Έρευνα του Μεσογειακού Ινστιτούτου Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (MIIR)  Αναδημοσιεύεται με την άδεια του MIIR.

 

Fake news, η άβολη αλήθεια

Οι ψευδείς ειδήσεις, είτε είναι εξόφθαλμα ψέματα είτε είναι ψευδεπίγραφα γεγονότα απομονωμένα από το πλαίσιο στο οποίο δημιουργούνται, όπως και η προπαγάνδα, δεν γεννήθηκαν στον 21ο αιώνα. Ούτε καν στον 20ό. Και γι’ αυτά δεν φταίνε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πολύ πριν από τη γέννηση των σκανδαλοθηρικών ταμπλόιντ, των τηλεοπτικών παραθυρόφυλλων, αλλά και των ψευδών ειδήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υπήρχε και ο Ράντολφ Χιρστ.

Ο πρώτος μεγιστάνας του Τύπου (1863-1951), κατασκευαστής ειδήσεων και τρομολαγνικών τίτλων, υπέρμαχος των ιστοριών «ανθρώπινου ενδιαφέροντος» βασισμέvων στο τρίπτυχο «σεξ – έγκλημα – σκάνδαλα». Αυτός, ο μετέπειτα… «Πολίτης Κέιν», που φέρεται να πίστευε πως «είδηση είναι κάτι το οποίο κάποιος δεν επιθυμεί να δει τυπωμένο. Ολα τα υπόλοιπα είναι διαφήμιση». Θρυλική έχει μείνει η τηλεγραφική απάντηση του εκδότη Χιρστ στον απεσταλμένο του στην Αβάνα ζωγράφο Φρέντερικ Ρέμινγκτον, ο οποίος ζητούσε άδεια να επιστρέψει από μια εξαιρετικά ήσυχη Κούβα: «Σε παρακαλώ, μείνε. Εσύ φέρε τις εικόνες και εγώ θα φέρω τον πόλεμο». Και ο (αμερικανοϊσπανικός) πόλεμος ήρθε.

Ούτε η έννοια της προπαγάνδας είναι κάτι καινούργιο. Μαζική ενημέρωση και προπαγάνδα είναι ιστορικά προσδιορισμένα κοινωνικά φαινόμενα συνδεδεμένα με το καπιταλιστικό σύστημα. Αλλά και το ταλέντο μας στο κουτσομπολιό δεν είναι κάτι καινούργιο και δεν είναι κατ’ ανάγκη αρνητικό. Είναι αυτό που μας επιτρέπει να συγκροτούμε δίκτυα σε κοινωνίες που θα ήταν υπερβολικά μεγάλες για προσωπικές σχέσεις ανάανάμεσα σε όλα τα μέλη τους, ενώ οι «φαντασιακές πραγματικότητες» που διαμορφώνουμε και αποδεχόμαστε παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των κοινωνιών μας.

Αυτό όμως που έχει αλλάξει εντυπωσιακά τα τελευταία 10-15 χρόνια είναι η επιταχυνόμενη ταχύτητα διάδοσης των ειδήσεων, ο τεράστιος όγκος της ψηφιακής πληροφορίας, η κρίση εμπιστοσύνης στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, η επιδείνωση των εργασιακών σχέσεων των δημοσιογράφων και η τεράστια άνοδος της διαδικτυακής πληροφόρησης. Σύμφωνα με την επιστημονική έκθεση του Κοινού Κέντρου Ερευνών (Joint Research Center) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Απρίλιος 2018), δυο στους τρεις χρήστες προτιμούν να έχουν πρόσβαση στις ειδήσεις μέσω πλατφορμών που βασίζονται σε αλγόριθμους, όπως είναι οι μηχανές αναζήτησης, οι κόμβοι αναμετάδοσης ειδήσεων (aggregators) και κυρίως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποκτούν ολοένα αυξανόμενο μερίδιο στην προσπάθεια διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, κυρίως στις νεαρότερες ηλικίες, στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό και στα αστικά κέντρα.

Οι πολιτικές καμπάνιες έχουν από καιρό ενσωματώσει ως βασική στρατηγική τους την κυριαρχία στο ψηφιακό πεδίο. Στο πολιτικό μάρκετινγκ το διαδίκτυο προσφέρει ένα τεράστιο πλεονέκτημα: μεγαλύτερη και ταχύτερη απήχηση με λιγότερο κόστος. Σε αυτό το πεδίο η αυτοματοποίηση διαδικασιών χωρίς τη συνεχή ανθρώπινη παρουσία επιτυγχάνει τη διάδοση κάθε μορφής μηνύματος ενός σχετικά μικρού αριθμού ατόμων σε πραγματικό μαζικό ακροατήριο και με μεγάλη ταχύτητα. Δεν υπάρχει πιο αποτελεσματικός τρόπος από το να συνδυάσει κάποιος αυτοματοποιημένες διαδικασίες με λογαριασμούς φυσικών προσώπων, τα οποία ήδη έχουν κατακτήσει έναν μεγάλο στρατό ακολούθων.

«Πόσο από το σύνολο του διαδικτύου είναι ψεύτικο;» αναρωτιόταν το περιοδικό “New York Magazine” στις 26 Δεκεμβρίου 2018, αναφερόμενο σε μελέτες που έδειχναν πως λιγότερο από το 60% της συνολικής διαδικτυακής κίνησης προέρχεται από ανθρώπους.

Εσείς πόσο σίγουροι είστε ότι όσα διαβάζετε κάθε μέρα στις σελίδες σας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι αληθινά; Η ερώτηση αυτή αποτέλεσε και για την ομάδα του MIIR (www.miir.gr) το εφαλτήριο της πρώτης σε βάθος και με ανάλυση δεδομένων δημοσιογραφικής έρευνας για τους ψεύτικους και αυτοματοποιημένους λογαριασμούς στο ελληνικό Twitter, εκεί που διεξάγεται ένας άγνωστος πόλεμος πολιτικής προπαγάνδας.

Στην πολύμηνη έρευνα της ελληνικής δημοσιογραφικής ομάδας ΜIIR περιγράφεται η διαδικασία επηρεασμού της κοινής γνώμης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με επίκεντρο το Τwitter μέσω της κατασκευής εικονικών ψηφιακών δικτύων, τα οποία στοχεύουν στην πολιτική προπαγάνδα πολιτικών και κομμάτων, αλλά και στην προώθηση εμπορικών τηλεοπτικών προϊόντων. Αποκαλύπτουμε με ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα τον αντιδεοντολογικό τρόπο με τον οποίο τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, βουλευτές, υποψήφιοι και influencers, ανώνυμοι και επώνυμοι, εκμεταλλεύονται αυτοματοποιημένα συστήματα (bots) για να προωθήσουν τις θέσεις τους, να κατατροπώσουν τους πολιτικούς αντιπάλους και κυρίως να επηρεάσουν αυτούς που καθορίζουν την πολιτική ατζέντα.

Εσείς είστε σίγουροι πως πίσω από ό,τι διαβάζετε στο διαδίκτυο βρίσκονται μόνο φυσικά πρόσωπα;  

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ

Κάνοντας θόρυβο στο διαδίκτυο

H χρήση αλγορίθμων για τη διάδοση της πολιτικής προπαγάνδας είναι «ένα από τα ισχυρότερα εργαλεία κατά της δημοκρατίας», προειδοποιούσαν κορυφαίοι ακαδημαϊκοί μέσω μιας πρόσφατης έρευνάς τους. Μια ομάδα καθηγητών στο βρετανικό Oxford Internet Institute ανέλυσε την περίοδο 2015 με 2017 δεκάδες εκατομμύρια αναρτήσεις σε επτά πλατφόρμες κοινωνικών μέσων σε εννέα χώρες, κατά τη διάρκεια πολιτικών κρίσεων και εκλογών. Η έρευνα εξέταζε την προγραμματιστική προπαγάνδα (computational propaganda), η οποία ορίζεται ως ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται αλγόριθμοι, αυτοματισμοί και ανθρώπινες παρεμβάσεις για τη σκόπιμη διανομή της παραπληροφόρησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ενισχυτής μηνύματος

«Οι άνθρωποι προσπαθούν να σπείρουν την παραπληροφόρηση παντού στο διαδίκτυο, χρησιμοποιώντας κάθε διαθέσιμη πλατφόρμα», μας λέει ο Μπεν Νίμο, επικεφαλής ερευνητής για την υπεράσπιση των πληροφοριών στον αμερικανικό οργανισμό DFRLab (Digital Forensic Research Lab) του Atlantic Council, ο οποίος ερευνά τη σχέση μεταξύ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των ψηφιακών εκστρατειών προπαγάνδας.

Ενα βασικό συμπέρασμα στο οποίο έχει καταλήξει μελετώντας τη διάδοση ψευδών ειδήσεων παγκοσμίως κατά τη διάρκεια σημαντικών γεγονότων όπως οι αμερικανικές εκλογές του 2016 ή η ρωσική επέμβαση στην Ουκρανία, αλλά και οι πρόσφατες εκλογές στην Ινδία του ενός δισ. κατοίκων είναι το εξής: η πηγή προέλευσης μίας ψευδούς είδησης μπορεί πάντα να είναι διαφορετική, ωστόσο το «κλειδί» για την επιτυχή διάδοσή της μοιάζει να είναι σε όλο τον κόσμο το ίδιο και δεν είναι άλλο από την αυτοματοποίηση.

«Η αυτοματοποίηση δεν δημιουργεί ψευδείς ιστορίες, ωστόσο λειτουργεί σαν ενισχυτής για μικρές ομάδες. Ειδικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρατηρούμε ότι μπορούν κάποιοι να πολλαπλασιάσουν ένα μήνυμα απλά και μόνο δημιουργώντας ένα δίκτυο ψεύτικων λογαριασμών και προσθέτοντας κάποιο είδος αυτοματοποίησης.

Το ζητούμενο δηλαδή δεν είναι να γράψουν κάτι ώστε να το δουν κάποιοι χρήστες μόνο, αλλά να κάνουν τόσες πολλές αναρτήσεις ώστε να το προσέξουν αρκετοί και να πουν σε πολύ περισσότερους ακόμη ότι πρόκειται για ένα trending θέμα, δηλαδή κάτι που έχει γίνει αντικείμενο συζήτησης. Πρόκειται για ένα παιχνίδι αριθμών. Εάν δημιουργήσεις έναν αρκετά μεγάλο αριθμό ψεύτικων λογαριασμών και τους αυτοματοποιήσεις, τότε έχεις ελπίδα να εμφανιστούν στη λίστα των trending θεμάτων. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι λοιπόν το πεδίο όπου με την κατάλληλη τεχνική μπορείς με πέντε ανθρώπους να δημιουργήσεις την αίσθηση ότι πέντε εκατομμύρια άνθρωποι συζητάνε για κάτι», εξηγεί μιλώντας στο MIIR ο Νίμο. Προσθέτει ακόμη πως το φαινόμενο της χειραγώγησης με αυτόν τον τρόπο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει παρατηρηθεί ως modus operandi ειδικά των περιθωριακών πολιτικών ομάδων και δη της Ακρας Δεξιάς.

Καταμερισμός εργασίας

«Αυτό βοηθά στο agenda setting, δηλαδή στο να νομιμοποιηθεί μια σειρά θεμάτων στην κοινή γνώμη», επισημαίνει ο Νίκος Σμυρναίος, καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Κοινωνιολογίας των ΜΜΕ και του Διαδικτύου στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης. «Η τηλεόραση μπορεί να παραμένει το πρώτο μέσο ενημέρωσης του κοινού, όμως ξεκάθαρα το διαδίκτυο είναι αυτό που διαμορφώνει τις τάσεις σήμερα. Στα social media μοιάζει να υπάρχει ένας άτυπος καταμερισμός εργασίας. Μπορεί το Facebook να είναι πιο δημοφιλές και να είναι πιο αντιπροσωπευτικό το δείγμα των χρηστών σε σχέση με τον πληθυσμό, όμως αν κάποιος θέλει να επηρεάσει την κοινή γνώμη, όπως είδαμε στην εκλογή Τραμπ και στο Brexit, πολιτικά θα διαλέξει το Twitter με εμφανείς ή κρυφές καμπάνιες», προσθέτει.

Πώς, όμως, επιτυγχάνεται αυτό; Η έννοια της αυτοματοποίησης είναι συνυφασμένη διεθνώς με τον όρο «bots». Bot στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ένας λογαριασμός που προγραμματίζεται και λειτουργεί αυτόματα μέσω ενός υπολογιστικού αλγορίθμου.

Αρένα δράσης

Όλες οι ενέργειές του αποτελούν προγραμματισμένες δράσεις και αντιδράσεις. «Σκεφτείτε το σαν έναν λογαριασμό social media που βρίσκεται στον αυτόματο πιλότο», λέει ο ερευνητής του DFRLab και προσθέτει ότι τα πιο προφανή bots βρίσκονται στο Twitter. «Εκεί κάνουν retweets, likes, mentions και ακολουθούν άλλους λογαριασμούς αυτόματα, χωρίς καμία ανθρώπινη παρέμβαση».

Το Twitter μοιάζει, όπως επιβεβαιώνουν και όλες οι σχετικές έρευνες, να είναι η «αρένα» δράσης που προτιμούν περισσότερο όσοι καταφεύγουν στη δημιουργία bots για την ταχύτερη και πιο αποτελεσματική διάδοση ενός μηνύματος, και ειδικά των fake news. «Είναι πολύ πιο εύκολο να δημιουργήσεις μεγάλους αριθμούς bots στο Twitter από ό,τι στις άλλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης επειδή η πρόσβαση στα δεδομένα εκεί είναι πολύ πιο ανοικτή», λέει ο Νίμο του DFRLab και τονίζει, όπως και ο καθηγητής Σμυρναίος, ότι το δεύτερο πλεονέκτημα του Twitter είναι ότι αποτελεί μια τρόπον τινά «εξειδικευμένη αγορά» («niche market»), όπου μπορεί κανείς να βρει με ευκολία τον αγαπημένο στόχο (target group) των bots: πολιτικούς, δημοσιογράφους και άλλα δημόσια πρόσωπα που μπορούν άμεσα να επικοινωνήσουν ένα μήνυμα σε ένα μαζικό κοινό. «Πρόκειται για τους λεγόμενους Influencers, δηλαδή χρήστες που έχουν τρόπους να επηρεάζουν την κοινή γνώμη άμεσα, δείχνοντας ότι κάτι κινείται, ότι γίνεται ένας “χαμός” για κάποιο θέμα».

Πριν από τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016, τα δυο τρίτα των συνολικών bots στο Twitter στήριζαν τον Ντόναλντ Τραμπ. Κι όμως, σε αντίθεση με την κυρίαρχη αφήγηση, τα bots της Χίλαρι Κλίντον ήταν πολύ πιο ισχυρά ως προς την επίδραση στην κοινή γνώμη από τα αντίστοιχα του Ντόναλντ Τραμπ («Even a few bots can shift public opinions in big ways», The Conversation, 5.11.2018). Όπως αποδεικνύει και πρόσφατη μελέτη τεσσάρων ερευνητών στο Πανεπιστήμιο Cornell (The Impact of Bots on Opinions in Social Network, 10.2018), παρ’ ότι λιγότερα κατά ένα τρίτο σε αριθμό τα υποστηρικτικά της Κλίντον bots είχαν υπερδιπλάσια επίδραση από αυτά του Τραμπ. Ωστόσο κι αυτό δεν ήταν αρκετό για το εκλογικό αποτέλεσμα ακόμα και στις ΗΠΑ, όπου πάνω από 12% του συνολικού πληθυσμού επιλέγει το Τwitter για να μάθει από εκεί τις ειδήσεις.

Ανωνυμία

Ο Νίμο προειδοποιεί πώς δεν είναι εύκολος ο εντοπισμός των bots, ωστόσο εξηγεί πως υπάρχουν τρία βασικά χαρακτηριστικά που μαρτυρούν τη δράση τους: η ανωνυμία, η αυξημένη δραστηριότητα και η ενίσχυση ενός μηνύματος. «Ένα bot διακρίνεται από τον αριθμό των δράσεών του μέσα στη μέρα. Αν, για παράδειγμα, όπως έχω δει να συμβαίνει, ένας λογαριασμός κάνει 2.000 αναρτήσεις την ημέρα, τότε σαφώς δεν μιλάμε για κανονική ανθρώπινη συμπεριφορά. Η ανωνυμία, από την άλλη, αποκαλύπτεται συχνά από το όνομα του λογαριασμού –αν αποτελείται από διάφορα γράμματα ή αριθμούς- ή τη φωτογραφία του. Το πλέον κρίσιμο, όμως, για τον εντοπισμό ενός bot είναι η ίδια του η δράση και το εάν ένας λογαριασμός ανεβάζει δικά του tweets ή αν απλώς αναπαράγει ή αντιδρά σε λογαριασμούς τρίτων. Εάν συνδυάζονται και τα τρία αυτά στοιχεία, τότε σίγουρα έχουμε να κάνουμε με bot».

Όπως παραδέχτηκαν στην ομάδα του MIIR έμπειροι χρήστες αλλά και αρκετοί άνθρωποι από τον χώρο της διαχείρισης social media, η δημιουργία των bots είναι μια σχετικά απλή διαδικασία που απαιτεί, όμως, κάποια βασική γνώση προγραμματισμού.

Το μεγάλο «στοίχημα» πάντως είναι ένα: η δημιουργία πλήθους νέων λογαριασμών που θα είναι αρκετά αληθοφανείς ώστε να μοιάζει σαν να ενεργεί κάποιος άνθρωπος, αλλά θα λειτουργούν με αυτοματοποιημένο τρόπο. 

Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ BOTS

Tα click farms, η “μαύρη αγορά” και η ενοικίαση botnets

O ίδιος ο αριθμός των ακολούθων (followers) αλλά και οι ενέργειες ενός λογαριασμού στα social media, στοιχεία σημαντικά στην προώθηση πολιτικού ή εμπορικού περιεχομένου, μπορούν να μετατραπούν και σε πεδίο αμφιλεγόμενης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Αυτό ακριβώς αποτέλεσε το αντικείμενο της υποψήφιας για το βραβείο Pulitzer έρευνας των New York Times, “The Follower Factory”, η οποία διερεύνησε την περίπτωση της εταιρείας Devumi και αποκάλυψε τη δράση της παραοικονομίας των bots.

Εκποίηση λιστών

Η Devumi πουλούσε χιλιάδες bots σε πληθώρα εταιρειών, καλλιτεχνών, αθλητών, πολιτικών σχολιαστών, δημοσιογράφων και ακαδημαϊκών, οι οποίοι ήθελαν να εμφανίζουν πως έχουν πολλούς followers στο Twitter. Η έκταση του φαινομένου ήταν και είναι τεράστια. Προκειμένου οι λογαριασμοί να φαίνονται αληθοφανείς, η Devumi «έκλεβε» τα προφίλ πραγματικών χρηστών -πολλοί από αυτούς ανήλικοι- και έφτιαχνε όμοιους δικούς της αυτοματοποιημένους λογαριασμούς. Επειτα, προγραμμάτιζε τους κλεμμένους λογαριασμούς να ακολουθούν και να δημοσιεύουν τις αναρτήσεις των πελατών της εταιρείας.

Συνήθως εταιρείες όπως η Devumi δεν αναπτύσσουν τα δικά τους bots, αλλά τα αγοράζουν ή επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν τις υπηρεσίες των «click farms»: εγκαταστάσεων -συνήθως σε χώρες της Ασίας- όπου χαμηλά αμειβόμενοι εργαζόμενοι βρίσκονται μπροστά από δεκάδες υπολογιστές και «κλικάρουν» ή αναδημοσιεύουν το ίδιο περιεχόμενο, για ώρες.

Μια τέτοια διαδικτυακή αγορά έχει στηθεί και στην Ελλάδα, με ιστοσελίδες που πουλάνε followers, likes, retweets, views που προέρχονται από «αληθινούς λογαριασμούς» για κάθε πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης. Οι περισσότερες από αυτές τις ιστοσελίδες εγγυώνται την αυθεντικότητα των λογαριασμών που πουλάνε. Ωστόσο εργαζόμενος τέτοιας ιστοσελίδας που ήθελε να διατηρήσει την ανωνυμία του επιβεβαίωσε στο MIIR πως η «αυθεντικότητά» τους έγκειται μόνο στο ότι προέρχονται από τα «click farms» χωρών της Ασίας.

Σύμφωνα με πληροφορίες που έχουμε συλλέξει από επαγγελματίες στον χώρο του digital marketing και της επικοινωνίας, η χρήση bot accounts για λόγους προώθησης προϊόντων και υπηρεσιών συμβαίνει και στην Ελλάδα, συχνότερα στην περίπτωση νέων λογαριασμών (π.χ. νέων επιχειρήσεων) που θέλουν γρήγορα να αυξήσουν την «ορατότητά» τους στο διαδίκτυο. Αρκετοί παραδέχτηκαν ότι και άνθρωποι του χώρου της πολιτικής -και ειδικά σε προεκλογικές περιόδους, όπως αυτή που διανύουμε τώρα- τους έχουν ζητήσει τέτοιου είδους υπηρεσίες. Ωστόσο, είναι άλλο η διαχείριση των social media που συνήθως προσφέρουν οι εταιρείες και άλλο η δημιουργία bots για την αύξηση της απήχησης ενός λογαριασμού.

«Ως μαρκετίστας δεν το έχω προτείνει ποτέ σε κανέναν πελάτη. Είναι πολύ επίφοβη η ποιότητα αυτών των λογαριασμών. Καλύτερα να έχεις μια ελαχιστοποιημένη αλλά πραγματική εικόνα, παρά μια φουσκωμένη εικόνα», δηλώνει ο Σπύρος Τζώρτζης, Social Media Manager & Trainer της Κοοπερατίβας Ψηφιακής Επικοινωνίας Sociality, και εξηγεί πως είναι πιο σύνηθες η δημιουργία και διαχείριση των bots να ανατίθεται σε προγραμματιστές, οι οποίοι το κάνουν υπό όρους εχεμύθειας.

Λογαριασμοί «φαντάσματα»

Η τακτική της μαζικής αγοράς bots και αυτοματοποιημένων ενεργειών άνθησε διεθνώς ιδιαίτερα την περασμένη δεκαετία. Σήμερα υπάρχουν online πολλές ιστοσελίδες όπου μπορεί κανείς αφ’ ενός να αγοράσει τα πλέον διαδεδομένα για τα social media των επιχειρήσεων chatbots (δηλαδή bots που απαντούν αυτόματα και με ανθρωπογενή συμπεριφορά στις online ερωτήσεις πελατών) και αφ’ ετέρου να προμηθευτεί με ένα κλικ εκατοντάδες ή χιλιάδες likes και retweets για τους λογαριασμούς του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο Μπεν Νίμο μάς υποδεικνύει και ένα άλλο φαινόμενο που η ομάδα του DFRLab έχει εντοπίσει: τη «μαύρη αγορά» των bots, η οποία βασίζεται σε παλιούς ανενεργούς λογαριασμούς πραγματικών χρηστών.

Ομάδες από χάκερ που κινούνται στο λεγόμενο «dark web» εντοπίζουν τέτοιους λογαριασμούς, τους χακάρουν και κατόπιν είτε τους πουλάνε σε άτομα που αναζητούν bots είτε οι ίδιοι τα επαναπρογραμματίζουν και τα χρησιμοποιούν με όποιον τρόπο θέλουν. «Αυτό εξηγεί και το ότι συχνά παρατηρούμε bots που μπορεί, π.χ., να άρχισαν να τουιτάρουν πριν από 2-3 μέρες με συχνότητα 300 tweets την ημέρα, αλλά οι λογαριασμοί τους να έχουν δημιουργηθεί το 2012. Υπάρχουν πολλοί τέτοιοι λογαριασμοί-φαντάσματα (“ghost accounts”) που γίνονται εύκολη λεία στα χέρια επιτήδειων χάκερ».

Για τον Νίμο η εμπορευματοποίηση των bots σημαίνει πως το διαδίκτυο είναι γεμάτο με bots και δίκτυα bots (Botnet) που πιθανώς να αλλάζουν χρήση -πολιτική, εμπορική, ενημερωτική- και στόχευση αναλόγως με τις επιθυμίες του εκάστοτε εντολέα του διαχειριστή τους. «Πολλά bots είναι ξεκάθαρα εμπορικά. Μπορεί, για παράδειγμα, κάποιος να έχει 10.000 bots και να προσφέρει ένα πακέτο 10.000 retweets για 60 δολάρια. Δεν τον ενδιαφέρει καθόλου το περιεχόμενο που τα bots του αναδημοσιεύουν, μόνο το κέρδος. Υπάρχουν επομένως πολλά bots που είναι εντελώς απολιτικά, ανήθικα και δρουν μόνο για να βγάζουν χρήμα για τον διαχειριστή τους», εξηγεί ο ερευνητής του DFRLab.

Προσθέτει μάλιστα ότι είναι πιο εύκολο να νοικιάσεις ένα δίκτυο bots από το να χτίσεις ένα – και αυτή είναι σήμερα και η πλέον διαδεδομένη πρακτική, την οποία και ο ίδιος έχει συναντήσει αρκετές φορές κατά την έρευνά του. «Κατά τον εντοπισμό ενός bot που ενισχύει ένα συγκεκριμένο πολιτικό hashtag στο Twitter, είναι σημαντικό να δούμε και τι άλλο ενισχύει. Αν αναπαράγει πολιτικά μηνύματα από ένα και μόνο κόμμα, τότε πιθανώς να δημιουργήθηκε από κάποιον υποστηρικτή του κόμματος. Μπορεί όμως να είναι ένα bot που τη μια στιγμή κάνει like σε πολιτικό περιεχόμενο και την άλλη σε ψηλοτάκουνες γόβες στη Μόσχα ή που τουιτάρει για μια βίλα για τις διακοπές στο Μεξικό ή για τον σολομό της Νορβηγίας. Δεν υπάρχει λογική που να συνδέει αυτά τα δύο μεταξύ τους. Τότε είναι σχεδόν βέβαιο ότι έχουμε να κάνουμε με ένα εμπορικό bot που κάποιος έχει πληρώσει για να κάνει like σε κάποια πολιτική ανάρτηση».

ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΗΣ “ΓΑΤΑΣ ΜΕ ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ”

Cyborg Bots

Το Twitter απειλεί με διαγραφή όσους λογαριασμούς παραβιάζουν τους κανονισμούς του, οι οποίοι είναι σαφείς:

– η δημιουργία ψεύτικων και παραπλανητικών λογαριασμών που στοχεύουν σε spamming, προσβλητική ή διαταρακτική συμπεριφορά, συμπεριλαμβανομένων των προσπαθειών για χειραγώγηση των συζητήσεων στο Twitter.

– η αγοραπωλησία ή η κατάληψη άλλων Twitter usernames.

– η αγοραπωλησία διαδράσεων των λογαριασμών στην πλατφόρμα. Συγκεκριμένα, η αγορά followers, retweets και likes σημαίνει τις περισσότερες φορές ότι αγοράζει κάποιος bots ή χακαρισμένα accounts.

«Έμεινα έκπληκτος από το πόσο εύκολο ήταν να εντοπιστούν ορισμένες κατηγορίες ψευδών λογαριασμών», δηλώνει στο MIIR ο Mαρκ Χάνσεν, καθηγητής Στατιστικής και επικεφαλής της ομάδας του Πανεπιστημίου Columbia, η οποία τον περασμένο Ιούλιο διεξήγαγε την έρευνά του «Follower Factory» σε συνεργασία με τους New York Times. Ωστόσο, ο ίδιος θεωρεί πως για να μεγιστοποιήσει κανείς την απήχηση ενός μηνύματος δεν αρκούν μόνο οι «φάρμες» των bots και εφιστά την προσοχή στις «τρύπες» που εξακολουθούν να υπάρχουν στο σύστημα ανίχνευσης κακόβουλων bots των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Η κατακραυγή για την επίδραση των fake news στο αποτέλεσμα των αμερικανικών εκλογών του 2016 και ο φόβος ότι παρόμοια φαινόμενα θα επαναληφθούν πριν από άλλες εκλογικές διαδικασίες και ειδικά στις επικείμενες ευρωεκλογές, οδήγησαν στην αυστηροποίηση των μεθόδων εντοπισμού και την άμεση διαγραφή των bot accounts από τα social media. «Υπό την πίεση του Twitter η χρήση των bots που μπορεί κάποιος να διαθέτει δεν είναι τόσο εύκολη όσο παλιά. Βλέπουμε όλο και πιο συχνά να διαγράφονται δίκτυα bots εντός δύο ή τριών ημερών από τη δημιουργία τους», αναφέρει ο Μπεν Νίμο και κάνει λόγο για ένα «παιχνίδι γάτας και ποντικού» μεταξύ των δημιουργών των bots και των πλατφορμών των social media.

Ακριβώς αυτός ο «διωγμός» των bots από το Twitter οδήγησε στην ανάπτυξη των αποκαλούμενων «cyborg bots». Πρόκειται για ένα υβρίδιο ανθρώπου και μηχανής, μια αυτοματοποιημένη δραστηριότητα που συνεπικουρείται ενίοτε από ανθρώπους, προκειμένου να ενσωματώνει στοιχεία φυσιολογικού χρήστη και να καταφέρνει να «ξεγελά» τα φίλτρα ελέγχου. Οι λογαριασμοί στην περίπτωση αυτή εμφανίζουν για ένα χρονικό διάστημα όλα τα σημάδια της αυξημένης δραστηριότητας ενός bot που προγραμματίζεται μέσω υπολογιστικών εντολών και στη συνέχεια μειώνουν δραματικά και προσαρμόζουν τις ενέργειές τους, παραπέμποντας στη δραστηριότητα ενός μέσου ανθρώπου. «Είναι σαν να βάζεις τον αλγόριθμο στον αυτόματο πιλότο για λίγο και μετά να τον βγάζεις και έπειτα ίσως να τον ξαναβάζεις», επισημαίνει ο Μπεν Νίμο. «Στις πρόσφατες εκλογές των ΗΠΑ παρακολουθούσα έναν λογαριασμό στο Twitter που έκανε 1.500 αναρτήσεις την ημέρα, όλες retweets. Ηταν ξεκάθαρα ένα bot. Μετά τις εκλογές επέστρεψε στις 2-3 αναρτήσεις την ημέρα, οι οποίες έμοιαζαν πρωτογενείς, σαν να τις έγραφε πραγματικός χρήστης. Μερικούς μήνες αργότερα άρχισε πάλι να τουιτάρει σε μαζική κλίμακα. Αυτού του είδους η δράση δεν επιτρέπει στην πλατφόρμα να προσδιορίσει εάν πρόκειται ξεκάθαρα για bot, επομένως δεν μπορεί να προχωρήσει εύκολα στη διαγραφή του».

Όλη αυτή η υπόγεια δραστηριότητα, όμως, δεν λαμβάνει χώρα μόνο στη μακρινή Αμερική. Όπως διαπιστώσαμε μέσα από την έρευνά μας και θα διαβάσετε παρακάτω, συμβαίνει σε μεγάλη κλίμακα και στη χώρα μας, με εμπλοκή γνωστών πολιτικών, μεγάλων κομμάτων και δημοφιλών προσωπικοτήτων.

ΟΙ ΗΓΕΤΕΣ ΣΤΟΝ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ
ΚΑΙ Η ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ

Τι εντοπίσαμε στη Δ.Ε.Θ. και στον τελικό του Greece's Next Top Model

Μια πρώτη σημαντική διαπίστωση για μας ήταν η δημιουργία αρκετών λογαριασμών λίγο διάστημα πριν από την περίοδο αναφοράς της έρευνας (7.9.2018-17.9.2018), οι οποίοι έπειτα από λίγες εβδομάδες έκλεισαν είτε από τους ίδιους τους χρήστες είτε από το Τwitter. Ένα ποσοστό 40,6% των λογαριασμών που αναλύσαμε είτε δεν είχε καμία πολιτική τοποθέτηση είτε δεν μπορούσε να κατηγοριοποιηθεί πολιτικά σε έναν γραμμικό άξονα από την Ακρα Αριστερά ώς την Άκρα Δεξιά και τους ναζιστές της Χ.Α. Από το υπόλοιπο 59,4%, το 8,2% των χρηστών εξέφραζε σαφέστατα απόψεις κοντά στον χώρο της κομμουνιστικής Αριστεράς, της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς και της αναρχίας. Κατά προσέγγιση το 14,23% των λογαριασμών ταυτιζόταν με απόψεις κοντά στον χώρο της ευρύτερης Κεντροαριστεράς, ενώ το 19,08 % ήταν πιο κοντά στον χώρο του φιλελεύθερου κέντρου και της Κεντροδεξιάς. Περίπου 14,64% εξέφραζε απόψεις από τις παρυφές της συντηρητικής παράταξης, της λαϊκής Δεξιάς ώς την εθνικιστική, μισαλλόδοξη ακροδεξιά. Τέλος, το 3,3% των λογαριασμών ήταν είτε ανοιχτά υπερασπιστές της Χρυσής Αυγής είτε φίλα προσκείμενοι σε ναζιστικές και φασιστικές ιδέες.

Τα παραπάνω ποσοστά είναι ενδεικτικά, καταγράφουν μια τάση και προφανώς ενέχουν και υποκειμενικές κρίσεις των δημοσιογράφων. Σε καμία περίπτωση τα παραπάνω ποσοστά δεν αντανακλούν δυνητικές αποτυπώσεις του εκλογικού αποτελέσματος, καθώς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του Τwitter δεν επαρκούν για την εξαγωγή τέτοιων συμπερασμάτων.


Βαθμός αυτοματοποίησης λογαριασμών

Στον παραπάνω πίνακα παρουσιάζεται ο βαθμός αυτοματοποίησης των λογαριασμών που συλλέξαμε. Ειδικότερα:

■ Εντοπίσαμε 476 bots σε σύνολο 3.698 λογαριασμών (12,87%).

■ Τα bots παρήγαγαν το 57% των συνολικών ενεργειών (tweets, retweets, mentions, quotes, replies, likes) κατά την περίοδο αναφοράς.

■ Βρέθηκαν bots υποστηρικτικά όλων των κομμάτων του Κοινοβουλίου πλην της Ένωσης Κεντρώων.

■ ΣΥΡΙΖΑ και ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ κατέχουν τη μερίδα του λέοντος ως προς την αυτοματοποίηση και μάλιστα με πολύ μεγάλη διαφορά σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο πολιτικό κόμμα. Η ΝΔ αρνήθηκε να σχολιάσει την έρευνα του ΜIIR. Ο ΣΥΡΙΖΑ αρνήθηκε οποιαδήποτε σχέση με αυτοματοποιημένους λογαριασμούς.

Τι μάθαμε όμως από όλα αυτά;

■ Επιβεβαιώσαμε και προγραμματιστικά αυτό που βρέθηκε μέσω της δημοσιογραφικής ανάλυσης: πως τα δυο μεγάλα πολιτικά κόμματα έχουν την ηγεμονία ως προς το συνολικό περιεχόμενο που παράγεται και μάχονται μεταξύ τους γι’ αυτήν.

■ Επιβεβαιώσαμε πως τα πολιτικά κόμματα, κυρίως τα δυο μεγάλα, προωθούνται σε σημαντικό βαθμό από bots με τρόπο αδιαφανή και αντιδεοντολογικό.

■Εντοπίσαμε με ποιο τρόπον συγκεκριμένα φυσικά πρόσωπα (είτε επώνυμοι χρήστες είτε ανώνυμοι) συνδέονται με αυτοματοποιημένους λογαριασμούς.

■ Εντοπίσαμε 6 βασικές συστοιχίες δικτύων (clusters), που απεικονίζονται στον γράφο. Δώσαμε διαφορετικό χρώμα σε καθένα από τα μεγαλύτερα δίκτυα. Ετσι, με μπλε χρώμα στον γράφο βλέπετε το δίκτυο της Ν.Δ., με φούξια αυτό του ΣΥΡΙΖΑ και με ροζ παστέλ το δίκτυο όσων ασχολούνται με το τηλεοπτικό ριάλιτι «Greece’s Next Top Model». Ανάμεσά τους υπάρχουν οι γαλάζιοι χρήστες (κόμβοι), οι οποίοι εμφανίζουν μεν υψηλή δραστηριότητα, ωστόσο δεν εντάσσονται σε κανένα από τα παραπάνω τρία δίκτυα. Πρόκειται για έναν ενδιάμεσο χώρο στον οποίο συναντάμε από πολύ ενεργούς χρήστες διαφόρων πολιτικών αποχρώσεων, μέχρι influencers του διαδικτύου, οι οποίοι διασυνδέονται με κανονικούς λογαριασμούς και bots.

Με λευκό χρώμα στον γράφο κοντά στο δίκτυο της Νέας Δημοκρατίας, απεικονίζεται το δίκτυο των λογαριασμών με εθνικιστικές και ακροδεξιές αντιλήψεις. Με πορτοκαλί χρώμα παρουσιάζονται τα bots εκείνα που έχουν μια γενικευμένη συμπεριφορά με ατάκες φασόν ή αλληλοχαιρετισμούς (καλημέρα-καληνύχτα) προκειμένου να ξεγελάσουν ότι πρόκειται για κανονικούς ανθρώπους.

Αξίζει να σημειωθεί πως, μετά την παραγωγή του γράφου διασύνδεσης των λογαριασμών, παρατηρήσαμε ότι περιφερειακά ή πολύ κοντά στο δίκτυο της Ν.Δ. ή του ΣΥΡΙΖΑ βρίσκονται ορισμένοι, λίγοι, λογαριασμοί χρηστών οι οποίοι είναι γνωστό πως δεν είναι υποστηρικτές του συγκεκριμένου πολιτικού κόμματος. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει συχνή διάδραση μεταξύ των χρηστών (για παράδειγμα, δημοσιογράφοι που αναπαράγουν tweets πολιτικών ή λογαριασμοί οι οποίοι δέχονται πολλά επιθετικά σχόλια). Γι’ αυτό και ο επίσημος λογαριασμός του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα (@ PrimeministerGR) δεν βρίσκεται εντός του στενού πυρήνα του δικτύου του ΣΥΡΙΖΑ αλλά στον χώρο μεταξύ ΣΥΡΙΖΑ και Ν.Δ. καθώς, όπως είναι εύλογο, αναπαράγεται και σχολιάζεται από όλους.

■ Η εγγύτητα σε κάποιο από τα βασικά δίκτυα δεν συνεπάγεται απαραίτητα πολιτική ταύτιση.

■ Το ακροδεξιό (με λευκό χρώμα) δίκτυο βρίσκεται πολύ κοντά και αλληλεπιδρά συχνότερα με το δίκτυο της Ν.Δ.

Όπως είναι εύλογο, παρατηρείται πως γύρω από τον κόμβο του πρωθυπουργού βρίσκονται πολλά μέσα ενημέρωσης σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους (όπως το ΑΠΕ, η «Εφ.Συν.»., cnn. gr, news247, Το Ποντίκι, tvxs, zougla, ert3 social, enikos, naftemporiki). Για παράδειγμα, η «Εφ.Συν.» βρίσκεται πιο κοντά στις παρυφές του δικτύου του ΣΥΡΙΖΑ, εκτός όμως του κλειστού πυρήνα στον οποίο, για παράδειγμα, είναι η «Αυγή» και το «Κουτί της Πανδώρας» του Κ. Βαξεβάνη. Στον αντίποδα, ο λογαριασμός του skai.gr βρίσκεται πιο κοντά στον πυρήνα της Ν.Δ., στο κέντρο του οποίου, εκτός από τον Κυριάκο Μητσοτάκη, τον Αδωνι Γεωργιάδη, εντοπίζεται και ο Νίκος Σωτηρόπουλος, από τους πιο ενεργούς υποστηρικτές της Νέας Δημοκρατίας, με καταγωγή από την Πάτρα. Στο ίδιο δίκτυο συναντάμε και τα «Παραπολιτικά», το bankingnews. gr, τον «Ελεύθερο Τύπο», το protagon.gr, το Τhe President του Γιώργου Μουρούτη, καθώς και τους δημοσιογράφους Γιάννη Πρετεντέρη και Πάσχο Μανδραβέλη.

Πρέπει ακόμη να σημειωθεί πως στον συνολικό γράφο δεν εμφανίζεται, όπως αναμενόταν, ως επιδραστικός παράγοντας ο δημοσιογράφος και εκδότης Κώστας Βαξεβάνης, παρότι ο ίδιος είναι πολύ ενεργός χρήστης του twitter (425.000 ακόλουθοι, 92500 tweets). Ο λόγος έγκειται στο γεγονός πως στη ΔΕΘ του 2018 ο Κ.Βαξεβάνης είχε λίγες αναπαραγωγές (19 retweets) από άλλους χρήστες σε σχόλια του που είχαν το hashtag της ΔΕΘ.

ΕΝΤΕΚΑ ΤΡΟΠΟΙ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙΣ ΕΝΑ BOT ΣΤΟ TWITTER

Βάσει της πολύμηνης έρευνάς μας και της σχετικής διεθνούς βιβλιογραφίας παραθέτουμε ορισμένα βασικά κριτήρια αξιολόγησης ώστε οι χρήστες στο Τwitter να είναι πιο υποψιασμένοι, να μπλοκάρουν, ακόμα και να καταγγέλλουν στην τεχνολογική πλατφόρμα, ύποπτους λογαριασμούς και πιθανά δίκτυα bots. Υπενθυμίζουμε πως στο Τwitter δεν χρειάζεται, όπως στο Facebook, να σε αποδεχτεί κάποιος ως φίλο, αλλά υπάρχει η δυνατότητα παρακολούθησης οποιουδήποτε χρήστη, εκτός αν κάποιος έχει επιλέξει να διατηρεί ιδιωτικό προφίλ (protected tweets).


1. Δραστηριότητα

Είναι η πιο βασική ένδειξη για την πιθανή αυτοματοποίηση. Ο μέσος αριθμός ενεργειών ενός χρήστη μέσα σε μια ημέρα μπορεί να υπολογιστεί εύκολα, διαιρώντας τον συνολικό αριθμό των ενεργειών διά του αριθμού των ημερών ζωής του λογαριασμού (το Τwitter δείχνει την ημερομηνία έναρξης ενός λογαριασμού). Το όριο των ενεργειών που δημιουργεί υποψίες για αυτοματοποιημένη λειτουργία ποικίλλει. Σύμφωνα με την ομάδα του Oxford Internet Institute, που διενήργησε την έρευνα για την προγραμματιστική προπαγάνδα στο διαδίκτυο, οποιοσδήποτε λογαριασμός έχει περισσότερες από 50 ενέργειες την ημέρα θεωρείται ιδιαίτερα ύποπτος. Σύμφωνα με το DFRlab, το όριο τοποθετείται στις 72 ενέργειες την ημέρα (έως μια ενέργεια κάθε 10 λεπτά επί 12 συνεχόμενες ώρες). Προσοχή όμως: υπάρχουν και πολλά bots, τα οποία κάνουν λίγες ενέργειες την ημέρα και σε συγκεκριμένα γεγονότα αυξάνουν κατακόρυφα τη δραστηριότητά τους.

2. Ανωνυμία

Μια από τις καλύτερες ενδείξεις είναι το προφίλ ενός χρήστη. Η ανωνυμία σε καμία περίπτωση δεν αποδεικνύει την παρουσία bot, ωστόσο, αν λείπει η φωτογραφία προφίλ ή δεν υπάρχει κανένα προσωπικό βιογραφικό στοιχείο αρχίζει κανείς να υποψιάζεται. Σε γενικές γραμμές, όσο λιγότερες προσωπικές πληροφορίες τόσο περισσότερες οι πιθανότητες να υπάρχει κάποιας μορφής αυτοματοποίηση.

3. Ενισχυτής

Πρόκειται για καθοριστικό δείκτη. Ενας από τους βασικούς ρόλους ενός bot είναι να δίνει ώθηση και να αυξάνει τη διάδοση ενός μηνύματος κάποιου άλλου χρήστη. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της αναπαραγωγής αυτούσιου περιεχομένου (retweets), μέσω των likes αλλά και της αναφοράς (mention) σε κάποιον. Μια τυπική χρονική ακολουθία σε αυτήν την περίπτωση θα αποτελείται από δεκάδες ή εκατοντάδες στη σειρά retweets, με ακριβή αναπαραγωγή σχολίων από τίτλους ειδήσεων και με ελάχιστα (αν όχι καθόλου) πρωτογενή σχόλια. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να ανιχνεύσεις μια τέτοια συμπεριφορά είναι μέσω της προγραμματιστικής σάρωσης ενός μεγάλου αριθμού σχολίων. Ωστόσο, ακόμα και μια προσεκτική επισκόπηση των τελευταίων 50-100 σχολίων (ή απαντήσεων) κάποιου αρκεί για να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα.

4. Λίγα ποσταρίσματα, υψηλά αποτελέσματα

Τα bots επιτυγχάνουν αποτελέσματα μέσω της μαζικής προώθησης περιεχομένου ακόμα και από έναν χρήστη. Εναλλακτικός τρόπος για το ίδιο αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός μεγάλου δικτύου ψεύτικων λογαριασμών οι οποίοι αναπαράγουν το ίδιο σχόλιο (tweet) μια φορά ο καθένας. Ενός δικτύου bot στην υπηρεσία της προπαγάνδας. Αυτά τα δίκτυα εντοπίζονται εύκολα αν οι λογαριασμοί δεν παρουσιάζουν μια φυσιολογική δραστηριότητα. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ στις 24 Αυγούστου 2017 ένας λογαριασμός με το όνομα @ KirstenKellog_ (έχει ανασταλεί η λειτουργία του) έκανε ένα σχόλιο επιτιθέμενος στον δημοσιογραφικό οργανισμό Propublica.

Ο συγκεκριμένος λογαριασμός έμοιαζε αδιάφορος, με ελάχιστη δραστηριότητα. Είχε ποστάρει μόλις 12 φορές, ενώ 11 από τα σχόλια είχαν διαγραφεί. Είχε μόλις 76 ακολούθους και δεν ακολουθούσε κανέναν. Κι όμως, το συγκεκριμένο επιθετικό post αναπαρήχθη και απέσπασε θετικά σχόλια πάνω από 23.000 φορές μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα.

5. Ψεύτικη ή κλεμμένη φωτογραφία προφίλ

Αρκετά bots είναι πιο προσεκτικά σχεδιασμένα και επιχειρούν να κρύψουν την ανωνυμία τους με πραγματικές φωτογραφίες από διάφορες πηγές. Ενα καλό τεστ είναι η αντίστροφη αναζήτηση της φωτογραφίας προφίλ του λογαριασμού («Search Google for Image» και στους άλλους περιηγητές, δεξί κλικ στη φωτογραφία και στη συνέχεια αντιγραφή της διεύθυνσης της φωτογραφίας, εισαγωγή της στην αναζήτηση της Google μέσω των φωτογραφιών).

Συχνά συμβαίνει λογαριασμοί με αντρικά ονόματα να χρησιμοποιούν ψεύτικες φωτογραφίες όμορφων γυναικών. Παρατηρείται και η αντίστροφη διαδικασία, σε πολύ μικρότερο βαθμό όμως.

6. Αλφαριθμητικά στοιχεία μετά το @

Η χρήση αλφαριθμητικών στοιχείων αντί ονόματος σε μια φράση ή λέξη χωρίς νόημα είναι ενδεικτική για το ότι ο λογαριασμός έχει παραχθεί από μια γεννήτρια χαρακτήρων με στόχο την αυτοματοποίηση. Τα ονόματα αυτά μοιάζουν κάπως έτσι (πηγή DFRlab):

LvppLxATOrh5dIE

BVBOPkbWksovV

MZKXUU5yiLfyll5

AyGyMHIHKQbL6X7

BSkhBDCfR0N0gIU

aOavx5DuoPrIAr3

Στη δική μας έρευνα εντοπίσαμε δεκάδες τέτοιους λογαριασμούς. Για παράδειγμα, ο λογαριασμός με το ακατανόητο όνομα χρήστη @ ChuckCh00323644, ο οποίος σήμερα έχει αναστείλει τη λειτουργία του. Δημιουργήθηκε μόλις έναν μήνα πριν από τη Διεθνή Εκθεση Θεσσαλονίκης του 2018 με προσήλωση σε συγκεκριμένο στόχο, αναπαράγοντας πολιτικά σχόλια κατά του ΣΥΡΙΖΑ και υπέρ του Κυριάκου Μητσοτάκη. Στον αντίποδα, εκείνη την περίοδο υπήρχε ο @X34iNxBHcYJ4qY4. Διαβάζοντας ένα προς ένα τα σχόλια του συγκεκριμένου πολύ ενεργού ψεύτικου λογαριασμού (πάνω από 93 ενέργειες την ημέρα) παρατηρήσαμε ότι το συγκεκριμένο bot πόσταρε ασταμάτητα στη ΔΕΘ υπέρ του Αλέξη Τσίπρα και της κυβέρνησης. Λίγο καιρό αργότερο η λειτουργία του αναστάλθηκε.

7. Βαβέλ γλωσσών

Είναι αρκετά σύνηθες οι αυτοματοποιημένοι εμπορικοί λογαριασμοί, οι οποίοι ενίοτε κάνουν και πολιτική προπαγάνδα, να παρουσιάζουν μια εξαιρετικά μεγάλη ποικιλία από αναρτήσεις σε διαφορετικές γλώσσες (π.χ. μεταφράσεις σε αραβικά, αγγλικά, ισπανικά και γαλλικά του ίδιου tweet) με στόχο να αποκτήσουν πρόσβαση σε μεγαλύτερα ακροατήρια. Επιπλέον, παρατηρείται ότι πολλά bots, ενώ η «μητρική» τους γλώσσα είναι, π.χ., τα ελληνικά, συχνά αναπαράγουν περιεχόμενο σε διαφορετικές γλώσσες καθώς είναι προγραμματισμένα να αντιδρούν σε συγκεκριμένες λέξεις-κλειδιά ή και hashtags #.

8. Εμπορικό-κοινότοπο περιεχόμενο

Η ύπαρξη συχνού διαφημιστικού περιεχομένου είναι ένα κλασικός δείκτης ενός δικτύου αυτοματοποιημένων λογαριασμών. Δεν είναι απίθανο τέτοιοι εμπορικοί λογαριασμοί να μετατρέπονται για ένα διάστημα σε πολιτικά bots και στη συνέχεια να επιστρέφουν στην τυπική τους εμπορική δραστηριότητα.

Κατά την έρευνά μας στο ελληνικό Τwitter δεν συναντήσαμε πολλές περιπτώσεις αμιγώς διαφημιστικών λογαριασμών, αλλά κυρίως εντοπίσαμε εκατοντάδες λογαριασμούς με κοινότοπο περιεχόμενο (τυπικές καλημέρες-καληνύχτες στους χρήστες, γενικόλογες ατάκες-φασόν, αποφθέγματα, αμπελοφιλοσοφίες, μαγευτικά τοπία, ζωάκια, καλλίγραμμα μοντέλα κτλ).

9. Retweets και likes

Ενας βασικός τρόπος ανίχνευσης ενός bot είναι η παρατήρηση των σχολίων που αναπαράγει. Χιλιάδες είναι οι λογαριασμοί οι οποίοι μπορεί να έχουν προγραμματιστεί ώστε να κάνουν retweet ή like σε ένα συγκεκριμένο σχόλιο, κάποιες φορές και την ίδια χρονική στιγμή με πανομοιότυπο τρόπο.

10. Σημειολογία των tweets

Οι αυτοματοποιημένοι λογαριασμοί, ειδικά οι πιο πρόχειροι, σχεδιάζονται για πολύ συγκεκριμένες λειτουργίες, οπότε πολλές φορές δείχνουν «εμμονικοί» με μια ορισμένη θεματολογία ή ένα συγκεκριμένο θέμα και δεν αναρτούν τίποτα διαφορετικό. Η χρήση της ανθρώπινης γλώσσας παραμένει μια πολύπλοκη επεξεργασία για τις μηχανές. Κατά συνέπεια, τα tweets ενός bot μπορεί να αποκαλύψουν εύκολα την αλγοριθμική λογική με την οποία σχεδιάστηκε. Επιπλέον, αν κάποιος «χάσει» ένα προφανές αστείο σε έναν διάλογο ή αλλάξει απότομα και αφύσικα κουβέντα σε μια συνομιλία, τότε εγείρονται αμφιβολίες για το αν κρύβεται από πίσω κάποιο φυσικό πρόσωπο.

11. Συνολικά παράξενη συμπεριφορά

Παραδείγματα:

-Να σε ακολουθήσει κάποιος και μετά να αναιρέσει αυτή του την κίνηση με σκοπό να τραβήξει το ενδιαφέρον σου.

-Να λάβεις αμέσως προσωπικό μήνυμα (DM) τη στιγμή που ακολουθείς κάποιον.

-Να λάβεις μια απάντηση τη στιγμή που κάνεις ένα tweet για ένα θέμα το οποίο σχετίζεται με κάποια εμπορική προσφορά.

-Να σε ακολουθήσουν λογαριασμοί οι οποίοι έχουν τεράστιο αριθμό σχολίων με πολύ διαφορετική θεματολογία.

-Να δεχτείς προσωπικά μηνύματα με διαφημιστικό και εμπορικό περιεχόμενο.

Όλα τα παραπάνω ασφαλώς μπορούν να πραγματοποιηθούν και από ένα φυσικό πρόσωπο. Ωστόσο έχει παρατηρηθεί πως το 5% των ενεργών χρηστών του Τwitter απαντούν με ένα αυτοματοποιημένο προσωπικό μήνυμα μόλις κάποιος τούς ακολουθεί (πηγή Quora.com, Shameel Abdulla, Co founder, CEO Cloohawk).

[…]

Όση ώρα σας πήρε να διαβάσετε την έρευνά μας, τα bots τα οποία παρουσιάσαμε, από τα συνολικά 476 που δειγματοληπτικά εντοπίσαμε στο ελληνικό Τwitter, θα έχουν κάνει πάνω από 100 αναρτήσεις όλα μαζί. Άραγε, πόσα bots θα αναπαράγουν αυτή την έρευνα και κυρίως ποιο ακριβώς κομμάτι της; 

Στη συνέχεια της έρευνας εδώ, μπορείτε να διαβάσετε ακόμα: 

BOTS ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΣΥΡΙΖΑ

Ο λογαριασμός που έχει αδυναμία στα αδέσποτα ζώα

BOTS ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ο Έλληνας μαχητής και το βαθύ Twitter

Τα δίκτυα των bots συνδέονται με τους κομματικούς στρατούς

Αντικομμουνιστικά τρολ – ρωσικά ονόματα

Τα ρομπότ συνομιλούν μεταξύ τους

Ξενοφών Βασιλόπουλος: Ένα bot στην υπηρεσία της Χρυσής Αυγής

Μοντέλα, πολιτική και bots

Και κάτι από το παρελθόν:
Τα bots αγαπούν την Ελένη Μενεγάκη και τον Άδωνι Γεωργιάδη

Οι Ευρωεκλογές και τα Bots στο Twitter

Ταυτότητα της έρευνας:

– 4 ερευνητές δημοσιογράφοι

– 2 fact-checkers

– 1 προγραμματιστής-software engineer

– 2 γεγονότα αναλύθηκαν: η Διεθνής Eκθεση Θεσσαλονίκης 2018 και ο τελικός του «Greece’s Next Top Model» (GNTM)

– 28.419 μοναδικοί λογαριασμοί αντλήθηκαν (20.178 από τη ΔΕΘ 2018 και 8.241 από το GNTM)

– 3.698 λογαριασμοί (twitter accounts) αναλύθηκαν

– 250.759 ξεχωριστά actions (tweets, retweets, replies, quotes) εξετάστηκαν

– 350 ώρες αξιολόγησης λογαριασμών

– 20 συνεντεύξεις

– 5 μήνες έρευνας

– 1 αλγοριθμικός γράφος απεικόνισης των δικτύων όλων των λογαριασμών