Την Πρωτοχρονιά του 2024, το κέντρο βάρους του Κόσμου θα μετακινηθεί

Του Βιτζέυ Πρασάντ*

Την τελευταία ημέρα της συνόδου κορυφής των BRICS στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νοτίου Αφρικής, τα πέντε ιδρυτικά κράτη (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότιος Αφρική) υποδέχθηκαν έξι νέα μέλη: την Αργεντινή, την Αίγυπτο, την Αιθιοπία,το  Ιράν, τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ). Η συνεργασία των BRICS περιλαμβάνει πλέον το 47,3% του παγκόσμιου πληθυσμού, με συνολικό παγκόσμιο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν μεταξύ τους (με ισοτιμία αγοραστικής δύναμης, purchasing power parity, PPP) 36,4%. Σε σύγκριση, αν και τα κράτη των Επτά ισχυρότερων οικονομιών (G7, Καναδάς, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία, Βρετανία και ΗΠΑ) αντιπροσωπεύουν μόλις το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού, το μερίδιό τους στο παγκόσμιο ΑΕΠ (ανά PPP) είναι 30,4%. Το 2021, τα κράτη που αποτελούν σήμερα τους διευρυμένους BRICS ήταν υπεύθυνα για το 38,3% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής, ενώ οι αντίστοιχες χώρες των G7 αντιπροσώπευαν το 30,5%. Όλοι οι διαθέσιμοι δείκτες, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής αγροτικών προϊόντων και του συνολικού όγκου παραγωγής μετάλλων, δείχνουν την τεράστια δύναμη αυτού του νέου σχηματισμού. Ο Κέλσο Αμορίμ, σύμβουλος της κυβέρνησης της Βραζιλίας και από τους αρχιτέκτονες των BRICS, κατά τη διάρκεια της παλαιότερης θητείας του ως υπουργός Εξωτερικών, σχολίασε τη νέα εξέλιξη λέγοντας ότι «ο κόσμος δεν μπορεί πλέον να διαφεντεύεται από τους G7».

Τα έθνη των BRICS, παρά τις εσωτερικές τους ιεραρχίες και τις προκλήσεις, είναι βέβαιο πως αντιπροσωπεύουν πλέον μεγαλύτερο μερίδιο του παγκόσμιου ΑΕΠ από τους G7, οι οποίοι συνεχίζουν να συμπεριφέρονται ως το διοικητικό συμβούλιο του πλανήτη. Πάνω από σαράντα χώρες εξέφρασαν τη θέληση να ενταχθούν στους BRICS, αν και μόνο είκοσι τρεις υπέβαλαν αίτηση για ένταξη πριν από τη σύνοδο της Νοτίου Αφρικής (συμπεριλαμβανομένων επτά από τις δεκατρείς χώρες του Οργανισμού ΠετρελαιοΕξαγωγικών Κρατών, ΟΠΕΚ). Η Ινδονησία, η έβδομη μεγαλύτερη χώρα στον κόσμο όσον αφορά το ΑΕΠ (κατά PPP), απέσυρε την αίτησή της στο BRICS την τελευταία στιγμή, αλλά δήλωσε ότι θα εξετάσει το ενδεχόμενο να ενταχθεί αργότερα. Οι δηλώσεις του προέδρου της Ινδονησίας Τζόκο Ουιντόντο αντικατοπτρίζουν τη διάθεση της συνόδου κορυφής: «Πρέπει να απορρίψουμε τις εμπορικές διακρίσεις. Η βιομηχανική επεξεργασία στην πηγή δεν πρέπει να παρεμποδίζεται. Πρέπει όλοι να συνεχίσουμε να επιζητούμε ισότιμη και χωρίς αποκλεισμούς συνεργασία».

 Οι BRICS δεν λειτουργούν ανεξάρτητα από νέους περιφερειακούς σχηματισμούς που στοχεύουν στη δημιουργία πλατφορμών εκτός της Δύσης, όπως η Κοινότητα της Λατινικής Αμερικής και των Κρατών της Καραϊβικής (Community of Latin America and Caribbean States, CELAC) και ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης (Shanghai Cooperation Organisation, SCO). Αντίθετα, η ιδιότητα μέλους των BRICS έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει την περιφερειακότητα για όσους βρίσκονται ήδη σε αυτά τα περιφερειακά φόρα. 

Και τα δύο σύνολα διαπεριφερειακών φορέων στρέφονται σε μια ιστορική παλίρροια που υποστηρίζεται από σημαντικά δεδομένα, τα οποία αναλύονται από το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών της Τριηπειρωτικής, χρησιμοποιώντας μια σειρά ευρέως διαθέσιμων και αξιόπιστων διεθνών βάσεων δεδομένων. Τα γεγονότα είναι ξεκάθαρα: το ποσοστό του παγκόσμιου Βορρά στο παγκόσμιο ΑΕΠ μειώθηκε από 57,3% το 1993 σε 40,6% το 2022, με το ποσοστό των ΗΠΑ να συρρικνώνεται από 19,7% σε μόλις 15,6% του παγκόσμιου ΑΕΠ (κατά ΡΡΡ) την ίδια περίοδο – παρά τα μονοπωλιακά προνόμια. Το 2022, ο Παγκόσμιος Νότος, χωρίς την Κίνα, είχε ΑΕΠ (κατά PPP) μεγαλύτερο από αυτό του Παγκόσμιου Βορρά.

Η Δύση, ίσως λόγω της σχετικά ραγδαίας οικονομικής της παρακμής, αγωνίζεται να διατηρήσει την ηγεμονία της οδηγώντας σε έναν Νέο Ψυχρό Πόλεμο εναντίον αναδυόμενων κρατών, όπως η Κίνα. Ίσως η μεγαλύτερη απόδειξη των φυλετικών, πολιτικών, στρατιωτικών και οικονομικών σχεδίων των δυτικών δυνάμεων, η μόνη που χρειάζεται να αναφέρουμε, συνοψίζεται σε μια πρόσφατη δήλωση του ΝΑΤΟ και της ΕΕ: «ΝΑΤΟ και ΕΕ παίζουν συμπληρωματικούς, συνεκτικούς και αμοιβαία ενισχυόμενους ρόλους για την υποστήριξη της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Θα κινητοποιήσουμε περαιτέρω το συνδυασμένο σύνολο των μέσων που έχουμε στη διάθεσή μας, είτε είναι πολιτικά, είτε οικονομικά είτε στρατιωτικά, για να επιδιώξουμε τους κοινούς μας στόχους προς όφελος του ενός δισεκατομμυρίου πολιτών μας».

 Γιατί οι BRICS καλωσόρισαν μια τόσο ανόμοια ομάδα χωρών, συμπεριλαμβανομένων δύο μοναρχιών, στην ένωση; Όταν του ζητήθηκε να αναλογιστεί τον χαρακτήρα των νέων κρατών-μελών, ο Πρόεδρος της Βραζιλίας Λουις Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα είπε: «Αυτό που έχει σημασία δεν είναι το πρόσωπο που κυβερνά αλλά η σπουδαιότητα της χώρας. Δεν μπορούμε να αρνηθούμε τη γεωπολιτική σημασία του Ιράν και άλλων χωρών που θα ενταχθούν στους BRICS». Αυτό είναι το μέτρο με το οποίο οι ιδρυτικές χώρες πήραν τις αποφάσεις επέκτασης της συμμαχίας τους. Στο επίκεντρο της ανάπτυξης των BRICS βρίσκονται τουλάχιστον τρία ζητήματα: ο έλεγχος των ενεργειακών προμηθειών και των οδών τους, ο έλεγχος των παγκόσμιων χρηματοοικονομικών και αναπτυξιακών συστημάτων και ο έλεγχος των θεσμών για την ειρήνη και την ασφάλεια.

 Οι διευρυμένοι BRICS τώρα έχουν δημιουργήσει καταπληκτική ενεργειακή ομάδα. Το Ιράν, η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα είναι επίσης μέλη του ΟΠΕΚ, ο οποίος, με τη Ρωσία, βασικό μέλος του ΟΠΕΚ+, αντιπροσωπεύει τώρα 26,3 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου την ημέρα, λίγο κάτω από το τριάντα τοις εκατό της παγκόσμιας ημερήσιας παραγωγής πετρελαίου. Η Αίγυπτος, η οποία δεν είναι μέλος του ΟΠΕΚ, είναι ωστόσο ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς πετρελαίου στην Αφρική, με παραγωγή 567.650 βαρελιών την ημέρα. Ο ρόλος της Κίνας στη διαμεσολάβηση μιας συμφωνίας μεταξύ του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας τον Απρίλιο επέτρεψε την είσοδο και των δύο αυτών πετρελαιοπαραγωγών χωρών στους BRICS. Και εδώ το ζήτημα δεν είναι μόνο η παραγωγή πετρελαίου, αλλά και η δημιουργία νέων παγκόσμιων ενεργειακών οδών.

Η Πρωτοβουλία του νέου Δρόμου του Μεταξιού (Belt and Road Initiative, BRI) έχει ήδη δημιουργήσει ένα δίκτυο πλατφορμών πετρελαίου και φυσικού αερίου σε όλο τον Παγκόσμιο Νότο, ενσωματωμένο στην επέκταση του λιμανιού της Χαλίφα και των εγκαταστάσεων φυσικού αερίου στη Φουζέιρα και στο Ρουβαϊς των ΗΑΕ, παράλληλα με την ανάπτυξη του “Οράματος 2030” της Σαουδικής Αραβίας. Είναι αναμενόμενο οι διευρυμένοι BRICS να αρχίσουν να συντονίζουν την ενεργειακή τους υποδομή εκτός του ΟΠΕΚ+, συμπεριλαμβανομένων των όγκων πετρελαίου και φυσικού αερίου που αντλούνται από τη γη. 

Σιγόβρασαν εντάσεις μεταξύ Ρωσίας και Σαουδικής Αραβίας σχετικά με τους όγκους πετρελαίου φέτος, καθώς η Ρωσία υπερέβη την ποσόστωσή της για να αντισταθμίσει τις κυρώσεις της Δύσης που της επιβλήθηκαν λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Τώρα αυτές οι δύο χώρες θα έχουν ένα ακόμη φόρουμ, εκτός του ΟΠΕΚ+, και με την Κίνα στο τραπέζι, για να οικοδομήσουν μια κοινή ατζέντα για την ενέργεια. Η Σαουδική Αραβία σχεδιάζει να πουλήσει πετρέλαιο στην Κίνα σε κινεζικό νόμισμα (ρενμίμπι, renminbi, RMB), υπονομεύοντας τη δομή του συστήματος πετρελαιοδολαρίων (οι δύο άλλοι κύριοι πάροχοι πετρελαίου της Κίνας, το Ιράκ και η Ρωσία, ήδη πληρώνονται σε RMB).

  Τόσο οι συζητήσεις στη σύνοδο κορυφής των BRICS όσο και η τελική ανακοίνωσή τους επικεντρώθηκαν στην ανάγκη ενίσχυσης μιας οικονομικής και αναπτυξιακής αρχιτεκτονικής για τον κόσμο που δεν θα κυβερνάται από την τριάδα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), της Ουώλ Στρητ και του δολαρίου των ΗΠΑ. Ωστόσο, οι BRICS δεν επιδιώκουν να παρακάμψουν καθιερωμένους παγκόσμιους θεσμούς εμπορίου και ανάπτυξης, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ), η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Για παράδειγμα, οι BRICS επαναβεβαίωσαν τη σημασία του «βασισμένου σε κανόνες πολυμερούς εμπορικού συστήματος, με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου στον πυρήνα του» και ζήτησαν «ένα ισχυρό παγκόσμιο δίκτυο χρηματοοικονομικής ασφάλειας [με ένα ΔΝΤ] βασισμένο σε ποσοστώσεις και επαρκείς πόρους στο κέντρο του». 

Οι προτάσεις τους δεν έρχονται σε θεμελιώδη ρήξη με το ΔΝΤ ή τον ΠΟΕ. Μάλλον, προσφέρουν μια διπλή οδό προς τα εμπρός: πρώτον, για τους BRICS, ώστε να ασκήσουν περισσότερο έλεγχο και να δώσουν κατεύθυνση σε αυτούς τους οργανισμούς, των οποίων είναι μέλη αλλά σήμερα έχουν υποταχθεί σε μια δυτική ατζέντα, και δεύτερον, ώστε τα κράτη BRICS να πραγματοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους να οικοδομήσουν τους δικά τους παράλληλα ιδρύματα (όπως η Νέα Αναπτυξιακή Τράπεζα, New Development Bank, NDB). Το τεράστιο επενδυτικό ταμείο της Σαουδικής Αραβίας αξίζει σχεδόν ένα τρισεκατομμύριο δολάρια, και θα μπορούσε να τροφοδοτήσει εν μέρει το NDB.

Η ατζέντα των BRICS για τη βελτίωση της «σταθερότητας, αξιοπιστίας και δικαιοσύνης της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής αρχιτεκτονικής» προωθείται κυρίως με τη «χρήση τοπικών νομισμάτων, εναλλακτικών οικονομικών ρυθμίσεων και εναλλακτικών συστημάτων πληρωμών». Η έννοια των «τοπικών νομισμάτων» αναφέρεται στην αυξανόμενη πρακτική των κρατών να χρησιμοποιούν τα δικά τους νομίσματα για διασυνοριακό εμπόριο, αντί να στηρίζονται στο δολάριο. Αν και περίπου εκατόν πενήντα νομίσματα στον κόσμο θεωρούνται νόμιμο χρήμα, οι διασυνοριακές πληρωμές βασίζονται σχεδόν πάντα στο δολάριο, το οποίο, από το 2021, αντιπροσωπεύει το 40 τοις εκατό των ροών του δικτύου της Εταιρείας Παγκόσμιων Διατραπεζικών Χρηματοοικονομικών Τηλεπικοινωνιών (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications, SWIFT).

Τα υπόλοιπα νομίσματα έχουν περιορισμένο ρόλο, με το κινεζικό RMB να αποτελεί το 2,5% των διασυνοριακών πληρωμών. Ωστόσο, η εμφάνιση νέων παγκόσμιων πλατφορμών ανταλλαγής [οικονομικών] μηνυμάτων – όπως το Διασυνοριακό Διατραπεζικό Σύστημα Πληρωμών της Κίνας, η Ενιαία Διεπαφή Πληρωμών της Ινδίας και το Σύστημα Οικονομικών Μηνυμάτων της Ρωσίας (SPFS) – αλλά και τα περιφερειακά συστήματα ψηφιακών νομισμάτων υπόσχονται να αυξήσουν τη χρήση εναλλακτικών νομισμάτων. Για παράδειγμα, για ένα σύντομο διάστημα, τα περιουσιακά στοιχεία σε κρυπτονομίσματα παρείχαν μια πιθανή οδό για νέα συστήματα συναλλαγών, προτού μειωθούν οι αποτιμήσεις των περιουσιακών στοιχείων τους. Οι διευρυμένοι BRICS ενέκριναν πρόσφατα τη σύσταση ομάδας εργασίας για τη μελέτη ενός νομίσματος αναφοράς BRICS.

Μετά την επέκταση των BRICS, και η NDB δήλωσε ότι θα επεκταθεί και θα αυξήσει τα μέλη της και ότι, όπως σημειώνει η Γενική Στρατηγική της για το 2022–2026, το 30% της συνολικής χρηματοδότησής της θα είναι σε τοπικά νομίσματα. Ως μέρος του πλαισίου της για ένα νέο αναπτυξιακό σύστημα, η πρόεδρός της, Ντίλμα Ρούσσεφ, δήλωσε ότι η NDB δεν θα ακολουθήσει την πολιτική του ΔΝΤ, δηλαδή την επιβολή όρων στις χώρες που δανείζονται. «Αρνούμαστε να επιβάλλουμε κάθε είδους προϋποθέσεις», είπε η Ρούσεφ. «Συχνά ένα δάνειο δίνεται με την προϋπόθεση ότι θα εφαρμόζονται συγκεκριμένες πολιτικές. Δεν θα το κάνουμε αυτό. Σεβόμαστε τις πολιτικές κάθε χώρας».

Στην ανακοίνωσή τους, τα έθνη των BRICS γράφουν για τη σημασία της «συνολικής μεταρρύθμισης του ΟΗΕ, συμπεριλαμβανομένου του Συμβουλίου Ασφαλείας του». Επί του παρόντος, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ έχει δεκαπέντε μέλη, πέντε εκ των οποίων είναι μόνιμα (Κίνα, Γαλλία, Ρωσία, Βρετανία και ΗΠΑ). Δεν υπάρχουν μόνιμα μέλη από την Αφρική, τη Λατινική Αμερική ή την πολυπληθέστερη χώρα στον κόσμο, την Ινδία. Για την αποκατάσταση αυτών των ανισοτήτων, οι BRICS προσφέρουν την υποστήριξή τους στις «νόμιμες φιλοδοξίες των αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων χωρών από την Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική, συμπεριλαμβανομένης της Βραζιλίας, της Ινδίας και της Νότιας Αφρικής, να παίξουν μεγαλύτερο ρόλο στις διεθνείς υποθέσεις». Η άρνηση της Δύσης να επιτρέψει σε αυτές τις χώρες μια μόνιμη έδρα στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ενίσχυσε απλώς τη δέσμευσή τους στους BRICS, και στην ενίσχυση του ρόλου τους στους G20.

Η είσοδος της Αιθιοπίας και του Ιράν στα BRICS δείχνει πώς αυτά τα μεγάλα κράτη του Παγκόσμιου Νότου αντιδρούν στην πολιτική κυρώσεων της Δύσης εναντίον δεκάδων χωρών, συμπεριλαμβανομένων δύο ιδρυτικών μελών των BRICS (Κίνας και Ρωσίας). Η Ομάδα Φίλων για την Υπεράσπιση της Χάρτας του ΟΗΕ – πρωτοβουλία της Βενεζουέλας από το 2019 – συγκεντρώνει τα είκοσι κράτη- μέλη του ΟΗΕ που αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο βάρος των παράνομων αμερικανικών κυρώσεων, από την Αλγερία έως τη Ζιμπάμπουε. Πολλά από αυτά τα κράτη συμμετείχαν στη σύνοδο κορυφής των BRICS ως προσκεκλημένα και είναι πρόθυμα να ενταχθούν στους διευρυμένους BRICS ως πλήρη μέλη.

Δεν ζούμε σε περίοδο επαναστάσεων. Οι σοσιαλιστές επιδιώκουν πάντα να προωθήσουν δημοκρατικές και προοδευτικές τάσεις. Όπως συμβαίνει συχνά στην ιστορία, οι ενέργειες μιας ετοιμοθάνατης αυτοκρατορίας δημιουργούν κοινό έδαφος για τα θύματά της, ώστε να αναζητήσουν νέες εναλλακτικές, ανεξάρτητα από το πόσο εμβρυϊκές και αντιφατικές μπορεί να είναι αυτές. Η ποικιλομορφία της υποστήριξης για την επέκταση των BRICS είναι ένδειξη της αυξανόμενης απώλειας της πολιτικής ηγεμονίας του ιμπεριαλισμού.

*Ο Βιτζέι Πρασάντ είναι εκτελεστικός διευθυντής του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Τριηπειρωτικής και εκδότης των LeftWord Books. Την απόδοση του άρθρου στα ελληνικά έκανε η Λαμπρινή Θωμά. To πρωτότυπο μπορείτε να βρείτε εδώ. Το έργο που στολίζει το άρθρο είναι του ιρανού Αμίρ Φαλλάχ, και έχει τίτλο «Θέλω να ζήσω, να κλάψω, να επιβιώσω, να αγαπήσω, να πεθάνω».