«Πάνε παρέα με τους ξένους. Ξέρουν τι ακριβώς να πάρουν. Κατακλέψανε σε όποιον αρχαίο τόπο περάσανε. Δεν έχουν αφήσει τίποτε. Μόνο ό,τι πρόλαβαν οι δικοί μας αρχαιολόγοι να μεταφέρουν εδώ, στη Δαμασκό, γιατί αλλιώς…». Η Ρ. ξέρει μία μία τις πέτρες των τζαμιών, των εκκλησιών, την ηλικία και τη σημασία κάθε μνημείου της Δαμασκού απ’ όπου περνάμε. Της λέω για όσα μου είπε η Ρίτα, για την καταλήστευση των εκκλησιών και μάλιστα, με γνώση των εικόνων που άξιζαν να κλαπούν. Οι φήμες λένε πως κουστουμάτοι κύριοι με βρετανική προφορά υποδείκνυαν τι πρέπει να ληστευθεί και τι δεν είχε και τόση αξία και μπορούσαν να το αφήσουν πίσω. Οι Τούρκοι αρχαιολόγοι, που προσπαθούσαν να σταματήσουν τη μετατροπή της χώρας τους σε δρόμο ληστρικό, έχουν δώσει στη δημοσιότητα αποδείξεις για κατά παραγγελίαν κλοπές, με οδηγίες από τη Δύση, από αυτόν που πληρώνει. Ύστερα, μετά την καταλήστευση, μπορούσαν οι βάρβαροι να πυρπολήσουν, πυροβολήσουν ό,τι είχε μείνει πίσω.

Όμως, δεν είναι οι εικόνες που πονάνε τη Ρ., όσο η Παλμύρα, η Παλμύρα! Της Ζηνοβίας και της Ανταρσίας, των Ελληνικών και του Χριστανισμού, του Ισλάμ και των Αραβικών, πάντα Συρία. H ιστορία του ανθρώπου σε αυτό τον αρχαίο τόπο, από την νεολιθική εποχή, πλούσια και κέντρο εμπορικό επί αιώνες, με τα χρήματα των εμπόρων και τα σημάδια όλων των αυτοκρατοριών που πέρασαν από δω να τη στολίζουν, από τον καιρό του Ταμερλάνου είχε να υποστεί τέτοια καταστροφή. Βρίσκεται έξω από την Χομς η Παλμύρα, όμως, και έπεσε στα χέρια της ISIL για δύο χρόνια…  Για να γίνει τόπος εκτελέσεων το ρωμαϊκό θέατρό της και για να πλουτίσουν κρυμμένοι πίσω από θρησκευτικές ακρότητες κάποιοι.

«Κατακλέψανε. Πήραμε όσα προλάβαμε αλλά κατέστρεψαν το ναό του Βααλ, κατάκλεψαν ψηφιδωτά και έργα τέχνης. Ανοίξαν τάφους, σπάσαν κομμάτια». Το πρώτο πληθυντικό της με συγκλονίζει. «Πήραμε», μου λέει ο λαός της Συρίας. Θυμάμαι τα άρθρα εκείνης της εποχής, το 2015, για την προσπάθεια να περισωθούν θησαυροί, όσοι μπορούσε να μεταφερθούν, όταν ήταν πια φανερό ότι η Παλμύρα θα έπεφτε στα χέρια των σαλαφιστών. Ο επικεφαλής της διεύθυνσης αρχαιοτήτων της Συρίας, Μααμούν Αμντουλκαρίμ, μαζί με συναδέλφους του από όλο τον κόσμο, ειδοποιούσε και παρακαλούσε τη διεθνή κοινότητα – και κυρίως τους Αμερικάνους – να πλήξουν τους φανατικούς ισλαμιστές, να τους σταματήσουν, να μην τους αφήσουν να πάρουν την Παλμύρα. Εις μάτην.

Μόνοι τους οι σύριοι ειδικοί άρχισαν να πακετάρουν, με την αρμόζουσα προσοχή, ό,τι μπορούσε να σωθεί, να μεταφερθεί, στη μία βδομάδα που κατάφερε ο κρατικός στρατός να εμποδίσει την κατάληψη της αρχαίας πόλης. Ηρωικοί αρχαιολόγοι και συντηρητές, βάζοντας σε κίνδυνο τη ζωή τους – παιδιά του Μακρυγιάννη: «Για αυτά πολεμήσαμε». Μωσαϊκά, γυαλί, αγαλματίδια και αγάλματα, κτερίσματα μεταφέρθηκαν, οι μούμιες και τα σημαντικά μα βαριά γλυπτά μπήκαν σε κρύπτες και χτίστηκαν εκεί, με την ελπίδα να μη τις βρει ο εχθρός… Πολλά σώθηκαν, πολλά καταστράφηκαν. Η ΟΥΝΕΣΚΟ μιλάει για πάνω από 300 ιστορικά μνημεία και αναρίθμητους αρχαιολογικούς θησαυρούς. Και το National Geographic, σε μια συγκλονιστική περιγραφή της προσπάθειας για διάσωση των αρχαιοτήτων, κάνει λόγο για τσετσένους και αφγανούς «συμμάχους» της ISIS που έχουν έρθει ειδικά για να καταλάβουν και καταστρέψουν ότι μπορεί να καταστραφεί.

Η ανείπωτη φρίκη, που γνώρισα για το μοναστήρι κι ακούω για την Παλμύρα, δεν έχει μείνει εκτός των Μέσων. Όταν μοναδικές αρχαιότητες έφτασαν να πουλιούνται στο Facebook, οι αρχαιολόγοι και τα μουσεία όλου του κόσμου αντέδρασαν. Η ISIL, ISIS, IS, όσα ονόματα κι αν άλλαξε παρέμεινε όχι μόνο δολοφονική αλλά και ληστρική. Αγάλματα, μωσαϊκά ολόκληρα, εικόνες, εξαφανίστηκαν, υπό ή άνευ δυτικής καθοδήγησης. Αν η ελπίδα ότι θα ξαναβρεθούν υπάρχει, για όσα είναι καταγραμμένα από την Ουνέσκο, είναι μικρή για τα πολύ σημαντικά: οι ιδιώτες συλλέκτες πληρώνουν τον κλέφτη κατ’ ευθείαν. Πάνε οι εποχές που χτίζονταν Λούβρα και Βρετανικά, να έχουν τα καταληστευμένα σε κοινή θέα. Τώρα τα ακριβά κομμάτια είναι για τα μάτια της ολιγαρχίας. Είναι η απόδειξη, αυτή η αγορά που άνοιξε, από το Ιράκ ακόμη, πως τα περί καταστροφών για χάρη της πίστης τους – για να μη μείνει όρθιο λιθαράκι «ειδωλολατρικό» – δεν είναι και απόλυτα.

Η πρώτη τέτοια ιστορία, περί θρησκευτικού μένους κατά των αρχαιοτήτων, που καλύφθηκε ευρέως από τα δυτικά ΜΜΕ, ήταν η καταστροφή των δύο αγαλμάτων του Βούδα, στο Μπαμιγιάν, το 2001. Οι ταλεμπάν άνοιξαν τρύπες, έβαλαν δυναμίτη στα θεμέλια και τις κεφαλές των «ειδωλολατρικών» αγαλμάτων και τα ανατίναξαν, με εντολή του μουλά Ομάρ. Το φανατικό ανεικονικό Ισλάμ έπληττε το διαφορετικό με σφοδρότητα. Ήταν μέρες πολέμου και πείνας, μέρες καταστροφής, όμως η κατεδάφιση των δύο αγαλμάτων, του μεγάλου και του μικρού Βούδα του Μπαμιγιάν είχε συγκονίσει τον κόσμο περισσότερο, όπως και οι ειδήσεις για την καταστροφή, με σφυριά, αρχαιοτήτων στο μουσείο της Καμπούλ. Άλλωστε, η καταστροφή αρχαιοτήτων θεωρείται έγκλημα πολέμου.

Όμως, αν το σκεφτείς, οι Ταλεμπάν υπήρξαν τουλάχιστον ειλικρινείς στις προθέσεις τους. Δεν ξεριζώσαν την ιστορία για να βγάλουν κανά φράγκο. Αυτό το κάναν οι αμερικάνοι κι οι βρετανοί στο Ιράκ. Και ακολούθησε η ISIS, ο πιό καλός ο μαθητής…

Σύμφωνα με αμερικάνικες πηγές, η ISIS δημιούργησε μέχρι και «υπουργείο εξαγωγής αρχαιοτήτων». Η Ντέμπορα Λερ, πρόεδρος της Συμμαχίας για τις Αρχαιότητες, με έδρα την Ουάσιγκτον, είχε καταγγείλει πως κάναν εκσκαφές και οι ίδιοι οι σαλαφιστές, βάζαν ολόκληρα συνεργεία να σκάψουν, απρόσεκτα, χωρίς σεβασμό, για να κλέψουν σε κομμάτια ότι μπορούσαν. Είναι τόσα τα αρχαία που, στο παιγνίδι μπαίνουν κι οι απλοί, παραδοσιακοί αρχαιοκάπηλοι: με 20% της αξίας όσων έβγαζες, οι ISIS σου επέτρεπε να πραγματοποιήσεις δική σου ανασκαφή. Αν δεν πληρώσεις, σε περιμένει βούρδουλας: οι ίδιοι οι ληστές έχουν δώσει στη δημοσιότητα βίντεο με φραγγέλωμα αρχαιοκάπηλων που πήγαν να σκάψουν χωρίς συμφωνία για το «φόρο» του 20%.

Οι ανασκαφές/εκσκαφές από μη ειδικούς, από μόνες τους, αποτελούν πλήγμα στην έρευνα. «Έτσι χάνουμε την μεγάλη εικόνα, που βρίσκονταν αυτά και γιατί», είχε πει η Ντέμπορα Λερ. Ομως, το βολικό με τα σπασμένα κομμάτια είναι πως βγαίνουν ευκολότερα έξω από τη χώρα. Οι αφίσες «μη ξεπουλάτε την ιστορία μας» σε αεροδρόμια και σταθμούς μια τελευταία υπενθύμιση, μάλλον χωρίς αξία.

Δεν είναι μόνο τα δισεκατομμύρια που βγάλανε οι της ISIS/ ISIL/ IS από το ξεπούλημα και την καταστροφή: είναι και η απώλεια της γνώσης και η απώλεια, αργά και σταθερά, της ιστορικής μνήμης. «Δε θέλανε μόνο λεφτά. Θέλανε να τρομάξουν τον κόσμο, να υποκύψουμε». Άμα μπορείς να καταστρέψεις αυτά, για ποιά ζωή θα νοιαστείς; Αμα δεν έχεις αίσθηση της ρίζας και του σεβασμού που απαιτεί, πως να μη γυρίσεις στη βαρβαρότητα;

Ο αρχαίος Ναός του Βάαλ στην Παλμύρα ανατινάχτηκε επί τούτου. Όλο χαρά πόσταραν βίντεο και εικόνες από την έκρηξη οι ίδιοι οι σαλαφιστές. Όσοι μιλούσαν ως τότε για «παράπλευρες απώλειες», όσο καταστρέφονταν παγκόσμιας σημασίας μνημεία στο Χαλέπι, δεν μπορούσαν πια να το υποστηρίξουν. Ήταν εγκλήματα πολέμου, ηθελημένα και προσχεδιασμένα. Και ήταν και τρόπος να καλύψουν τα ίχνη των ληστειών που πραγματοποίησαν. Η εμφάνιση των θησαυρών στο διεθνές παζάρι ήταν που διέλυσε την όποια, ειλικρινή ή πλασματική, εικόνα περί ατυχημάτων.

To θρυλικό τζαμί του Χαλεπιού κι οι νεκροπόλεις, η Απάμεια του Σέλευκου, τα Βόστρα, όλα δεχθήκαν την «περιποίηση» των φανατικών. Ο φίλος μου ο Κώστας μου θυμίζει, όταν τα συζητάμε, πως άλλη μια φορά η μοίρα μας, εδώ, στην Ανατολή, είναι κοινή: εμείς, που μεγαλώσαμε με τον Καβάφη, και η Ρ., που τα περπάτησε όλα παιδί, βαριεστημένα ίσως, σε κάποια εκδρομή με το σχολείο, τώρα, εμείς οι άλλοι, οι όλοι, ακόμη μια φορά απομείναμε μόνο με φωτογραφίες και στίχους.