συνέντευξη στους Ορέστη Βέλμαχο και Κωνσταντίνο Πουλή
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου στη Βραζιλία, υπήρξαν περιπτώσεις επιθέσεων, ξυλοδαρμών και ακόμη και δολοφονιών που υποκινήθηκαν από υποστηρικτές του Bolsonaro. Είναι αυτές οι περιπτώσεις ενδεικτικές μιας νέας κατεύθυνσης στην πολιτική κατάσταση στη Βραζιλία; Πιστεύετε ότι θα συνεχίσουν να επιδεινώνονται;
Οι περιπτώσεις που αναφέρθηκαν τόσο από τον Τύπο όσο και από μεμονωμένες αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συνέβησαν σε ολόκληρη τη χώρα, ιδίως κατά τη διάρκεια των εκλογών, αλλά είναι δύσκολο να εκτιμηθεί ο πραγματικός αριθμός των επιθέσεων – αν δηλαδή πραγματικά αντιπροσωπεύουν αριθμητικά τις βιαιότητες που σημειώθηκαν είτε, αν υπήρξαν ακόμα περισσότερες περιπτώσεις, οι οποίες δεν καταγγέλθηκαν ποτέ. Οι απειλούμενες ομάδες, όπως οι γυναίκες, οι μαύροι και η κοινότητα LGBTQ, φοβόντουσαν ιδιαίτερα, επίσης επειδή οι επιθέσεις μικρής έκτασης ήταν πιο διαδεδομένες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Στην περίπτωση των μεγάλων αστικών κέντρων, όπως στο Ρίο ντε Τζανέιρο, όπου και μένω, αυτό ήταν ακόμη πιο αισθητό. Πράγματι, η βία κατά μειονοτήτων όπως επίσης και κατά αριστερών είναι γεγονός με χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτά της δολοφονίας της δημοτικής συμβούλου Marielle Franco νωρίτερα τον περασμένο χρόνο και της Matheusa Passarelli, μιας καλλιτέχνιδας και non-binary ατόμου που εκτελέστηκε βάναυσα σε μία φαβέλα μόλις λίγες εβδομάδες μετά το θάνατο της Marielle.
Ο φόβος είναι το εντυπωσιακό αποτέλεσμα της αίσθησης ότι κανείς είναι απροστάτευτος και της αίσθησης της απειλής από όλες τις πλευρές. Όχι ότι αισθανόμασταν περισσότερο ασφαλείς πριν, αλλά η εντύπωση της στοχοθετημένης βίας αυξήθηκε πάρα πολύ με αυτές τις επιθέσεις. Οι εκλογές έφεραν ένα τεράστιο χάσμα στη βραζιλιάνικη κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων και οικογενειών, οι οποίες διαλύθηκαν, αλλά και φίλων, οι οποίοι άρχισαν να βλέπουν ο ένας τον άλλο ως εχθρό, μετά από αυτήν την τόσο έντονη πολιτική πόλωση. Δεν είχαμε δει ποτέ κάτι ανάλογο στο παρελθόν, ούτε καν κατά την περίοδο της δικτατορίας. Ίσως να ευθύνονται τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι ομάδες στο Whatsapp, τα οποία είναι πανταχού παρόντα στη Βραζιλία.
Οι λεκτικές απειλές προήλθαν κυρίως από ριζοσπαστικοποιημένους λευκούς άνδρες, πρόθυμους να κρατούν και να χρησιμοποιούν όπλα (μία από τις υποσχέσεις του Bolsonaro ως υποψήφιου πρόεδρου ήταν να διευκολύνει τη νομοθεσία για την οπλοκατοχή, κάτι που και έκανε πράξη σήμερα – 15/01/2019). Τα πράγματα φαίνονταν να επανέρχονται στην «κανονικότητα» αυτές τις τελευταίες εβδομάδες, αλλά κυρίως επειδή όλοι φαίνεται να περιμένουν να δουν τι θα συμβεί με την κυβέρνηση. Η παραμικρή νέα ριζοσπαστική πολιτική αναμένεται να προκαλέσει κάποιου είδους αναταραχή, είτε επειδή θα ενισχύσει τον μισογυνισμό, τον ρατσισμό, την ομοφοβία και την τρανσφοβία, είτε, εάν και εφόσον συμβεί κάτι τέτοιο, επειδή η κυβέρνηση δεν θα φέρει την ανάπτυξη της οικονομίας και δεν θα δημιουργήσει περισσότερες θέσεις εργασίας. Επίσης, ο ακριβής ρόλος του στρατού σε αυτήν την κυβέρνηση είναι ακόμα ασαφής, αν και είναι ξεκάθαρα κεντρικός.
Υπήρξαν κατηγορίες ότι η στρατιωτική αστυνομία του Bolsonaro απείλησε πανεπιστημιακούς και κατάσχεσε διδακτικό υλικό. Ως πανεπιστημιακή, ανησυχείτε για το καθεστώς που προσπαθεί να θέσει τέρμα στην ακαδημαϊκή ελευθερία, δεδομένου ότι ο Bolsonaro έχει καταστήσει σαφείς τις προθέσεις του να πολεμήσει τους σοσιαλιστές και οποιονδήποτε άλλο εναντιωθεί σε αυτόν και στο πρόγραμμά του και δεδομένου ότι θέλει να σταματήσει τον «αριστερό προσηλυτισμό» στα πανεπιστήμια;
Έτυχε να διδάσκω την ημέρα που ένας φοβισμένος μαθητής από άλλη αίθουσα ήρθε στην πόρτα και μας είπε να βιαστούμε να φύγουμε, επειδή η Ομοσπονδιακή Αστυνομία επρόκειτο να κάνει έφοδο στο κτίριο. Το μάθημά μου αφορούσε την αρχαία Πομπηία και δεν είχα καθόλου υλικό υπέρ του αριστερού υποψηφίου (Fernando Haddad), αλλά ένιωσα ότι παραβιάζεται το δικαίωμά μου να διδάσκω με αξιοπρέπεια. Φοβόμουν επίσης για τους φοιτητές μου, καθώς η αστυνομία είναι πάντα βίαιη με νέους φτωχούς μαύρους φοιτητές, κάτι που ίσχυε και για κάποιους από τους φοιτητές μου σε εκείνη τη συγκεκριμένη διάλεξη και γι’ αυτό τους είπα να φύγουν αμέσως. Τελικά, δεν έγινε επιδρομή στο δικό μας campus, αλλά ο φόβος και ο θυμός είχαν ήδη εξαπλωθεί…
Είναι πολύ σαφές ότι αυτή η κυβέρνηση θα προσπαθήσει να λογοκρίνει τον ακαδημαϊκό κόσμο και να εφαρμόσει μια συντηρητική ατζέντα για τη βασική εκπαίδευση. Σύμφωνα με μαρτυρίες διδασκόντων όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης αποτελεί ήδη πραγματικότητα το γεγονός ότι δεξιές ομάδες τούς βιντεοσκοπούν και τους αποδοκιμάζουν. Αν και προς το παρόν κάτι τέτοιο δεν συνιστά ακόμα νομική βάση για συλλήψεις, αυτό δε σημαίνει ότι ίσως δεν θα υπάρξουν και στο μέλλον. Η στρατιωτική δικτατορία (1964-1985) είναι μία ανάλογη ιστορική περίπτωση προς σύγκριση, αλλά ο σημερινός τρόπος έκφρασης των ομάδων μέσω του Διαδικτύου και των κοινωνικών μέσων μπορεί να αποτελεί σημαντική διαφορά, είτε για κακό, είτε για καλό. Η δημοσιοποίηση αυτής της δίωξης και η διατύπωση στρατηγικών αντίστασης είναι πολύ πιο εύκολη τώρα, οπότε ελπίζω ότι αυτοί οι τρόποι να μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε τις σκοτεινές μέρες που έρχονται.
Ο πνευματικός λόγος αυτής τής νέας Δεξιάς, της οποίας ηγούνται κυρίως ο αστρολόγος και «φιλόσοφος» Olavo de Carvalho και ευαγγελικές ομάδες, είναι τόσο φρενήρης που είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι τα όσα λένε τα λένε στα σοβαρά. Οι οπαδοί του Carvalho είναι ο νέος υπουργός Εξωτερικών Emanuel Araújo, ο οποίος πιστεύει ότι η παγκοσμιοποίηση προέρχεται από τον «πολιτιστικό μαρξισμό» και η κλιματική καταστροφή είναι μαρξιστική συνωμοσία, ο νέος υπουργός Παιδείας Ricardo Vélez Rodriguez, ένας Κολομβιανός που εκπροσωπεί τα ιδιωτικά συμφέροντα της περιοχής, υπερασπίζεται τις ιδιωτικοποιήσεις και θέλει να σταματήσει την «τρέχουσα αριστερή πλύση εγκεφάλου» στα πανεπιστήμια και ο απίστευτος Murilo Resende Ferreira, ο νέος διευθυντής της Υπηρεσίας Αξιολόγησης της Ανώτατης Εκπαίδευσης, υπεύθυνος για τις δημόσιες εισαγωγικές εξετάσεις στα πανεπιστήμια, και κηρύττει ότι «ο Ντεκάρτ ήταν ο δημιουργός της ιδεολογίας του φύλου». Μεταξύ των ευαγγελιστών, η επικεφαλής του νέου «Υπουργείου Οικογένειας, Γυναίκας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων», Damares Alves, είναι πάστορας που υπερασπίζεται το επιχείρημα ότι οι γυναίκες πρέπει να είναι στο σπίτι, ότι «τα αγόρια πρέπει να φοράνε μπλε και τα κορίτσια να φοράνε ροζ» και έχει επίσης αναφερθεί ότι διέδιδε πως οι ομοφυλόφιλοι θέλουν να απαγορεύσουν την πώληση της Βίβλου στη Βραζιλία.
Το κατά πόσο αυτό αποτελεί πραγματική απειλή ή είναι απλά ένα ασήμαντο αστείο θα εξαρτηθεί από το πόσο όλα αυτά τα «πολυβόλα» αντιπροσωπεύουν ένα πραγματικά ικανό σύστημα καταστολής ή απλά ένα μάτσο γελοίων που σύντομα θα πρέπει να συμβιβαστούν για να κυβερνήσουν μια βαθιά διαιρεμένη κοινωνία. Για να το πούμε απλά, φαίνεται πολύ κακό για να είναι αληθινό.
Ο Bolsonaro έχει ταχθεί ανοιχτά υπέρ της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Έχει διορίσει υπουργούς όπως ο Paulo Guedes, οι οποίοι πιθανότατα θα εργαστούν για την περαιτέρω διεύρυνση της μισθολογικής ψαλίδας. Έχουν οι ψηφοφόροι συναίσθηση της κατάστασης; Πώς αποδέχονται την ιδέα, ότι αυτοί οι πολιτικοί μπορεί να εργάζονται ενάντια στα δικά τους συμφέροντα;
Όπως συμβαίνει συνήθως με την κερδοσκοπία, στο ξεκίνημα κάθε φιλελεύθερης κυβέρνησης η βραζιλιάνικη χρηματιστηριακή αγορά ανθεί και η αξία του βραζιλιάνικου ρεάλ ως προς το ξένο νόμισμα έχει ανέβει. Όμως αυτό, πολύ πιθανόν να είναι προσωρινό. Οι οικονομικές ελίτ που αποτελούν ένα μικρό μέρος των ψηφοφόρων του Bolsonaro σίγουρα θα επωφεληθούν από τις ιδιωτικοποιήσεις, τη χαμηλότερη φορολογία και την κατάργηση εργασιακών δικαιωμάτων, όπως της άδειας μετ’ αποδοχών και των περικοπών στην κοινωνική ασφάλιση. Ωστότο, πολλοί άνθρωποι που τον ψήφισαν αγνοούν τι σημαίνει μια άκρως φιλελεύθερη οικονομία. Πολλοί από αυτούς τους ψηφοφόρους ψήφισαν απλώς οτιδήποτε πέραν του Εργατικού Κόμματος, θεωρώντας το ως την κορυφή της διαφθοράς, εξαιτίας της επιχείρησης «CarWash» και της σύλληψης του πρώην προέδρου Luis Inácio Lula da Silva.
Ο διορισμός του δικαστή Sérgio Moro ως υπουργού Δικαιοσύνης, ο οποίος θεωρείται ήρωας από αυτούς τους ψηφοφόρους, δείχνει σαφώς ότι η επιχείρηση CarWash ήταν απλά μια τεράστια δικαιολογία για τη σύλληψη του Lula με οποιονδήποτε τρόπο. Όλες οι υπόλοιπες σημαντικές έρευνες σταμάτησαν μετά τη σύλληψή του, η οποία, παρεμπιπτόντως, θεωρείται δικονομική εκτροπή από πολλούς διεθνείς νομικούς. Σε αυτό διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο τα συστημικά ΜΜΕ, επιμένοντας στην απεικόνιση του Λούλα ως ένοχου για διαφθορά, αν και οι κατηγορίες εναντίον του δεν ήταν απλά απίστευτα ήπιες σε σύγκριση με κατηγορίες που έχουν αντιμετωπίσει άλλοι πολιτικοί, αλλά επιπλέον αυτές οι κατηγορίες δεν αποδείχτηκαν ποτέ πλήρως.
Μένει μόνο να δούμε τους επόμενους μήνες κατά πόσο ο μέσος βραζιλιάνος εργαζόμενος θα εξεγερθεί ενάντια στις περιοριστικές πολιτικές που θα ακολουθήσουν. Από το 2013, οι Βραζιλιάνοι στις μεγαλύτερες πόλεις, τόσο δεξιοί όσο και αριστεροί, έχουν συνηθίσει να κατεβαίνουν στους δρόμους, οργανώνοντας τις κινητοποιήσεις τους πάντα με οριζόντιο τρόπο και με τη βοήθεια κοινωνικών μέσων όπως το Whatsapp, ωστόσο μόνο οι αριστεροί διαδηλωτές έχουν υποστεί την αστυνομική καταστολή. Ίσως οι φτωχότεροι ψηφοφόροι του Bolsonaro να συνειδητοποιήσουν σύντομα τι έχει το μενού για αυτούς και, αν βγούνε στους δρόμους, πιθανότατα θα αρχίσουν να έχουν την ίδια μεταχείριση. Μένει μόνο να το δούμε.
Υπάρχει κίνημα εναντίον του Μπολσονάρου;
Στους δικούς μου κοινωνικούς κύκλους, τόσο στο πανεπιστήμιο όσο και στην LGBTQ κοινότητα, οι πολίτες οργανώνουν την αντίσταση από τον πρώτο γύρο των εκλογών, αν όχι και νωρίτερα. Είναι δύσκολο να φανταστούμε και ακόμη περισσότερο να περιγράψουμε πρακτικά μέτρα αυτή τη στιγμή, γιατί δεν ξέρουμε πόσο μακριά θα φτάσει η κυβέρνηση.
Είναι ενδιαφέρον επίσης να δούμε πόσο πρόχειρα είναι τα επιχειρήματα των συνηθισμένων οπαδών του Μπολσονάρου. Εννοώ όσους είχαν ψηφίσει για οποιονδήποτε λόγο εναντίον της διαφθοράς, όχι τους πιο σκληρούς συντηρητικούς. Οι κατηγορίες για διαφθορά και νεποτισμό είναι ήδη πολλές για τον Μπολσονάρου και πολλοί νιώθουν απογοητευμένοι, θεωρώντας ότι ο υποτιθέμενος “σωτήρας” τους είναι τελικά μία από τα ίδια. Αυτή η ομάδα, όπως είπα, μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα, αν λάβει μέρος σε διαδηλώσεις στο κοντινό μέλλον.
Ως πανεπιστημιακή δασκάλα, πώς θα προτείνατε στους νέους ανθρώπους να αντισταθούν στο καθεστώς;
Εγώ διδάσκω ιστορία, που είναι το πιο ανατρεπτικό αντικείμενο. Πολύ περισσότερο όμως από το να διδάσκω για την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, που είναι το πεδίο μου, διδάσκω στους φοιτητές μου την κριτική σκέψη. Ένα πράγμα που μου αρέσει να τους λέω είναι πως “μπορείς να διαφωνήσεις μαζί μου, αλλά πρέπει να ξέρεις τι λες”. Όμως ζούμε μια γενική κρίση της αυθεντίας στη γνώση. Η Δεξιά έχει υφαρπάξει την ιδέα της ταυτόχρονης εγκυρότητας διαφορετικών τύπων Λόγου (discourses), μια επαναστατική ιδέα που βοήθησε να αποκτήσουν φωνή περιθωριοποιημένες ομάδες και που αποφάσισε πως οτιδήποτε λένε είναι εξίσου έγκυρο, σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό. Πραγματικά, πήραν αυτή τη μεταμοντέρνα αντίφαση και τη χρησιμοποίησαν προς όφελός τους, όμως ο δίκος τους λόγος είναι ηθελημένα θολός και ανειλικρινής. Πρέπει γι’ αυτό να βρούμε έναν τρόπο να διαρρήξουμε αυτόν τον λόγο και τις τεχνικές που χρησιμοποιούν για τη διάδοσή του.
Οι εξαιρετικά συντηρητικές ιδέες της κυβέρνησης του Μπολσονάρου είναι μέρος μιας ευρύτερης εικόνας. Οργανωνόμαστε σε οριζόντια δίκτυα εδώ στη Βραζιλία και οχυρωνόμαστε για αυτά που θα έρθουν, όμως η άνοδος της ακροδεξιάς είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, λοιπόν πιστεύω ότι θα πρέπει να έρθουμε σε επαφή με κινήματα εκτός της χώρας μας για να οργανώσουμε στρατηγικές αντίστασης. Αυτό το κίνημα της διεθνούς δικτύωσης είναι ακριβώς αυτό που κάνει η Δεξιά εδώ και χρόνια, και είναι η βασική διαφορά του δικού μας κόσμου από τη φασιστική εμπειρία του 20ου αιώνα.
Υπάρχει ένα ακόμα στοιχείο που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας. Η παγκόσμια οικονομική κατάσταση είναι κρίσιμη. Δεν έχουμε επανέλθει μετά το 2008 και τώρα συνδέεται βαθιά με το ραγδαία επιδεινούμενο οικολογικό πρόβλημα. Οι περισσότεροι δεν συνδέουν αυτά τα γεγονότα, όμως η υπερθέρμανση του πλανήτη και οι αντίστοιχες κρίσεις όπως η μεταναστευτική μπορεί να οδηγήσουν με πολιτικούς όρους στη δημιουργία ενός αντίρροπου κινήματος διατήρησης του status quo, του καπιταλισμού δηλαδή ως έχει. Πρέπει να συνδέσουμε το πλαίσιο αναφοράς, να σκεφτούμε εναλλακτικές πολιτικές στρατηγικές που να το λαμβάνουν υπ’ όψη αυτό.
Ο Μπολσονάρου έχει προτείνει οι γονείς να χτυπούν τα θηλυπρεπή αγόρια. Έχει επίσης πει ότι θα προτιμούσε ο γιος του να είναι νεκρός παρά ομοφυλόφιλος. Πώς είναι να είσαι μέλος της LGBTQ κοινότητας αυτή τη στιγμή στη Βραζιλία; Πόσο ανοιχτή μπορεί να είσαι γι’ αυτό; Ήσουν ανοιχτή πριν από την έλευση του Μπολσονάρου; Πώς αντιδρούν οι συνάδελφοί σου; Έχει αλλάξει το κλίμα τους τελευταίους μήνες;
Έχω ακούσει συγγενείς να μου λένε το ίδιο από τότε που ήμουν παιδί, αυτές οι ιδέες είναι κοινοί τόποι του συνηθισμένου μάτσο άντρα. Αμέσως μετά τις εκλογές, κατά τις πρώτες τρομακτικές μέρες που όλοι νιώθαμε απελπισμένοι και ευάλωτοι, κάποιοι φίλοι θυμήθηκαν ότι στην πραγματικότητα πάντα κινδυνεύαμε και αγωνιζόμασταν. Η κυβέρνηση του Λούλα ήταν μια καλή περίοδος, αλλά τα κοινωνικά και νομικά επιτεύγματα και η αναγνώριση δεν προήλθε κατευθείαν από τις πολιτικές της κυβέρνησης – η νομιμοποίηση του γάμου μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου στην Βραζιλία ήρθε από μια απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου, βασισμένη σε προηγούμενες νομικές υποθέσεις από παλαιότερους αγώνες. Παρ’ όλα αυτά, η Βραζιλία έχει την παγκόσμια πρωτιά στις δολοφονίες μελών της LGBTQ κοινότητας.
Υπάρχει μία έκφραση διαμαρτυρίας στα Πορτογαλικά που λέει “οι γυναίκες δεν θα πάνε πίσω στην κουζίνα, οι γκέι δεν θα πάνε πίσω στην ντουλάπα, και οι μαύροι δεν θα πάνε πίσω στις συνοικίες των δούλων”. Και ό,τι και να γίνει, έτσι θα εξελιχτούν τα πράγματα.