Ο Υπουργός Ανάπτυξης και Επενδύσεων αναφέρεται στην τραγωδία που συνέβη στις 28 Ιανουαρίου του 1986, όταν το διαστημικό λεωφορείο “Challenger” (Τσάλεντζερ) διαλύθηκε 73 δευτερόλεπτα μετά την εκτόξευσή του, με αποτέλεσμα το θάνατο και των 7 μελών του πληρώματός του.
Σύμφωνα με τον Υπουργό Ανάπτυξης και Επενδύσεων το δυστύχημα αυτό προκλήθηκε επειδή «ένας εργάτης δεν είχε σφίξει μια βίδα» όπως είπε, εννοώντας ότι πρόκειται για ένα δυστύχημα που οφείλεται σε ανθρώπινο λάθος. Κατά πόσο όμως η δήλωση αυτή είναι σύμφωνη με την πραγματικότητα; Η απάντηση δίνεται στο βιβλίο The Challenger Launch Decision: Risky Technology, Culture, and Deviance at NASA που δημοσιεύτηκε το 1996, από την κοινωνιολόγο Diane Vaughan, η οποία είναι καθηγήτρια στο τμήμα Κοινωνιολογίας του Columbia University, ενώ ήταν καθηγήτρια στο Boston College από το 1984 έως το 2005.
Αρχικά, η Vaughan διευκρινίζει ότι σύμφωνα με τους μηχανικούς υπήρξε μία πύρινη σφαίρα (fireball) και μία δομική/κατασκευαστική διάσπαση (structural breakup), αλλά όχι έκρηξη. Τον Ιούνιο του 1986 η αναφορά της αρμόδιας επιτροπής αναφέρει ότι αιτία για το δυστύχημα αποτέλεσαν οι δακτύλιοι σφραγίσματος (O-rings), οι οποίοι δε λειτούργησαν σωστά λόγω της πρωτοφανούς χαμηλής θερμοκρασίας του περιβάλλοντος το πρωινό της εκτόξευσης. Η προτεινόμενη ελάχιστη θερμοκρασία ήταν 11.67 °C, ενώ τη στιγμή της εκτόξευσης η θερμοκρασία περιβάλλοντος ήταν 2.22 °C.
Δύο είναι οι εκδοχές σχετικά με τα αίτια που οδήγησαν στο δυστύχημα του Τσάλεντζερ. Σε αντίθεση με τον Υπουργό Ανάπτυξης και Επενδύσεων, καμία δεν αναφέρει τον ανθρώπινο παράγοντα με την έννοια του ανθρώπινου λάθους σε τεχνικό επίπεδο ή σε επίπεδο γνώσεων ως το αίτιο του δυστυχήματος.
Όπως υποστηρίζει η Vaughan, ως αιτίες, που αποτελούν και την πρώτη εκδοχή, έχουν κυριαρχήσει οι λάθος αποφάσεις των managers για εκτόξευση του Τσάλεντζερ εκείνη τη μέρα, παρόλες τις προειδοποιήσεις που είχαν για πιθανούς κινδύνους λόγω της χαμηλής θερμοκρασίας. Αυτές οι αποφάσεις μπορεί να προέρχονταν είτε από πολιτικές πιέσεις για την παρουσίαση της εκτόξευσης ως επιτεύγματος, είτε από την ανάγκη από την πλευρά της NASA για την παρουσίαση αποτελεσμάτων με σκοπό την εξασφάλιση οικονομικών πόρων, σε μία περίοδο που κυριαρχούσε ο ανταγωνισμός και οι τεράστιες περικοπές των προϋπολογισμών. Η εκτόξευση του Τσάλαντζερ είχε ήδη αναβληθεί αρκετές φορές πριν από την 28η Ιανουαρίου και η NASA είχε δεσμευτεί για συγκεκριμένο αριθμό πτήσεων ανά έτος, οπότε υπήρχε πίεση από άποψη χρόνου για την εκτόξευσή του.
Ωστόσο, η εκτενής έρευνα της Vaughan, την οδήγησε σε διαφορετικά αποτελέσματα. Τρεις είναι οι άξονες που αναλύει η Vaughan και αποτελούν τη δεύτερη εκδοχή. Πρώτον, «η κουλτούρα της παραγωγής» (the culture of production). Σύμφωνα με αυτή, η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη, αλλά εμπεριέχει πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες, τις σχέσεις μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων, ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο έχει σχεδιαστεί και κατασκευαστεί η ίδια. Σε περίπτωση που η τεχνολογία δε γίνεται αντιληπτή με αυτόν τον τρόπο, θεωρείται ότι είναι κάτι ουδέτερο που δεν μπορεί να εμπεριέχει λάθη και μπορεί να βλάψει τον άνθρωπο μόνο σε περίπτωση λάθους χρήσης της.
Δεύτερον, σε συνέχεια του πρώτου, δηλαδή της μη μοναδικότητας για παράδειγμα του τρόπου σχεδιασμού και κατασκευής της τεχνολογίας, η Vaughan αποδεικνύει ότι η NASA αποδέχεται συνεχώς ρίσκα. Οι μηχανικοί της, σε κάθε βήμα σχεδιασμού και κατασκεύης τεχνολογίας πρέπει να αποδέχονται συνεχώς ρίσκα. Αναρωτιέται λοιπόν, που θα τραβηχτεί η γραμμή σχετικά με τα αποδεκτά και τα μη αποδεκτά ρίσκα.
Τρίτον, η Vaughan αναλύει αρκετά αυτό που ονομάζει «κανονικοποίηση της απόκλισης» (normalization of deviance). Σύμφωνα με αυτό, η αποδοχή ρίσκων σε όλα τα επίπεδα στα οποία μπορεί να ανήκει ένας εργαζόμενος της NASA και τα οποία είναι 4, όπως αναφέρονται και αναλύονται στο βιβλίο της, και οι εκτοξεύσεις με την αποδοχή ρίσκων που στηρίζονται σε άλλες προηγούμενες, δημιουργούν την κανονικοποίηση μίας κατάστασης που δεν πρέπει να έχει γίνει αποδεκτή σε πρώτο χρόνο. Οι πολιτικοί και οικονομικοί λόγοι δεν παίζουν σημαντικό ρόλο μόνο στις τελευταίες μέρες και στιγμές πριν από κάθε εκτόξευση, αλλά παίζουν καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία ενός περιβάλλοντος που μετατρέπει την αποκλίνουσα συμπεριφορά (π.χ. αποδοχή ρίσκων) σε μία συνηθισμένη κατάσταση.
Όπως η ίδια η Vaughan δηλώνει, αδυνατούσε να συλλάβει το γεγονός ότι παρόλο που υπήρχαν πιθανοί κίνδυνοι, αποφασίστηκε να γίνει η εκτόξευση του Τσάλεντζερ. Ωστόσο, όπως κατάλαβε μετά την έρευνά της, οι managers και οι μηχανικοί θεωρούσαν ότι δεν έκαναν τίποτα λάθος, αλλά ότι απλά ακολουθούσαν τους κανόνες. Μέσα από την έρευνά της και την ανάλυση των τριών αξόνων που αναφέρθηκαν, η Vaughan αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζεται και κατασκευάζεται η τεχνολογία, αλλά και τον τρόπο δημιουργίας και υιοθέτησης των κανόνων σχεδιασμού, κατασκευής και χρήσης της.
Επομένως, το δυστύχημα του Τσάλεντζερ δεν προήλθε σε καμία περίπτωση από ανθρώπινο λάθος. Ήταν αποτέλεσμα όλων όσων αναφέρθηκαν παραπάνω.
*O Κωνσταντίνος Κωνσταντής είναι Υποψήφιος Διδάκτορας στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ, απόφοιτος της Σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του ΕΜΠ.