του Σωτήρη Μητραλέξη
δρ πολιτικής επιστήμης και διεθνών σχέσεων, ερευνητικός διευθυντής του mέta
Στις 362 σελίδες του, το βιβλίο σκιαγραφεί το τέλος ενός κόσμου και τη διαμόρφωση της νέας πλανητικής τάξης∙ η αφορμή, η επικαιρότητα από την οποία εκκινεί είναι ο πόλεμος της Ουκρανίας και η κρίση της πανδημίας, όμως το τέλος το οποίο περιγράφει και αναλύει είναι ήκιστα επικαιρικό. Και οι βασικές συντεταγμένες της εποχής που αναδύεται μετά από αυτό το τέλος και το διαδέχεται δεν υπακούν στους συνήθεις, «δημοσιογραφικούς» κανόνες της επικαιρότητας. Ουσιαστικά, το βιβλίο πραγματεύεται το κλείσιμο, την ολοκλήρωση και έκλειψη, τριών διαφορετικών και εν μέρει επάλληλων ιστορικών κύκλων:
- ενός κύκλου περίπου τριάντα ετών (~1991–): το τέλος της μεταψυχροπολεμικής –και αμερικανοκεντρικής– τάξης∙
- ενός κύκλου περίπου ογδόντα ετών (~1945–): το τέλος του μεταπολεμικού –και δυτικοκεντρικού, ή ορθότερα βορειοκεντρικού– κόσμου∙
- και ενός κύκλου περίπου διακοσίων ετών, δύο αιώνων (αρχές 19ου αιώνα–μέσα 21ου αιώνα): την ολοκλήρωση μιας μεγάλης εποχής, ευρωκεντρικής αρχικά και δυτικοκεντρικής στη συνέχεια, ένα από τα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η αγγλοσαξωνική πρωτοκαθεδρία – το τέλος της Εποχής της Μεγάλης Παρέκκλισης, όπως χαρακτηριστικά ονομάζεται εδώ.
Αν και ο τίτλος του βιβλίου προδιαθέτει τους αναγνώστες για ένα μελέτημα διεθνούς πολιτικής με στοιχεία ιστορίας ή, όπως έχουμε μάθει να λέμε, «διεθνών σχέσεων», έχουμε συνηθίσει να αναφερόμαστε με τέτοιους όρους σε γλώσσες και αναλύσεις πιο επικαιρικού χαρακτήρα ή, αν θέλετε, δημοσιογραφικής υφής – κι ας φέρουν το μανδύα και τη σκευή της σχετικής επιστημοσύνης. Εδώ εκτίθεται ένα εγχείρημα με αξιώσεις συνολικότερης και βαθύτερης ιχνηλάτησης των συντεταγμένων του κόσμου στον οποίο ζούμε και, συνεκδοχικά, του κόσμου που σταδιακά, αλλά με ιδιαιτέρως εμφανή τα σημάδια του, αναδύεται. Ένα πιο «ευρύ» εργαλείο για την κατανόηση του κόσμου μας.
Πριν ξεκινήσουμε με την αφορμή του πολέμου της Ουκρανίας, το βιβλίο δίνει από τις αφετηριακές σελίδες μια πρόγευση της «μεγάλης εικόνας», ένα συνοπτικό περίγραμμα των στοιχείων και, όπως αναφέραμε, των συντεταγμένων ενός αναδυόμενου κόσμου. Προχωρούμε στη μελέτη μιας προϋπόθεσης για να κατανοήσουμε τη φύση και τα διακυβεύματα αυτού που φαινομενικά άρχισε το 2022 στην ευρωπαϊκή ήπειρο με το ξέσπασμα του πολέμου της Ουκρανίας, δηλαδή σε μια αναδίφηση στους παγκοσμίους πολέμους που προηγήθηκαν κατά τον 20ό αιώνα: στον Μεγάλο Πόλεμο (Α΄ΠΠ) και τη συνέχειά του (Β΄ΠΠ), στις στρεβλώσεις της ιστοριογραφίας τους, στα ζωτικά τους μέτωπα και στο εισέτι ανεπίλυτο αυτών.
Σύντομα η μελέτη των αιτίων και των κεντρικών διακυβευμάτων του πολέμου της Ουκρανίας δίνει τη θέση της στην ανατομία κεντρικών ζητουμένων του ευρύτερου πεδίου, το οποίο εν πολλοίς εκφεύγει από αυτό καθ’ αυτό το έδαφος της Ουκρανίας: ζητουμένων ευρύτερης πολιτικής γεωγραφίας, της φύσης του πολέμου, της ειρήνης και της αποτροπής, της θέσης και κατάστασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στρατηγικών διλημμάτων, «Δύσης» και «Ανατολής», εργαλειακής ιστοριογραφίας, μελλοντικών ενδεχομένων. Αυτά καταλαμβάνουν το πρώτο μέρος αυτού του βιβλίου. Το οποίο ακολουθείται, στο δεύτερο μέρος, από μια συνολικότερη διερεύνηση της πορείας προς την ολοκλήρωση της αμερικανικής ηγεμονικής περιόδου.
Το τρίτο μέρος επιστρέφει σε στοιχεία και μοτίβα των προηγούμενων διερευνήσεων, αλλά από μια διαφορετική ματιά, φωτίζοντας μεταξύ άλλων στοιχεία πολιτικής γεωγραφίας, υδάτινων πεδίων διασύνδεσης, δημογραφίας, ιδεολογιών, μακροδομών πέρα από την εκ-τυφλωτικά περιοριστική τυραννία της επικαιρότητας και της αναπηρίας που προκαλεί ο περιορισμός σε αυτήν σε κάθε εγχείρημα αναλυτικής σκέψης. Το βιβλίο ολοκληρώνεται, και κατά μία έννοια επιστεγάζεται, με μια επιλογική ανάγνωση των εξελίξεων της πανδημίας του COVID-19 και κυρίως των lockdowns (της «καραντίνας») αλλά και της χρήσης της τεχνολογίας σε αυτήν την συνάφεια ως περαιτέρω ένδειξη της απαρχής ενός νέου ιστορικού κύκλου, συνεπικουρώντας τις προηγούμενες αναγνώσεις από διαφορετική σκοπιά και αφετηρία. Με έναν τρόπο, το βιβλίο στο σύνολό του αποτελεί μια διευρυμένη εκδοχή του σημειώματος με το οποίο κλείνει: ένα χρονολόγιο που ίσως θα έγραφε ένας μελετητής και ερευνητής της εποχής μας από ένα πιθανό μέλλον.
Αντί για να «διαλέξει πλευρά» στα κάθε είδους διχοτομικά διλήμματα της εποχής, στις κάθε είδους πολώσεις γόνιμες σε φαντασιώσεις ισχύος, το «Τέλος της Μεγάλης Παρέκκλισης» προϋποθέτει την κατάδειξη της ψευδούς φύσης των συγκεκριμένων εν χρήσει διπόλων – από το «Δύση και Ανατολή» ή «Δύση και οι Υπόλοιποι (the West and the Rest)», το «φιλελεύθεροι εναντίον μη φιλελευθέρων» και το «δημοκρατίες εναντίον αυταρχιών» μέχρι το «πρόοδος-συντήρηση» και το «παρελθόν-μέλλον», όπως τουλάχιστον το έχουμε μάθει στο πλαίσιο συγκεκριμένων ιστοριογραφικών σχημάτων. Υπονομεύει το ίδιο το υπόβαθρο των διχοτομήσεων με τις οποίες έχουμε μάθει (διόρθωση: μας έχουν μάθει) να δομούμε την σκέψη μας, οδηγούμενοι σε συμπεράσματα ερήμην μας μέσω ενός αυτόματου πιλότου. Διότι τα παλιά εργαλεία έχουν σπάσει∙ οι παλιοί κανόνες απλώς δεν ισχύουν πλέον. Ως προς αυτό, πρόκειται για ένα επικίνδυνο βιβλίο.
Το βιβλίο αυτό κυκλοφορεί στην εκδοτική σειρά του mέta, του Κέντρου Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού, στις εκδόσεις ΤΟΠΟΣ. Ήδη από τον τίτλο του, το mέta | Κέντρο Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού σηματοδοτεί την αξίωση και στοχοθεσία ενασχόλησης με ένα εύρος εποχής που μετριέται σε αιώνες (τους αιώνες του καπιταλισμού, εν προκειμένω) και με αυτό που τη διαδέχεται και εκκρεμεί∙ αναφερόμενο σε μετακαπιταλισμό, δηλαδή στα μετά-τον-καπιταλισμό, το mέta διανοίγει τη διερώτηση για μια περίοδο που μάλλον εκφεύγει των ορίων, της εμβέλειας και του ορίζοντα των συνήθων λόγων περί του πολιτικού. Συγκεκριμένα, στο εισαγωγικό κείμενο του ερευνητικού τομέα του mέta, το οποίο προτάσσεται στις εκδόσεις της παρούσας σειράς του ΤΟΠΟΥ, αναφέρεται πως
«έχει σημειωθεί ότι είναι ευκολότερο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού — παρατήρηση που συνιστά επίκληση στην ανάγκη για σοβαρό αναστοχασμό γύρω από το τέλος της υπάρχουσας τάξης και τη μετάβαση σε έναν μετακαπιταλιστικό τρόπο ζωής. Όμως το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας αποτελεί μία μόνο από τις πτυχές του μετακαπιταλισμού. Εν τέλει, μπορεί ο ίδιος ο καπιταλισμός να είναι εκ πρώτης όψεως ένα οικονομικό σύστημα, αλλά έχει εξελιχθεί σε μία ολιστική πολιτική, πολιτισμική, ανθρωπολογική και διεθνή τάξη. Ο μετακαπιταλισμός, με όποιον τρόπο κι αν εξελιχθεί, δεν είναι απλώς μια τροποποίηση ενός οικονομικού συστήματος, αλλά εκ των πραγμάτων ένα νέο πολιτικό, πολιτισμικό, ανθρωπολογικό, πολιτισμικό παράδειγμα – μια νέα εποχή. Δυστοπική, ουτοπική, ή οτιδήποτε ανάμεσα σε αυτά τα δύο. Και οι αναταράξεις στη σταδιακή μετάβαση είναι ήδη μπροστά στα μάτια όλων. Η ολιγαρχική παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας γεννά αναρίθμητες παραλλαγές αυταρχικών τάσεων∙ η αλυσίδα τροφοδοσίας θυσιών στον παγκόσμιο Μινώταυρο αντιμετωπίζει όλο και νεώτερα εμπόδια∙ νέες προσδοκίες για χειραφέτηση αρθρώνονται∙ το χάσμα ανάμεσα σε μεγα-πόλεις και επαρχίες εγκυμονεί σιωπηρούς ψυχρούς εμφυλίους∙ η ανάδυση ενός μη-αγγλόφωνου, μη-ατλαντικού, μη-φιλελεύθερου, μη-δικομματικού κράτους στη μεγαλύτερη οικονομία του πλανήτη είναι προ των πυλών, ανατρέποντας μια τάξη δύο αιώνων. Οι αλλαγές στην παγκόσμια δημογραφία και γεωπολιτική είναι ιλιγγιώδεις∙ η κλιματική αλλαγή απειλεί την ίδια μας την ύπαρξη. Μεταμορφώσεις γιγαντιαίων διαστάσεων ανασχηματίζουν ριζικά τον κόσμο μπροστά στα μάτια μας.»
Αν και οι αναλύσεις, έννοιες και εστιάσεις του βιβλίου του Δημήτρη Β. Πεπόνη δεν ακολουθούν αναγκαστικά κατά πόδας τη συγκεκριμένη εκδοχή της ευρύτερης ματιάς που αναφέρεται στην παραπάνω μάλλον ενδεικτική και δειγματοληπτική διάγνωση αλλά χαράσσουν τον δικό τους δρόμο, επικεντρωνόμενες πρωτίστως στις αιτίες και προϋποθέσεις των επιτελούμενων κολοσσιαίων αλλαγών στη διεθνή πολιτική και όχι μόνον, θα καταστεί μάλλον εμφανές στους αναγνώστες πως το μελέτημα αποτελεί μια ευμεγεθέστατη ψηφίδα απολύτως απαραίτητη για οποιοδήποτε εγχείρημα με το παραπάνω εύρος στοχοθεσίας και αναλυτικής ματιάς. Σε αυτό το πλαίσιο, πιστεύουμε ότι δόθηκε στη δημοσιότητα ένα βιβλίο πραγματικά πολύτιμο: ένα εργαλείο για να κατανοήσουμε τον κόσμο μας το οποίο, αν μη τι άλλο, έλειπε από την ελληνική δημόσια σφαίρα και συζήτηση – και του οποίου η καίρια φύση θα εκδιπλώνεται και θα φανερώνεται συν τω χρόνω, πέρα από τους περιστρεφόμενους μαγικούς καθρέπτες της επικαιρότητας.
Το βιβλίο διατίθεται στα βιβλιοπωλεία καθώς και, διαδικτυακά, στις εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ, στην ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ, στις Ακυβέρνητες Πολιτείες της Θεσσαλονίκης(πέραν τούτων, στον ΙΑΝΟ, στα Public, και εν ολίγοις παντού). Μια πιο συγκεκριμένη γεύση δίνουν τα περιεχόμενα του τόμου:
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
- Περίγραμμα ενός αναδυόμενου κόσμου
- Αφετηριακές επισημάνσεις για τους παγκοσμίους πολέμους
- Η επιστροφή των ζωτικών μετώπων του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου σήμερα
- Ουκρανία 2022 | Εισαγωγικές παρατηρήσεις
- Ουκρανία 2022 | Προειδοποιήσεις – το παρελθόν του παρόντος
- Χαμένες ευκαιρίες: μια πρόταση για την αρχιτεκτονική ασφαλείας στην Ανατολική Ευρώπη
- Φόβοι, αντίληψη απειλών και αίτια | ιστορική και γεωπολιτική κίνηση και μεταβολή σε επίπεδο ασφαλείας | ενοποίηση, πολυδιάσπαση, αναδιοργάνωση
- Η λεκάνη απορροής του Δνείπερου ως ιστορικό θυσιαστήριο και ο Βόλγας ως υδάτινη ραχοκοκαλιά της Ρωσσίας
- Ουκρανία 2022 | Το παρόν του παρελθόντος – ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας
- Η αμερικανική αποτυχία αποτροπής
- Πλανητική σφαίρα επιρροής και η επανεμφάνιση του στρατηγικού ανταγωνισμού μεταξύ μεγάλων δυνάμεων
- «Ευρώπη» και Ευρωπαϊκή Ένωση μετά το 2022 και την Ουκρανία: μελλοντικά ενδεχόμενα – και από την Ευρώπη στον κόσμο
- Για την ψευδαίσθηση του «μονοπολισμού» και της παγκόσμιας ηγεμονίας και την πραγματικότητα των περιφερειακών ηγεμονιών
- Στρατηγικά διλήμματα: τάξη ή κράτος
- Παρέκβαση: Ιστορία, τάξη και σύστημα τριών πόλων στην ανατολική Ασία – και το ζήτημα της Ταϊβάν
- Για τα διατλαντικά ιδεολογικά προτάγματα
- Παρέκβαση: αλληλεξαρτήσεις Ευρώπης και βόρειας Αμερικής και γεωπολιτικά θεμέλια της «Δύσης»
- Για το νόημα της μεταπολεμικής εποχής: πληθυσμός, πυρηνικά, διαδίκτυο
- Εκ νέου για το νόημα της μεταπολεμικής εποχής: ασυμμετρία διεθνούς τάξης νομιμότητας και πραγματικής τάξης ισχύος
- Από το τέλος του μεταψυχροπολεμικού κόσμου στον παγκόσμιο άξονα Βορρά-Νότου: το μέλλον του παρόντος
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
- Η πορεία προς την ολοκλήρωση της αμερικανικής ηγεμονικής περιόδου
- Ψηφιδωτό χρονολόγιο μιας εικοσαετίας: 2001–2021
- Τα όρια και η κατάρρευση της αμερικανικής ηγεμονικής ισχύος
- Σχόλιο: ιδέες-οχήματα και η χρεωκοπία τους
- Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας και η φύση του πολέμου
- Παρέκβαση πρώτη: Μέση Ανατολή, Αραβικές Ανοίξεις και πολύχρωμες επαναστάσεις – sictransitgloriamundi
- Παρέκβαση δεύτερη: η Ευρωπαϊκή Ένωση μετά το Brexit ως ο έτερος εταίρος – πριν τα γεγονότα του 2022
- Παρέκβαση τρίτη: από τις Η.Π.Α. και το Ηνωμένο Βασίλειο στη Γαλλία – ιστορικός κύκλος, φιλελεύθερη δημοκρατία, προνομιακή γεωγραφική θέση και ναυτική ισχύς
- Η πολυδιάσπαση της Δύσης, η άμυνα της Ευρώπης και το τριμερές σύμφωνο του αγγλοσαξωνικού άξονα (AUKUS)
- Οι Η.Π.Α. και η επιστροφή της Ασίας: η ολοκλήρωση της Εποχής της Μεγάλης Παρέκκλισης
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ
- Άξονες, πεδία μετάβασης και μακρά διάρκεια: επισημάνσεις πολιτικής, ιστορικής και πληθυσμιακής γεωγραφίας
1.1. Άραγε «υπερβαίνει» ο άνθρωπος μέσω της τεχνολογίας το έδαφος, τη γεωγραφία, το χώρο;
1.2. Εύξεινος Πόντος (Μαύρη Θάλασσα) – Μεσόγειος – Βαλτική – Κασπία
1.3 Κράτος, πρωτογενείς ιστορικά περιοχές και το κέντρο της Παγκόσμιας Ηπείρου
1.4. Παρέκβαση: Γενιές στο χωροχρονικό συνεχές και επαναλήψεις στην ανθρώπινη ιστορία
- Ρωγμές στο διανοητικό οικοδόμημα: η νεωτερικότητα ως εκκοσμίκευση
2.1. Από την προφητεία της εκκοσμίκευσης στην εποχή της μετα-εκκοσμίκευσης
2.2. Με αφορμή την απόπειρα «εκσυγχρονισμού» μέσω «εκδυτικισμού» στην κεμαλική Τουρκία
2.3. Παρέκβαση για την πολυπληθέστερη πόλη της ευρωπαϊκής ηπείρου: επιστρέφοντας στη γεωγραφία, στη δημογραφία, στις μακροδομές
- Πόλεις, μητροπόλεις, megacities, «επαρχία»
3.1. Κράτη, κοινοβούλια, πολιτικές και δικαιώματα: ένα σχόλιο
- Νεωτερικότητα: επανεξετάζοντας το ευρωκεντρικό ιστοριογραφικό σχήμα στο τέλος μιας εποχής
- Παγκόσμια δημογραφία: από το ένα δισεκατομμύριο στα οκτώ
5.1. Δύο αιώνες πρωτοφανών δημογραφικών εξελίξεων: ένα χρονολόγιο
ΠΑΝΔΗΜΙΚΟΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ – δηλαδή: Προλεγόμενα ενός νέου Ιστορικού Κύκλου
I – Κοινωνικές επαφές | II – Χώρος και ψηφιακότητα|III – Καταστολή |IV – Συμβατότητα εθνικισμού και παγκοσμιοποίησης|V – Κράτος και δημόσιος χώρος |VI – Υβριδικότητα|VII – Τεχνολογία|VIII – Sophia, νέοι άνθρωποι και νέες θεότητες|ΙX – Αντιστάσεις|Χ – Το παρελθόν δεν υπάρχει πια
Χρονολόγιο μελετητή και ερευνητή ενός πιθανού μέλλοντος
Βιβλιογραφία