Το φιάσκο του Τσόρτσιλ στα Δωδεκάνησα και ο λιμός στην Ινδία

του Μιχάλη Γιαννεσκή

Ένας αμείλικτος πολιτικός

Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ ήταν ένας αμείλικτος, υπερόπτης και ισχυρογνώμων πολιτικός.  Ήταν πεπεισμένος ότι «συμβάδιζε με το πεπρωμένο» και αναζητούσε «νίκη με οποιοδήποτε κόστος». Οι επανειλημμένες αποτυχίες του δεν κλόνισαν την πεποίθησή του για το αλάθητο των στρατηγικών επιλογών του.

Το 1915, κατά τη διάρκεια του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Τσόρτσιλ ήταν ο ιθύνων νους της απόβασης συμμαχικών δυνάμεων στα Δαρδανέλια. Η απόβαση απέτυχε παταγωδώς: 45.000 στρατιώτες των Συμμάχων σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια των μαχών στα Δαρδανέλια. Οι μάχες αποτέλεσαν τη μοναδική νίκη της Τουρκίας στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, προσωπικό θρίαμβο για έναν από τους διοικητές των τουρκικών δυνάμεων, τον Κεμάλ Ατατούρκ, και εξευτελισμό του Τσόρτσιλ, ο οποίος παραιτήθηκε από το αξίωμα του Υπουργού Πολεμικού Ναυτικού.

Τρία χρόνια αργότερα, ο Τσόρτσιλ, αρχικά ως Υπουργός Πολεμοφοδίων και μετέπειτα ως Υπουργός Άμυνας της Βρετανίας, ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της «πιο κακοσχεδιασμένης και ανεπαρκώς προγραμματισμένης στρατιωτικής επιχείρησης του 20ου αιώνα», της επέμβασης βρετανικών δυνάμεων στην βόρεια Ρωσία κατά των Μπολσεβίκων. Η επέμβαση στέφτηκε με πλήρη αποτυχία.

Περίπου 25 χρόνια αργότερα, ο Τσόρτσιλ ήταν πρωθυπουργός και Υπουργός Άμυνας της Βρετανίας και σχεδίασε μόνος του μια στρατιωτική επέμβαση στο Αιγαίο. Όπως αναφέρει στο ημερολόγιό του ο Άλαν Μπρουκ, ο τότε αρχηγός των βρετανικών δυνάμεων και στρατιωτικός σύμβουλος του Βρετανού πρωθυπουργού, ο Τσόρτσιλ «είχε καταληφθεί από μια φρενίτιδα ενθουσιασμού για την επίθεση [στο Αιγαίο]».  Προς υποστήριξη του σχεδίου του, ο Τσόρτσιλ είχε κάνει μακροχρόνιες – αλλά αποτυχημένες – προσπάθειες να πείσει την Τουρκία να συμμετάσχει στον πόλεμο με την μεριά των Συμμάχων.

1943 – Η καμπή του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου

Το 1943, η πλάστιγγα του πολέμου είχε αρχίσει να γέρνει υπέρ των Συμμάχων. Οι Ιταλοί είχαν ταχθεί με τη μεριά των Συμμάχων. Συμμαχικές δυνάμεις είχαν αποβιβαστεί στην Ιταλία και κέρδιζαν συνεχώς έδαφος. Η απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία είχε ήδη προγραμματιστεί για το 1944, και οι συγκρούσεις των Αμερικανών με τους Γιαπωνέζους στον Ειρηνικό είχαν εντατικοποιηθεί. 

Ο Τσόρτσιλ προωθούσε με εμμονή μια συμμαχική επέμβαση στα Βαλκάνια, την οποία δεν υποστήριζε κανένας άλλος από τους συμμάχους, αλλά ούτε και οι περισσότεροι Βρετανοί στρατηγοί. Οι ΗΠΑ αρνήθηκαν να τον υποστηρίξουν και επέλεξαν να κρατήσουν τις δυνάμεις τους για την προγραμματισμένη εισβολή στη Νορμανδία και τον πόλεμο στον Ειρηνικό.

Όπως αναφέρει ο Άλαν Μπρουκ στο ημερολόγιό του, ο Τσόρτσιλ απεχθανόταν το γεγονός ότι οι ΗΠΑ έπαιρναν την πρωτοκαθεδρία των συμμαχικών δυνάμεων που μέχρι πρότινος κατείχε η Βρετανία, και ήθελε να δημιουργήσει ένα νέο «βρετανικό μέτωπο στο οποίο οι δάφνες [της νίκης] θα ήταν όλες δικές μας». Ο Τσόρτσιλ ευελπιστούσε ότι η κατάληψη των Βαλκανίων από βρετανικές δυνάμεις θα προσέφερε τις εν λόγω δάφνες.

Καθότι ο βρετανικός στρατός ήταν ήδη υπερεκτεταμένος σε πολλά μέτωπα, ο Τσόρτσιλ δεν είχε επαρκείς δυνάμεις στη διάθεσή του για να αναλάβουν μια τέτοια επιχείρηση. Είχε όμως λύσει το ζήτημα της τροφοδότησης τους, καθότι τα τρόφιμα όλης της Βρετανικής Αυτοκρατορίας βρίσκονταν υπό τον έλεγχό του.

Ο λιμός στην Ινδία

Το 1942 η σοδειά στην περιοχή της Μπενγκάλης (μεγάλο μέρος της οποίας υπάγεται σήμερα στο Μπανγκλαντές) ήταν άφθονη. Ωστόσο, μέσα στα δύο επόμενα χρόνια περίπου 4 εκατομμύρια άτομα στην Μπενγκάλη πέθαναν από λιμό. Ο λιμός ήταν μια καταστροφή που προέκυψε κυρίως από τρεις επιλογές της βρετανικής ηγεσίας.

Πρώτον, η Βρετανία ιδιοποιήθηκε μεγάλο μέρος της γεωργικής παραγωγής της Ινδίας (κατά τους πρώτους 7 μήνες του 1942 και του 1943, οι εξαγωγές ρυζιού από την Ινδία ήταν 185.000 και 70.000 τόννοι, αντίστοιχα). Οι τιμές των τροφίμων στη χώρα αυξήθηκαν αστρονομικά και έγιναν απρόσιτες για τον αγροτικό πληθυσμό.

Θύματα του Λιμού στην Μπενκάλη

Δεύτερον, η Βρετανία περίμενε (λανθασμένα, όπως αποδείχθηκε αργότερα) ότι η Ιαπωνία, έχοντας καταλάβει την Βιρμανία, θα εισέβαλε στη γειτονική Ινδία. Η βρετανική ηγεσία  εφάρμοσε στρατηγική «καμένης γης» στην Μπενγκάλη, ώστε όταν θα εισέβαλαν οι Ιάπωνες να μην έβρισκαν τίποτα χρήσιμο. Οι κάτοικοι της περιοχής βρέθηκαν χωρίς τρόφιμα, με τη συγκομιδή τους, τα χωράφια τους και τις ψαρόβαρκες τους κατεστραμμένες.

Τρίτον, μεγάλες ποσότητες σιτηρών που προορίζονταν για την Ινδία κατέληξαν σε αποθήκες  στην Αίγυπτο για να τροφοδοτήσουν το σχέδιο του Τσόρτσιλ για την εισβολή στα Βαλκάνια.  Ο Βρετανός στρατάρχης Άρτσιμπαλντ Γουέιβελ σχολίασε τότε:

«Προφανώς είναι πιο σημαντικό να σώσουμε  τους Έλληνες και τις … [βαλκανικές] χώρες … παρά τους Ινδούς και υπάρχει απροθυμία … να μειώσουμε τα αποθέματα [τροφίμων] στη χώρα [μας]».

Το 1943, η Βρετανία με 47.000.000 κατοίκους είχε αποθέματα τροφίμων και πρώτων υλών 18,5 εκατομ. τόννων, ενώ 61 εκατομμύρια Ινδοί στην Μπενγκάλη υπέφεραν από τον λιμό. Η Ινδή συγγραφέας Μαντχούσρι Μουκχέρτζι, επισημαίνει ότι η βρετανική ηγεσία ανεχόταν τον λιμό στην Ινδία, ενώ ταυτόχρονα θεωρούσε απαράδεκτη τη διανομή ψωμιού με δελτίο στην Βρετανία.

Το φιάσκο της επιχείρησης «Έπαινος»

Το φθινόπωρο του 1943, ο Τσόρτσιλ έστειλε ανεπαρκείς βρετανικές δυνάμεις στα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα για να ξεκινήσουν την ανακατάληψη των Βαλκανίων από τους Γερμανούς. Η επιχείρηση ονομάστηκε «Έπαινος» (Accolade). Υποστηριζόμενοι από τους Ιταλούς, οι Βρετανοί προσπάθησαν να καταλάβουν τα νησιά, και κυρίως την Κω, τη Σάμο, την Πάτμο, τη Λέρο και τη Ρόδο.

Η βρετανική επιχείρηση κατέληξε σε πανωλεθρία· περίπου 5.000 Βρετανοί και 5.000 Ιταλοί στρατιώτες σκοτώθηκαν, και πολλά βρετανικά πλοία και αεροπλάνα καταστράφηκαν. Μέσα σε 3 μήνες, οι Γερμανοί νίκησαν κατά κράτος τους Βρετανούς και τους Ιταλούς στα Δωδεκάνησα. Η εισβολή των Βαλκανίων που οραματιζόταν ο Τσόρτσιλ είχε άδοξο τέλος.

Το νεκροταφείο των Βρετανών νεκρών του 1943 στη Λέρο

Το φιάσκο της επιχείρησης υποεκτιμήθηκε από πολλούς ιστορικούς που περιέγραψαν τα συμβάντα στα Δωδεκάνησα, καθότι χρησιμοποίησαν ως κύρια πηγή τους την ιστορία του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου του Τσόρτσιλ. Αντίθετα, η αποτυχία ηρωοποιήθηκε στο βιβλίο «Τα Κανόνια του Ναβαρόνε» και στην ομώνυμη ταινία που βασίστηκαν στην επιχείρηση «Έπαινος».

Μερικοί «φτιάχνονται» εκθειάζοντας το βίαιο παρελθόν

Οι περισσότερες βιογραφίες του Τσόρτσιλ σκιαγραφούν έναν πολιτικό ήρωα, μια στρατηγική αυθεντία. Οι αποτυχίες του, όπως αυτές στα Δαρδανέλια, στη Ρωσία, στα Δωδεκάνησα και ο λιμός στην Ινδία – που οφείλονταν σε προσωπικές πρωτοβουλίες του Τσόρτσιλ – περιθωριοποιούνται ή αντισταθμίζονται από τη συμβολή του στον πόλεμο κατά του χιτλερισμού. Μέχρι και ο προοδευτικός δημοσιογράφος Πολ Μέισον κάνει υμνητικές αναφορές στον Τσόρτσιλ σε πρόσφατο άρθρο του. Ο Τσόρτσιλ όντως αντιστάθηκε στον χιτλερισμό και στις προ-ναζιστικές τάσεις ενός μέρους της αγγλικής αριστοκρατίας. Ωστόσο, ήθελε να διατηρήσει πάση θυσία την Βρετανική Αυτοκρατορία, εφαρμόζοντας μέτρα που είχαν τεράστιο κόστος για τους υπηκόους της, και την οποία είχε ως πρότυπο ο Χίτλερ για τον επεκτατισμό της Γερμανίας στις σλαβικές χώρες, δηλώνοντας ξεκάθαρα ότι «ο ρωσικός χώρος είναι η Ινδία μας».

Όπως υπογραμμίζει σε σχέση με την Βρετανική Αυτοκρατορία και τον ρόλο του Τσόρτσιλ η δημοσιογράφος Άφουα Ηερτς, επείγει μια επανεκτίμηση της ιστορικής αφήγησης πολλών γεγονότων που μέχρι σήμερα παραμένουν συγκεχυμένα, και χρησιμοποιούνται για «πατριωτικούς» σκοπούς από όσους «φτιάχνονται» εκθειάζοντας το βίαιο παρελθόν. Η διατήρηση της ιστορικής μνήμης είναι αναγκαία, ώστε οι βιαιότητες του παρελθόντος να μην καταχωνιάζονται στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Ειδάλλως, οι λαοπλάνοι θα εξακολουθούν να τις περιθωριοποιούν ή να τις ωραιοποιούν με σαθρές δικαιολογίες. Είτε αφορούν την Βρετανική Αυτοκρατορία, τα θύματα του λιμού στη  Ινδία και του φιάσκου του Τσόρτσιλ στα Δωδεκάνησα, είτε την Ελλάδα, τα θύματα του εμφύλιου και της χούντας, και τη δολοφονία του Λαμπράκη.

Πηγές

Churchill, W. (1948-1953). The Second World War. Boston: Houghton Mifflin.
Denniston, R. (1977). Churchill’s Secret War: Diplomatic Decrypts, the Foreign Office and Turkey, 1942-44. Stroud: Sutton Publishing.
Hauner, M. (1981). India in Axis Strategy: Germany, Japan and Indian Nationalists in the Second World War. Stuttgart: Klett-Cotta.
Mukherjee, M. (2010). Churchill’s Secret War: the British Empire and the Ravaging of India during World War II. New York: Basic Books.
Rogers, A. (2017). Churchill’s Folly: The Battles for Kos and Leros, 1943. Stroud: The History Press.
Tucker, S. C. (2012). World War II at Sea – An Encyclopedia. Santa Barbara: ABC-CLI.
Welch, S.R. (1997). ‘Our India’: Nazi Plans for the East. Melbourne: University of Melbourne.
Wright, D. (2017). Churchill’s Secret War with Lenin. British and Commonwealth Military Intervention in the Russian Civil War, 1918-20. Solihull: Helion and Company.