του Κωνσταντίνου Πουλή

Το πολιτικό ζήτημα που βρίσκεται πίσω από αυτή τη συζήτηση στην πιο ενδιαφέρουσα εκδοχή της είναι η ένταση μεταξύ της προσδοκίας ότι η δημοκρατία θα εκπληρώνει την υπόσχεση της δημοσιότητας,  και τη μυστικότητα που κυριαρχεί στην πράξη. (Βλ. μια σχετική συζήτηση εδώ. Ο συντάκτης του άρθρου συμμετέχει σε ένα σχετικό ερευνητικό πρόγραμμα.) Η περιφρόνηση αυτή λοιπόν ξεκινά από τον νεραϊδοπαρμένο που νομίζει ότι ο Έλβις ζει και μας το κρύβουν, αλλά επεκτείνεται τεχνηέντως σε οποιαδήποτε σκέψη αμφισβητεί την ύπαρξη απολύτως πραγματικών συμφερόντων που κινούνται υπολογισμένα και αποτελεσματικά εκτός της δημόσιας σφαίρας, διαμορφώνοντας τις συνθήκες της ζωής μας.

Το περιοδικό Atlantic, για παράδειγμα, παραθέτει τις 12 πιο διαδεδομένες θεωρίες συνωμοσίας, όπου τσουβαλιάζονται από κοινού η πεποίθηση ότι πρόεδροι των ΗΠΑ ήταν μεταμορφωμένες σαύρες (το πιστεύουν δώδεκα εκατομμύρια Αμερικανοί), με τη δήλωση: ο Μπους παραπλάνησε τους Αμερικανούς σε σχέση με τα Όπλα Μαζικής Καταστροφής. Εκτιμώ ότι αυτό, και μάλιστα μετά τη συγγνώμη του Τ. Μπλαιρ, συνιστά καραμπινάτη λαθροχειρία.

Με άλλα λόγια, αν πολλοί πιστεύουν ότι κάποια θεωρία συνωμοσίας είναι ανόητη, το επιχείρημα αρχής που απευθύνεται προς τον συνωμοσιολόγο δεν είναι πως αυτό που λέει είναι ανόητο. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να πρόκειται όντως για ανοησία, αλλά πολύ συχνά μπορεί να έχουμε όντως να κάνουμε με μία πραγματική συνωμοσία, όπως είναι μια απόπειρα ανατροπής μιας κυβέρνησης από τις μυστικές υπηρεσίες ή με την εξυπηρέτηση του λόμπι των εμπόρων όπλων, που εικάζω ότι ανταποκρίνεται μια χαρά στον ορισμό. Το επιχείρημα αρχής είναι πως η κοινωνία είναι πολυπλοκότερη και δεν καθοδηγείται από τις στοχεύσεις συγκεκριμένων ανθρώπων, διότι το μέγεθος των αλληλεπιδράσεων και αστάθμητων παραγόντων καθιστά κάθε τέτοια στόχευση πρακτικά αδύνατη. Εδώ λοιπόν φτάνουμε σε μια διαφωνία αρχής, στην οποία παίρνω το μέρος των συνωμοσιολόγων: βεβαίως και μπορούν να υπάρξουν σημαντικές στιγμές κατά τις οποίες απολύτως κρίσιμα ζητήματα αποφασίζονται κεκλεισμένων των θυρών από ισχυρές ομάδες συμφερόντων.

Για παράδειγμα, σε μία από τις πρόσφατες μελέτες για τις θεωρίες συνωμοσίας, μελετώνται γράμματα στους New York Times από το 1890 μέχρι το 2010, που συγκεντρώνουν τα εξής χαρακτηριστικά:  πιστεύουν ότι α) υπάρχει μία ομάδα β) που δρα κρυφά γ) αλλοιώνει θεσμικές λειτουργίες, λαμβάνει κάποια εξουσία δ) και τη χρησιμοποιεί εναντίον του κοινού καλού – Συμπέρασμα: είμαι συνωμοσιολόγος. Λέγεται ότι αυτό το πιστεύουν οι δημοκράτες για τη Wall Street και οι Ρεπουμπλικάνοι για τους κομμουνιστές και τα συνδικάτα, αλλά αντιλαμβάνεται κανείς ότι αν ορίσουμε έτσι τη συνωμοσιολογία, περιλαμβάνει και ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτικής που όντως ασκείται εκτός ψηφοφορίας, με τη μορφή του προθαλαμισμού (lobbying) και της διαφθοράς. (Ενδιαφέρουσα σημείωση: πριν να πειστούν μεταπολεμικά για τον κομμουνιστικό κίνδυνο, στα τέλη του 19ου αιώνα σημαντική απειλή για τη δημοκρατία στην Αμερική θεωρούνταν οι εταιρείες). Παρόμοιο είναι το παράδοξο με τον πόλεμο στο Ιράκ, όπου η πεποίθηση για τη συνεργασία μεταξύ αλ Κάιντα και Σαντάμ Χουσεΐν έχει όλα τα χαρακτηριστικά της συνωμοσιολογικής σκέψης, αλλά δεν καταχωρίζεται ως τέτοια για ευνόητους λόγους.

Να πάμε για λίγο στο παράδειγμα της 11ης Σεπτεμβρίου, που είναι από τις πιο διαβόητες σχετικές περιπτώσεις. Ο συνωμοσιολόγος ισχυρίζεται ότι οι Εβραίοι έλειψαν από τις δουλειές τους εκείνη τη μέρα, ότι το χτύπημα έγινε από τους ίδιους τους Αμερικανούς κλπ, όπερ ανόητον. Ο Γκορ Βιντάλ ισχυρίζεται ότι οι ήδη από καιρό διατυπωμένοι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ υλοποιήθηκαν μετά με τον καλύτερο (δηλαδή τον χειρότερο) τρόπο χάρη στο χτύπημα, το οποίο η κυβέρνηση χρησιμοποίησε δεόντως προκειμένου να το στρέψει προς όφελός της γεωπολιτικά. Δεν έχει σημασία αν ο Βιντάλ φλερτάρει με την κανονική συνωμοσιολογία. Σημασία έχει ότι σε μια χώρα που είχε χόμπι τις ανατροπές ξένων κυβερνήσεων, αποτελεί ταμπού να πεις τη λέξη συνωμοσία. Σημασία αυταπόδεικτη έχει για μένα ότι μετά την 11η Σεπτεμβρίου η αμερικανική πολιτική που χειρίζεται τον «πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας» βασίζεται στις πληροφορίες που συλλέγουν οι μυστικές υπηρεσίες, που είναι βεβαίως απροσπέλαστες στους πολίτες, για να διπλασιάσουν τον προϋπολογισμό τους (από σε 26,7 σε 55 δις δολάρια το 2011) και την πολιτική τους επιρροή (Εκτενής τεκμηρίωση υπάρχει στο Homeland Security, its Law and its State, Christos Boukalas, Routledge). Αυτό, στα δικά μου μάτια, είναι το όνειρο της ολοκληρωτικής κυριαρχίας, που βασίζεται στη διάκριση μεταξύ του δημόσιου και του κρυφού, όπως διαμορφώνεται σήμερα. Το βρίσκω απείρως πιο ενδιαφέρον από την ανόητη θεωρία ότι απουσίαζαν οι Εβραίοι από τις δουλειές τους.

Όταν λοιπόν με την ίδια ταμπέλα στιγματίζονται όλοι ανεξαιρέτως οι ισχυρισμοί πως υπάρχουν περιπτώσεις που κρίσιμες αποφάσεις λαμβάνονται με μηδενική διαφάνεια, εκτιμώ πως έχουμε χρέος να διακρίνουμε ποιες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες έχουμε όντως να κάνουμε με παραληρήματα και σε ποιες με πραγματικά κενά της αρχής της δημοσιότητας στη δημοκρατία.

Η ιδέα ότι η δημοσιότητα αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση της δημοκρατίας είναι βαθιά και ουσιαστική: προφανώς δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική απόφαση που να μη βασίζεται στην ενημέρωση των πολιτών για το συζητούμενο θέμα.  Αυτή είναι στις σημερινές συνθήκες η μόνη πραγματική κόκκινη γραμμή των κυβερνώντων. Ο φόβος της ανάμειξης των πολλών στα κοινά δημιουργεί δύο προστατευτικά κιγκλιδώματα: πρώτον την πολυπλοκότητα και δεύτερον τη μυστικότητα. Αυτό δικαιολογούσε και τη φράση της Χίλαρυ Κλίντον ότι έχει μία ιδιωτική και μια δημόσια άποψη. Μόνο που δεν μπορούμε να ψηφίσουμε για την ιδιωτική της άποψη γιατί δεν την ξέρουμε, ή για την ακρίβεια δεν θα την ξέραμε χωρίς τις διαρροές, συνεπώς σε ό,τι έχει κάποια σημασία, εκείνη θα πράξει διαφορετικά από ό,τι υπόσχεται, διότι ο μόνος λόγος για να έχεις μια ιδιωτική πολιτική άποψη είναι αν έχεις σκοπό να προδώσεις αυτά που ισχυρίζεσαι δημόσια: αλλιώς, θα μιλούσε με ειλικρίνεια.

Έστω ότι κανείς ισχυρίζεται ότι τον κόσμο τον κυβερνούν κρυφά οι μασόνοι, ότι οι Εβραίοι έλειπαν από τους δίδυμους πύργους την 11η Σεπτεμβρίου, ότι η λέσχη Μπίλντερμπεργκ αποφασίζει για την οικονομία, ότι ο Γιώργος Παπανδρέου είναι εξωγήινος ή ότι εκβιάστηκε για να μας βάλει στο ΔΝΤ και ότι η υπαγωγή μας στο ΔΝΤ αποφασίστηκε σε κρυφές συναντήσεις με τον Στρως Καν. Η συνωμοσιολογία είναι ένας όρος-ομπρέλα που καλύπτει κάθε αναπόδεικτο ισχυρισμό, είτε είναι παρανοϊκός και ασήμαντος, είτε εύλογος και σημαντικός. Ανέτρεπαν ή δεν ανέτρεπαν κυβερνήσεις στη Λατινική Αμερική οι ΗΠΑ; Γιατί λέγονται «μυστικές» οι μυστικές υπηρεσίες; Ποιο είναι το νόημα της δήλωσης Στρως Καν ότι φτάσαμε στο ΔΝΤ με κρυφές συνεννοήσεις; Γιατί δεν κρατούν πρακτικά στα Eurogroup;

Ας δούμε το παράδειγμα της Ελλάδας. Φαίνεται μάλλον ανάγλυφα πια, παρότι αυτή ήταν μια περιθωριακή άποψη στην αρχή, πως το πρώτο μνημόνιο έσωσε τις τράπεζες. Ήταν χρήματα που δόθηκαν στην Ελλάδα για να μεταφερθούν στις τράπεζες σε συντριπτικό ποσοστό, που πλησιάζει το 95%, κάνοντας το χρέος δυσκολότερο στο κούρεμα και υπάγοντάς το αργότερα στο αγγλικό δίκαιο. Αν τα στοιχεία αυτά ήταν μέρος ενός δημοσίου διαλόγου, μπορεί να μην είχαμε αυτά τα αποτελέσματα. Με πρόσχημα όμως ότι οι αγορές είναι ευέξαπτες και δεν μπορείς να τις ανησυχείς, οι συμφωνίες για αυτά γίνονταν από ανθρώπους που μετά εξαφανίστηκαν από το πολιτικό σκηνικό σαν στυμμένες λεμονόκουπες, τον Παπανδρέου και τον Παπακωνσταντίνου, αλλά εκείνη την ώρα έπαιξαν τις τύχες της χώρας σε μια υπογραφή. Δεν έχει σημασία να αποδείξουμε ότι όντως χρησιμοποιήθηκε ή δεν χρησιμοποιήθηκε ο εκβιασμός των καταθέσεων της Μάργκαρετ Παπανδρέου, όπως λέει ο γαλλο-ιταλός δημοσιογράφος. Ούτε ότι το ΠΑΣΟΚ δεν μπορούσε να διαπραγματευτεί γιατί ήταν «απολύτως» εκτεθειμένο στην υπόθεση της Siemens. Σημασία ευρύτερα πολιτική έχει το γεγονός ότι όταν οι συζητήσεις γίνονται εν κρυπτώ, δεν μπορούμε να ξέρουμε ούτε τους εκβιασμούς της μίας πλευράς ούτε τις προαποφασισμένες υποχωρήσεις της άλλης. Και προφανώς γι’  αυτό ακριβώς γίνονται εν κρυπτώ.

Πώς γίνεται να παραπονείται ο Ευκλείδης Τσακαλώτος για τις διαρροές; Δεν θα γίνονταν ανοιχτά αυτές οι διαβουλεύσεις; Και βέβαια όχι. Αυτό που ονομάζεται συνωμοσιολογία θέλει να ταυτίσει κάθε σκέψη για το τι συμβαίνει πίσω από τις κλειστές πόρτες με τη σκέψη του παρανοϊκού που πιστεύει ότι ο Κένεντι ζει και είναι γκαρσόνι στη Σαντορίνη. Όμως αντί να καταγγέλλουμε τη συνωμοσιολογία, έχουμε κάτι πολύ σοβαρότερο να κάνουμε, που είναι να απαιτήσουμε να έρχεται στο φως η διαβούλευση που ορίζει τις τύχες μας.

Μπορώ πολύ γρήγορα να συμφωνήσω ότι είναι αφελής αυτός που πιστεύει ότι ο Έλβις ζει και ότι ο άνθρωπος δεν πάτησε ποτέ στο φεγγάρι. Όμως θεωρώ πιο επικίνδυνη πολιτικά την αφέλεια του (ευφυούς και μορφωμένου) ανθρώπου που δεν αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο του αφανισμού της αρχής της δημοσιότητας από τη σύγχρονη δημοκρατία. Όταν λοιπόν μιλούμε για  συνωμοσιολογία, εγώ τουλάχιστον κρατώ μια επιφύλαξη, ότι κάποιες φορές στιγματίζονται έτσι εντελώς αυταπόδεικτες αλήθειες, όπως ότι το να λαμβάνονται αποφάσεις στο φως της δημοσιότητας ώστε να αποφασίζουμε γνωρίζοντας τι συμβαίνει είναι κρίσιμο αίτημα των καιρών, που γίνεται όλο και πιο ακριβοθώρητο. Εξάλλου, όσο πιο αφελείς γινόμαστε, τόσο πιο πιθανό είναι να μας καταπνίξουν εξωγήινες σαύρες που παριστάνουν τους προέδρους κρατών.