Θα σκοτώσει ο κοροναϊός την παγκοσμιοποίηση;

Κατά τη διάρκεια ενός δείπνου στα μέσα Φεβρουαρίου, αφηγείται ο Τζον Φέφερ (*), ένας αρχιτέκτονας του είπε πως αδυνατεί να ολοκληρώσει πολλά έργα που έχει αναλάβει.

Φταίνε οι μοκέτες

Οι περισσότερες μοκέτες που χρησιμοποιούνται σε μεγάλα κατασκευαστικά έργα στις ΗΠΑ, του εξήγησε, έρχονται από την Κίνα. Το ξέσπασμα της επιδημίας του κοροναϊού στη Ουχάν — και το συνεπακόλουθο κλείσιμο πολλών κινεζικών εργοστασίων — δημιούργησε προβλήματα σε ολόκληρη την παγκόσμια οικονομία, ως το να τοποθετηθούν μοκέτες σε κτίρια στις ΗΠΑ.

Η παγκόσμια εξάπλωση του νέου παθογόνου εξέθεσε πόσο εύθραυστος είναι ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Καθώς κινείται σε όλο τον κόσμο, ο κοροναϊός θέτει υπό αμφισβήτηση μια θεμελιώδη αρχή της παγκοσμιοποίησης, την ελεύθερη κυκλοφορία, μειώνοντας δραματικά τις διεθνείς ροές του χρήματος, των αγαθών και των προσώπων. Η ασθένεια το κατάφερε αυτό αρκετά οικονομικά, μολύνοντας λιγότερους από 100.000 ανθρώπους μέχρι στιγμής. Η εξαγωγή συμπερασμάτων και ο φόβος έκαναν την περισσότερη δουλειά.

Στον κόσμο των πραγμάτων, ο κοροναϊός μόλυνε τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού οι οποίες συνδέουν τις βιομηχανίες με τους καταναλωτές. Η κίνηση στο λιμάνι του Λος Άντζελες, το μεγαλύτερο στις ΗΠΑ, συρρικνώθηκε κατά 25% τον Φεβρουάριο. Η μεταφορά εμπορευματοκιβωτίων γενικά μειώθηκε κατά 10% τον περασμένο μήνα.

Οι βιομηχανίες οι οποίες εξαρτώνται από τον εφοδιασμό τους από μακρινές χώρες ήδη είχαν αρχίσει να ξανασκέφτονται τη συμμετοχή τους στην παγκόσμια γραμμή παραγωγής, εξαιτίας των δασμών, του κόστους των μεταφορών, της αυξανόμενης αυτοματοποίησης. Ο «επαναπατρισμός» τους θα δεχθεί ώθηση λόγω των δυσχερειών που τους προκαλεί ο κοροναϊός.

Αλλά και οι άνθρωποι δεν μετακινούνται πλέον τόσο. Δρομολόγια αεροπορικών εταιρειών προς και από τις νέες εστίες της επιδημίας — τη Νότια Κορέα, την Ιταλία — ακυρώνονται. Οι πωλήσεις αεροπορικών εισιτηρίων μειώθηκαν 10% τον περασμένο μήνα σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο της περασμένης χρονιάς. Οι κρουαζιέρες, μετά τα ξεσπάσματα σε ένα-δυο μεγάλα πλοία, υπέστησαν βαρύ πλήγμα.

Αφού αγνόησαν ελαφρά τη καρδία το ξέσπασμα της επιδημίας στην Κίνα το μεγαλύτερο μέρος του Φεβρουαρίου, οι αγορές έκαναν τη μεγάλη βουτιά την τελευταία εβδομάδα του περασμένου μήνα. Το αμερικανικό χρηματιστήριο έχασε 6 τρισεκατομμύρια δολάρια σε κεφαλαιοποίηση την περασμένη εβδομάδα, το μεγαλύτερο ποσό από την περίοδο που ξεσπούσε η οικονομική κρίση πριν από μία δεκαετία. Αυτή είναι χειροπιαστή απόδειξη τόσο της ανησυχίας που προκαλεί η επίμονη εξάπλωση της επιδημίας, όσο και της ανικανότητας ορισμένων ηγετών χωρών, ιδίως του Ντόναλντ Τραμπ. Παρά τις παρεμβάσεις της κεντρικής τράπεζας των ΗΠΑ και άλλων κεντρικών τραπεζών, η αναταραχή στις αγορές καλά κρατεί.

Ίσως μοιάζει γελοίο να υποστηρίζεται πως ένας ιός, ακόμη κι ένας που εξαπλώνεται με ρυθμό πανδημίας, θα αντιστρέψει μια οικονομική τροχιά που χαράσσεται επί έναν αιώνα και πλέον. Όμως ο κοροναϊός συμπίπτει με επιθέσεις εναντίον της παγκοσμιοποίησης από πολλές πλευρές.
Οι οικολόγοι, για παράδειγμα, αντιμετωπίζουν εδώ και καιρό με σκεπτικισμό την ιδέα της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης. Η απειλή της κλιματικής αλλαγής όξυνε την κριτική τους και την μετέτρεψε σε δεσπόζουσα τάση, στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου.

Στο μεταξύ, οι επιδεινούμενες ανισότητες έθεσαν υπό αμφισβήτηση το κατά πόσον η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας μπορεί να αποτελέσει την πλημμυρίδα που θα κάνει όλες τις βάρκες να επιπλεύσουν. Ακόμα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο αναγνωρίζει τις ολέθριες επιπτώσεις των ανισοτήτων (χωρίς να εξετάζει τις απαραίτητες θεσμικές μεταρρυθμίσεις για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα).

Και τελικά, η επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομικής ολοκλήρωσης την περασμένη δεκαετία υποδεικνύει ότι ο κόσμος ίσως έχει ήδη αφήσει πίσω την κορύφωση της παγκοσμιοποίησης.

Πέραν όμως των συστημικών προκλήσεων, λαϊκιστές πολιτικοί που βρίσκονται σε άνοδο βάζουν στο στόχαστρο την παγκόσμια οικονομική ελίτ, που αποκαλούν τον εχθρό «του λαού». Ο Ντόναλντ Τραμπ αμφισβητεί αυτή την ελίτ και την ορθοδοξία της περί ελεύθερου εμπορίου επιβάλλοντας δασμούς σε συμμάχους και αντιπάλους αδιακρίτως κι αποσύροντας τις ΗΠΑ από μεγάλες εμπορικές συμφωνίες, όπως η Εταιρική Σχέση του Ειρηνικού (Trans Pacific Partnership, TPP).

Ο εμπορικός πόλεμος που κήρυξε στην Κίνα είχε πιθανόν τις μεγαλύτερες συνέπειες. Έπληξε και τις δύο οικονομίες σκληρά, με απώλειες θέσεων εργασίες, υψηλότερα κόστη για τους καταναλωτές, απώλειες ολόκληρων αγορών για βιομηχανίες, αγρότες και κτηνοτρόφους. Παρά την πρόσφατη συμφωνία ανάμεσα στο Πεκίνο και την Ουάσινγκτον, οι περισσότεροι δασμοί παραμένουν σε ισχύ.

Στο μεταξύ, το ΗΒ εντέλει αποχώρησε από την Ευρωπαϊκή Ένωση φέτος, εξέλιξη που χαιρετίστηκε ως νίκη από τους θιασώτες του οικονομικού εθνικισμού. Ενώ οι λαϊκιστές αλλού καταφέρονται εναντίον αυτής που ο Στιβ Μπάνον αποκαλεί «την τάξη του Νταβός». Η νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία έδωσε τη θέση της σε διακηρύξεις όπως Πρώτα η Αμερική, Πρώτα η Βραζιλία, και ούτω καθεξής.

Αυτό το πισωγύρισμα δεν είναι απαραιτήτως θανατηφόρο. Η παγκοσμιοποίηση έχει αμφισβητηθεί και στο παρελθόν, από οικονομικές κρίσεις, πανδημίες όπως η γρίπη του Χονγκ Κονγκ, ακόμη και από το φάσμα του Y2K, του προβλήματος της χιλιετίας για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

Αυτή τη φορά, ωστόσο, η αδυναμία της διεθνούς κοινότητας να ορίσει νέους κανόνες για την οικονομία, για το περιβάλλον και για την υγειονομική περίθαλψη δημιουργεί μια τέλεια καταιγίδα διεθνούς δυσλειτουργίας. Αν κάτι με σχετικά χαμηλό δείκτη θνησιμότητας, όπως ο κοροναϊός — από 1% ως 4%, όταν η θνησιμότητα του Έμπολα φθάνει το 50% — μπορεί να κάνει τέτοιο νούμερο στην παγκόσμια οικονομία, μάλλον ο ασθενής είχε ήδη κάπως βαριές υποκείμενες παθήσεις.

Πανδημία

Όταν οι άνθρωποι ταξιδεύουν, παίρνουν μαζί τους αποσκευές όλων των ειδών, συμπεριλαμβανομένων και των ιών.

Έτσι, η εποχή των μεγάλων εξερευνήσεων ήταν επίσης εποχή της γενοκτονίας. Οι εξερευνητές του Νέου Κόσμου έφεραν μαζί τους ένα οπλοστάσιο ασθενειών, όπως η ευλογιά και η ιλαρά, που ήταν εντελώς νέες για τις κοινότητες των αυτοχθόνων. Οι αποικιστές εισβολές υπέβαλαν την Αμερική στον πόλεμο και στη σκλαβιά. Αλλά ήταν κυρίως οι ασθένειες εκείνες που ευθύνονταν κυρίως για την καταστροφική μείωση των πληθυσμών στην Αμερική, από πάνω μέχρι κάτω. Ως και 56 εκατομμύρια άνθρωποι, ή το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού την εποχή εκείνη, πέθαναν τις πρώτες δεκαετίες μετά το 1600. Ο δείκτης θνησιμότητας για τις κοινότητες των αυτοχθόνων ανερχόταν στο απίστευτο 90%.

Σε αντάλλαγμα, οι εξερευνητές επέστρεψαν στις πατρίδες τους παίρνοντας μαζί τους τη σύφιλη, φρικιαστική ασθένεια ασφαλώς, που όμως δεν αφάνισε τον πληθυσμό της Ευρώπης.

Οι πανδημίες είναι συνυφασμένες με την κίνηση των εμπόρων και των στρατιωτών. Οι ρωμαίοι στρατιώτες που επέστρεφαν από τη Μεσοποταμία ευθύνονταν για την πανώλη που ερήμωσε την αυτοκρατορία τον δεύτερο αιώνα μ.Χ., μια από τις πολλές πανδημίες που συνέβαλαν να έρθει το τέλος της παγκόσμιας κυριαρχίας της Ρώμης. Η βουβωνική πανώλη του 14ου αιώνα ήταν μια επιδημία που ξέσπασε αρχικά στην Κίνα κι έφθασε στην Ευρώπη με τα εμπορικά πλοία στα οποία ήταν λαθρεπιβάτες ποντίκια, ξενιστές ψύλλων. Τη μοντέρνα εποχή, στρατιώτες που επέστρεφαν στην πατρίδα τους από τα μέτωπα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συνέβαλαν στην εξάπλωση της ισπανικής γρίπης, η οποία εκτιμάται ότι στοίχισε τη ζωή σε ως και 50 εκατομμύρια ανθρώπους.

Αυτή η τελευταία πανδημία ήταν ένας από τους παράγοντες πίσω από την κατάρρευση του πρώτου κύματος της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης. Προτού ξεσπάσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914, ο κόσμος ήταν πιο στενά συνδεδεμένος από οποτεδήποτε άλλοτε, με τα ατμόπλοια, τα τρένα και τον τηλέγραφο να αποτελούν τον συνδετικό ιστό. Το εμπόριο συνεισέφερε το 14% του παγκόσμιου ΑΕΠ παραμονές του πολέμου.
Η καταστροφή που έφερε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, την οποία ακολούθησε η πανδημία γρίπης, κατάφερε βαρύ πλήγμα στο παγκόσμιο εμπόριο και στην οικονομική ολοκλήρωση. Η παγκόσμια οικονομική ύφεση της δεκαετίας του 1920, η άνοδος διαφόρων εθνικισμών και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος οδήγησαν το 1945 στη μείωση της συνεισφοράς του εμπορίου στο ΑΕΠ σε μόλις 5%.

Η σύγχρονη παγκοσμιοποίηση είναι εφικτή χάρη στα σύγχρονα φάρμακα. Έχουν ξεσπάσει μία ή δύο πανδημίες από το 1945 και μετά, αλλά δεν διατάραξαν το παγκόσμιο κυκλοφορικό σύστημα. Στην αρχαία Ακκαδική γλώσσα, η λέξη για την επιδημία είχε τη σημασία «βέβαιος θάνατος». Μόνο πρόσφατα οι επαγγελματίες της ιατρικής έχουν μπορέσει να αντιμετωπίζουν ξεσπάσματα επιδημιών τέτοιας κλίμακας.

Χάρη στο δεύτερο κύμα της παγκοσμιοποίησης, το εμπόριο αυξήθηκε ξανά στα επίπεδα που καταγράφονταν το 1914 — αλλά μόλις στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Με την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ, το τρίτο κύμα της παγκοσμιοποίησης ήρε ακόμα περισσότερα εμπόδια στην κίνηση των αγαθών και του χρήματος. Ακόμα και η Κίνα, χώρα με κατ’ όνομα κομμουνιστική κυβέρνηση, εντάχθηκε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου στα τέλη του 2001. Έκτοτε, προσέφερε τη δική της εκδοχή της παγκοσμιοποίησης, που πλέον εκφράζεται με την πρωτοβουλία Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος, η οποία τοποθετεί την Κίνα στο κέντρο ενός σφριγηλού δικτύου εμπορικών και χρηματοοικονομικών συναλλαγών.

Ο κοροναϊός, από μόνος του, δεν θα βάλει τέλος στο πιο πρόσφατο κύμα της παγκοσμιοποίησης. Όπως η πανδημία γρίπης του 1918, θα μπορούσε να συμβάλει στην τάση του μεγαλύτερου κατακερματισμού. Ή, θυμίζοντας πόσο η υγεία της ανθρωπότητας είναι αλληλένδετη και δεν γνωρίζει σύνορα εδώ και χιλιετίες, αυτή η επιδημία θα μπορούσε να οδηγήσει στην επανεξέταση του τρόπου που ο κόσμος συνεργάζεται.

Διάλυση;

Η Κίνα έχει κομβικό ρόλο να διαδραματίσει στον ορισμό της κατεύθυνσης που θα πάρει ο κόσμος.

Προς το παρόν, οι ειδικοί περί τα οικονομικά στη Δύση εκδηλώνουν λιγότερη ή περισσότερη schadenfreude για τις δυσκολίες του Πεκίνου. Ο Κένεθ Ραπόζα, για παράδειγμα, διατείνεται σε άρθρο του στο περιοδικό Forbes ότι «ο νέος κοροναϊός θα καταλήξει να ρίξει την αυλαία στον ρόλο της μεγαλύτερης βιομηχανικής δύναμης του κόσμου που έπαιξε η Κίνα για σχεδόν 30 χρόνια». Η παγκόσμια γραμμή παραγωγής ήδη απομακρυνόταν από τις κινεζικές πηγές, εξαιτίας των δασμών του Τραμπ, κι η πανδημία απλά ενισχύει αυτή την τάση.

Η Κίνα θα μπορούσε ωστόσο να βγει νικήτρια παρ’ όλ’ αυτά. Απαλλαγμένη από την εξάρτησή της από τη βιομηχανική παραγωγή προϊόντων χαμηλότερης ποιοτικής στάθμης, θα μπορούσε να επενδύσει το πλεονάζον κεφάλαιό της σε μια ακόμη μεγαλύτερη ώθηση προς την παραγωγή αγαθών υψηλότερης προστιθέμενης αξίας, ιδίως στη σφαίρα των ηλεκτρονικών και ψηφιακών ειδών και υπηρεσιών. Αυτή η μεταστροφή θα μπορούσε επίσης να συμβάλλει στη μεγάλη μείωση του αποτυπώματος άνθρακα της χώρας.

Πολλά θα εξαρτηθούν από τη σχέση ΗΠΑ-Κίνας. Πολύ πριν ξεσπάσει η κρίση του κοροναϊού, η ελίτ που χαράσσει πολιτική στις ΗΠΑ είχε ήδη απομακρυνθεί από τη θέση πως χρειάζεται συνεννόηση με την Κίνα. Από την άλλη, η Κίνα ήταν ήδη έτοιμη από καιρό για την απεμπλοκή. Έβαζε τα θεμέλια για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, με νόμισμα αναφοράς το γιούαν ρενμίνμπι και χρηματοδότηση από τα μεγάλα εμπορικά της πλεονάσματα. Πολλές χώρες στη γειτονιά της Κίνας επέλεξαν να συμμετάσχουν στην πρωτοβουλία Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος και να λάβουν χρηματοδότηση από την Ασιατική Τράπεζα Επενδύσεων και Υποδομών.

Ακριβώς τη στιγμή που η Κίνα και οι ΗΠΑ χρειαζόταν να σφυρηλατήσουν νέα συναίνεση όσον αφορά την οικονομία και το περιβάλλον, οι δύο χώρες κινούνται προς τελείως διαφορετικές κατευθύνσεις. Κι αυτό θα καταστήσει πολύ πιο δύσκολο για τη διεθνή κοινότητα, όπως έχει σήμερα, να βρει παγκόσμιες λύσεις για ολοένα πιο παγκόσμια προβλήματα, όπως η κλιματική αλλαγή ή οι πανδημίες.

Εξαιτίας του κοροναϊού, η Κίνα ανακάλυψε ξανά πόσο πολύ εξαρτάται από τον υπόλοιπο κόσμο — για να αγοράζει κινεζικά προϊόντα, να προσφέρει προμήθειες στους κινέζους καταναλωτές, να προμηθεύει πρώτες ύλες στις κινεζικές επιχειρήσεις, να εξυπηρετεί τους κινέζους τουρίστες. Ο προβλεπόμενος ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης της Κίνας το 2020 αναθεωρήθηκε προς τα κάτω, από το 6% στο 5%, και μπορεί να μειωθεί ακόμη περισσότερο. Ο κοινωνιολόγος Γουόλντεν Μπέλο επιχειρηματολογεί εδώ και καιρό ότι η κινεζική οικονομία στην πραγματικότητα είναι εύθραυστη — με υπερπαραγωγή στον βιομηχανικό τομέα, φούσκα στις τιμές των ακινήτων, υψηλούς δείκτες χρέους και αυξανόμενες ανισότητες.

Με την πρωτοβουλία Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος, το Πεκίνο έτρεφε την ελπίδα πως θα επέλυε όλα αυτά τα προβλήματα χάρη στην ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη. Όμως το αποτέλεσμα αυτής της στρατηγικής εξαρτάται από πολλές άγνωστες μεταβλητές, οι οποίες βραχυπρόθεσμα συμπεριλαμβάνουν το πόσο θα διαρκέσει η πανδημία και το ποιο θα είναι των αποτέλεσμα των επικείμενων προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ.

Ο κοροναϊός θα έπρεπε να αφυπνίσει τόσο το Πεκίνο, όσο και την Ουάσινγκτον. Το νέο status quo, η αναβίωση του Ψυχρού Πολέμου μεταξύ των δύο ηγεμονικών δυνάμεων, είναι ανεφάρμοστο. Ίσως είναι καιρός για άλλο ένα κύμα παγκοσμιοποίησης, που όμως αυτή τη φορά θα πρέπει να μειώσει τις εκπομπές των αερίων που προκαλούν την κλιματική αλλαγή, να φέρει πιο ίση κατανομή και να ενισχύσει τη δυνατότητα των διεθνών οργανισμών να καταπολεμούν πανδημίες.

Αυτό όμως δεν θα συμβεί χωρίς τη συνεργασία ΗΠΑ-Κίνας. Αυτό δεν θα συμβεί χωρίς έναν άλλον πρόεδρο στις ΗΠΑ και μια άλλη προσέγγιση στο Πεκίνο.

* Ο Τζον Φέφερ είναι συγγραφέας, διευθυντής του Foreign Policy in Focus, ενημερωτικού οργανισμού/ιστότοπου για ζητήματα εξωτερικής πολιτικής που δημιουργήθηκε από το Institute for Policy Studies.

Το παρόν άρθρο αναρτήθηκε στον ιστότοπο του FPIF και η αξιοποίησή του είναι ελεύθερη με αναφορά στην πηγή βάσει της Creative Commons Attribution License 3.0. Πηγή: Feffer, John, «Will the Coronavirus Kill Globalization?», Foreign Policy in Focus, Ουάσινγκτον, 4η Μαρτίου 2020.