.χ. 0,43 στα ψυχιατρικά νοσοκομεία και 0,39 στις ψυχιατρικές κλινικές γενικών νοσοκομείων, επί του συνόλου των εισαγωγών).
  • Μέσα αυτοκτονίας: οι τρέχουσες ρυθμίσεις εστιάζουν κυρίως στην οπλοκατοχή και στους κανόνες οδικής ασφάλειας, ενώ η παρέμβαση σε «σημεία υψηλού κινδύνου» (hotspots) εμφανίζεται στη στήλη «Next steps/Επόμενα βήματα» — δηλαδή, βρίσκεται σε φάση σχεδιασμού.

Καταγραφή στοιχείων και συντονισμός ενεργειών: τα τυφλά σημεία του συστήματος

Στα παραπάνω προστίθεται και η επισήμανση της «ΚΛΙΜΑΚΑ», η οποία λειτουργεί το Παρατηρητήριο Αυτοκτονιών: παρότι το Παρατηρητήριο καταγράφει τα περιστατικά σε πραγματικό χρόνο, τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) δημοσιεύονται με υστέρηση σχεδόν τριών ετών, λόγω γραφειοκρατικών δυσλειτουργιών. Η χρονική αυτή απόσταση δυσχεραίνει την έγκαιρη επιτήρηση του φαινομένου και οδηγεί σε καθυστερημένη επικαιροποίηση των δεδομένων.

Ενδιαφέρον προκαλεί επίσης ότι, ενώ παρουσιάζονται τηλεφωνικές γραμμές βοήθειας που λειτουργούν μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ), δεν μνημονεύεται καθόλου η Γραμμή Άμεσης Κοινωνικής Βοήθειας 197, την οποία λειτουργεί το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΕΚΚΑ). Σύμφωνα με το ενημερωτικό υλικό της γραμμής 197, η υπηρεσία απευθύνεται σε «άτομα που βρίσκονται σε κρίση ή/και σε κίνδυνο βλάβης». Η παράλειψη αυτή γεννά εύλογα ερωτήματα για τον διυπουργικό συντονισμό και δημιουργεί την εντύπωση ότι το Υπουργείο Υγείας είτε δεν τη λαμβάνει υπόψη είτε ακόμη και αγνοεί την ύπαρξή της. Ωστόσο, για να υλοποιηθεί με επιτυχία η στρατηγική, απαιτείται ισχυρή διυπουργική συνεργασία, με συντονισμένες δράσεις των Υπουργείων Υγείας, Παιδείας, Υποδομών και Μεταφορών, Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας και Δικαιοσύνης.

Αντί επιλόγου

Στην Ελλάδα της τραγωδίας των Τεμπών, του «δεν έχω οξυγόνο» και των επισφαλών ταξιδιών με τρένο, οι αναφορές σε «εντοπισμό σημείων υψηλού κινδύνου» στο σιδηροδρομικό δίκτυο (σταθμοί/αποβάθρες, γραμμές, γέφυρες) και σε «ανέγερση προληπτικών κιγκλιδωμάτων» προκαλούν τουλάχιστον μειδίαμα. Απαιτείται επειγόντως μετάβαση από τα bullet points των διοικητικών εκθέσεων στην εφαρμογή μιας εγκεκριμένης και χρηματοδοτημένης στρατηγικής, με σαφείς ρόλους, δείκτες, διαδικασίες ελέγχου και λογοδοσίας. Διαφορετικά, και η Εθνική Στρατηγική για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας θα μείνει σχέδιο επί χάρτου — μια προσχηματική κίνηση από ένα σύστημα που εξακολουθεί να αγνοεί τα στοιχειώδη της δημόσιας υγείας.

 

Αν χρειάζεστε άμεσα βοήθεια: Γραμμές στήριξης 24/7

  • 112 — Ευρωπαϊκός αριθμός έκτακτης ανάγκης (24/7, δωρεάν). Αν υπάρχει άμεσος κίνδυνος για τη ζωή, καλέστε αμέσως.
  • 1018 — Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία (24/7, ανώνυμα, αστική χρέωση). Λειτουργεί από την «ΚΛΙΜΑΚΑ»/Κέντρο Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας.
  • 10306 — Εθνική Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης (24/7, ανώνυμα, δωρεάν). Απευθύνεται σε πολίτες κάθε ηλικίας και φύλου για ζητήματα ψυχικής υγείας.
  • 197 — Τηλεφωνική Γραμμή Άμεσης Κοινωνικής Βοήθειας (24/7, ανώνυμα, δωρεάν). Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΕΚΚΑ). Παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε ενήλικα άτομα που βρίσκονται σε κρίση ή αντιμετωπίζουν κατάσταση έκτακτης ανάγκης.