Κείμενο των Κατερίνα Δουκαρέλλη και Νατάσα Μπραέσα
Στο κεφάλαιο μας διερευνήσαμε τη διάχυση και κανονικοποίηση του ακροδεξιού λόγου από τα συμβατικά (mainstream) ελληνικά MME με σκοπό να δείξουμε τη συμβολή τους στην ακροδεξιά στροφή της κοινωνίας.
Είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε ότι τα ΜΜΕ παρέχουν μια οπτική θέασης της πραγματικότητας η οποία απορρέει και διαμορφώνεται από τη θέση και την συμμετοχή τους στην κοινωνία που ανήκουν. Έχοντας αυτό στο νου μας μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η «αλήθεια» που παρουσιάζουν είναι αποτέλεσμα αναμόρφωσης επαναπροσδιορισμού και αναπλαισίωσης της είδησης με τρόπο ώστε να δημιουργούνται νέες πραγματικότητες.
Μελετήσαμε τον μιντιακό λόγο γύρω από την συνομολόγηση και ψήφιση της Συμφωνίας των Πρεσπών καθώς και το δημοσιογραφικό λόγο για το προσφυγικό-μεταναστευτικό ζήτημα όπως αυτός αρθρώθηκε το 2015 κατά την κορύφωσή του και το Μάρτιο του 2020, μέσα από τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στον Έβρο μετά την αθέτηση από την Τουρκία της συμφωνίας που είχε συνάψει με την Ε.Ε.
Συγκρίναμε πρωτοσέλιδα και άρθρα που γράφτηκαν γύρω από αυτά τα θέματα αλλά και δελτία ειδήσεων και ενημερωτικές εκπομπές, από ΜΜΕ που ανήκουν στον ακροδεξιό χώρο (της εφημερίδας ΜΑΚΕΛΕΙΟ τον τηλεοπτικό σταθμό ΑΡΤ TV, εκπομπές του Κυριάκου Βελόπουλου στο KONTRA CHANNEL και στο EXTRA CHANNEL), με το λόγο mainstream ΜΜΕ (της εφημερίδας ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ και ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ και των τηλεοπτικών σταθμών ΑΝΤ1, SKAI, STAR).
Σε μια περίοδο όχι μόνο δημοσιονομικής και κοινωνικοπολιτικής κρίσης αλλά και κρίσης των ίδιων των ΜΜΕ, αυτά αναλαμβάνουν να νοηματοδοτήσουν γεγονότα με τρόπο που δημιουργεί άγχος ανασφάλεια και φόβο σε μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας.
Για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε αυτή τη συνθήκη χρησιμοποιήσαμε την έννοια του ηθικού πανικού τον οποίο μπορούμε να αντιληφθούμε ως σύμπτωμα της πολιτικής του φόβου και της ανασφάλειας που προκαλούνται τόσο από τον μιντιακό όσο και από τον πολιτικό λόγο γύρω από γεγονότα που παρουσιάζονται να απειλούν την ηθική τάξη πραγμάτων. Μια τέτοια ποιότητα λόγου δημιουργεί μια αίσθηση ότι τα πράγματα είναι εκτός ελέγχου προκαλώντας φόβο και συχνά πανικό.
Τα ΜΜΕ μπορούν εύκολα να συμβάλουν στην δημιουργία ηθικού πανικού αλλά και στην ενίσχυσή του. Εστιάζουν στην κοινωνική αντίδραση γύρω από ένα γεγονός και όχι στο ίδιο το γεγονός, χρησιμοποιούν υπερβολικό και σχεδόν πάντα μεταφορικό λόγο, παράγουν ή αναπαράγουν θεωρίες συνωμοσίας και επινοούν «αποδιοπομπαίους τράγους».
Έχει υποστηριχθεί από τον Norman Fairclough ότι «οι ιδεολογίες που είναι ενσωματωμένες στο λόγο (discourse) είναι πιο αποτελεσματικές όταν καταφέρνουν να φυσικοποιηθούν και να αποκτήσουν το status της κοινής λογικής».
Ο λόγος των ΜΜΕ γύρω από το Μακεδονικό αλλά και το προσφυγικό ζήτημα δημιούργησε νοήματα και παρήγαγε ηγεμονικές αναπαραστάσεις και ερμηνείες. Έτσι λοιπόν οι γείτονές μας κάτοικοι της Βόρειας Μακεδονίας και όσοι τους υποστήριζαν, αλλά και οι πρόσφυγες και μετανάστες διαχωρίστηκαν από το εθνικό κοινωνικό σώμα και συνδέθηκαν με τα δεινά του ελληνικού λαού την περίοδο της κρίσης, παρέχοντας τη βάση για την ενίσχυση ενός πολιτικού λόγου με εθνικιστική χροιά, που αρθρώθηκε γύρω από το ακροδεξιό επιχείρημα της κοινωνικής παρακμής και την ανάγκη για εθνική αναγέννηση.
Στη μελέτη μας ακολουθήσαμε 4 βασικούς άξονες :
1. Ο πρώτος άξονας σύνδεσε την παραγωγή του μιντιακού λόγου με την ενίσχυση της αίσθησης ότι η εθνική μας ταυτότητα και η ηθική τάξη απειλούνται, η εθνική μας υπερηφάνεια προσβάλλεται, το έθνος βρίσκεται σε κρίση, το κράτος και οι θεσμοί του απαξιώνονται.
2.Στη συνέχεια διερευνήσαμε τον τρόπο που τα ΜΜΕ αναπαρήγαγαν την εθνική μας ιστορία μέσα από μια σχεδόν εμμονική σύνδεση της κυρίαρχης ελληνικής ταυτότητας με ιστορικές καταβολές που χάνονται στα βάθη των αιώνων και την Αρχαία Ελλάδα, γεγονός που συνέβαλε στην διαμόρφωση ενός κλίματος φόβου και ανησυχίας για την εθνική μας ακεραιότητα και την ασφάλεια των πολιτών αυτού του τόπου.
3.Ο τρίτος άξονας διέτρεξε την παραγωγή του λόγου που μέσα από μια ηθικοπλαστική γλώσσα κατασκεύασε τον «Άλλο» άλλοτε ως «Σκοπιανό» γείτονα που επιβουλεύεται τη χώρα και τα συμφέροντά της και άλλοτε ως δυστυχισμένο και την ίδια στιγμή απειλητικό πρόσφυγα ή μετανάστη.
4.Τέλος μελετήσαμε τις θεωρίες συνωμοσίας. Αυτός ο άξονας ανέδειξε την σύνδεση στον κυρίαρχο λόγο συνωμοσιολογικών μύθων γύρω από τη συμφωνία των Πρεσπών και το προσφυγικό και την επινόηση αποδιοπομπαίων τράγων.
Έχοντας αυτά στο νου μας μπορούμε να σκεφτούμε πώς αναπαραστάθηκε η Ελλάδα κατά την συνομολόγηση της συμφωνίας των Πρεσπών: Ως ένα βαθιά πονεμένο σώμα.
Στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων και οι λεζάντες των δελτίων ειδήσεων η Ελλάδα «αναστέναζε», «κουρελιαζόταν» και εντέλει «δολοφονήθηκε» μέσω μιας εθνικιστικής οπτικής που θέλει τη Μακεδονία αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής γης και ταυτότητας. «Αποκαλυπτικές» εικόνες και «καρέ-καρέ» πλάνα της Συμφωνίας των Πρεσπών πλαισίωσαν την είδηση ενώ οι οθόνες μας πλημμύρισαν από την γαλανόλευκη σημαία που ανέμιζε άλλοτε σε χέρια υπερήφανων Ελλήνων και άλλοτε τύλιγε τα κορμιά τους. Έλληνες που διαδήλωναν για την «Μακεδονία του Αλέξανδρου» σε συλλαλητήρια και συγκρούονταν με τους «προδότες» της πατρίδας.
Την ίδια τακτική ακολούθησαν και για το προσφυγικό-μεταναστευτικό ζήτημα. Με εικόνες και ηχητικά εφέ παρόμοια με πολεμική σύρραξη και εντυπωσιακούς τίτλους οι εθνοτικά πολιτισμικά και θρησκευτικά άλλοι πρόσφυγες και μετανάστες παρουσιάστηκαν ως απειλή για την εθνική ομοιογένεια την κοινωνική συνοχή τη δημόσια ασφάλεια και την έννομη τάξη. Η χώρα έπρεπε να «θωρακιστεί» και να αναπτύξει μηχανισμούς άμυνας απέναντι στους «εισβολείς λαθρομετανάστες» με τρόπο που η προσφυγιά και η μετανάστευση συνδέθηκε με την παρανομία και την απειλή μέσα σε ένα κλίμα φόβου.
Έτσι τα ΜΜΕ συνέβαλαν στη δόμηση της ταυτότητας των προσφύγων ως απειλητικών για την κοινωνική συνοχή του έθνους και των δυτικών φιλελεύθερων αξιών και με τον τρόπο αυτό νομιμοποίησαν λογικές ασφαλειοποίησης και πρακτικές στρατιωτικοαστυνομικού τύπου για την απώθησή τους.
Καταλήξαμε λοιπόν ότι μέσα από την συμβολική και πραγματική νοηματοδότηση της συμφωνίας των Πρεσπών και του προσφυγικού ζητήματος, τα φαινομενικά ουδέτερα ΜΜΕ τροφοδότησαν την κοινή γνώμη με νοήματα και στερεότυπα που ενέτειναν το άγχος και την ανασφάλεια που βίωνε η ελληνική κοινωνία ως αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας δημοσιονομικής και κοινωνικοπολιτικής κρίσης ενώ επιπλέον συνέβαλαν στην διείσδυση της ακροδεξιάς ιδεολογίας έτσι ώστε αυτή να προβάλλεται ως «κανονικότητα» και να φτάσει να αποτελεί εμπεδωμένη νοοτροπία και ρυθμιστικό παράγοντα της πολιτικής ζωής.
Είναι σημαντικό προκειμένου να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την ανταπόκριση που βρήκε σε μεγάλο μέρος των Ελλήνων αυτός ο λόγος των ΜΜΕ, να βάλουμε στο «κάδρο» τους νέους πολιτικούς συσχετισμούς που είχαν διαμορφωθεί ήδη από το τέλος του 2012 με το τέλος του μεταπολιτευτικού δικομματισμού στην Ελλάδα αλλά και τις εντάσεις που ακολούθησαν την ψήφιση της τρίτης μνημονιακής σύμβασης το 2015 από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ.
Η ανάλυσή μας κατέδειξε ότι ο λόγος των συμβατικών ΜΜΕ ταυτίστηκε με αυτόν των ακροδεξιών μέσων συμβάλλοντας στη διεύρυνση της βάσης του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, μέσα από τη διάχυση της ακροδεξιάς ιδεολογίας σε μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας και στην κανονικοποίηση και φυσικοποίηση συμβολικής και φυσικής βίας απέναντι σε κοινωνικές ομάδες απόκληρων στη δημιουργία των οποίων τα ίδια τα ΜΜΕ έχουν συμβάλει και πολλές φορές έχουν δημιουργήσει.