Μπορεί να τη θεωρούμε Περσίδα, αλλά η Ρωξάνη, η γυναίκα που έγινε η σύζυγος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήταν πριγκήπισσα βασιλείου στην περιοχή που σήμερα ορίζεται ως βόρειο Αφγανιστάν. Εκεί που οι ντόπιες φυλές υποστηρίζουν – κάποιες από αυτές- ότι είναι απόγονοι του Αλεξάνδρου, του πρώτου που κατέκτησε περιοχές του Αφγανιστάν. Στον Αλέξανδρο, άλλωστε, αποδίδεται και η ρήση περί του πόσο εύκολο είναι να μπεις και πόσο δύσκολο να βγεις από τη χώρα που ονομάζουμε σήμερα Αφγανιστάν, και που περηφανεύεται ότι είναι το «Νεκροταφείο των Αυτοκρατοριών».
Δεν ήταν πάντα, η ιστορία του Νεκροταφείου μια ιστορία νικών ή εκδίωξης των αυτοκρατοριών – αρκεί κανείς να δει τον Αλέξανδρο και τον Τζέγκις Χαν, που μια χαρά τα κατάφεραν και που άφησαν το στίγμα τους στην περιοχή, όπως φαίνεται και από το μύθο που κρατά ως σήμερα.
Την φήμη της ως Νεκροταφείο των Αυτοκρατοριών, η γη των Αφγανών την κέρδισε με την αντίστασή της στους Βρετανούς. Που, καλή ώρα, φοβόταν ότι μπορεί ίσως κάποτε οι Ρώσοι, η αντίπαλη αυτοκρατορία εκείνη την εποχή, να καταλάμβαναν το Αφγανιστάν και να απειλούσαν το «κόσμημα του στέμματος», την Ινδία. Καμμία τέτοια πρόθεση ποτέ δεν αποδείχθηκε. Όμως, όπως σωστά έχει ειπωθεί, οι Αυτοκρατορίες φοβούνται τα κενά, φοβούνται ότι δεν ελέγχεται πλήρως από κάποιον. Και προτιμούν να έχουν εκείνες τον έλεγχο ή κάποιος του οποίου τις κινήσεις μπορούν να προσφέρουν.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία, όμως, των αγγλο-αφγανικών πολέμων, ήταν πως οι νικητές, οι Αφγανοί, μνημονεύουν ως κεντρικό πρόσωπο στις νίκες τους, ως το ηρωικό πρότυπο, μία γυναίκα. Η 18χρονη Μαλάλα, ήταν η αυτόκλητη και νικηφόρα ηγέτις των στρατευμάτων στην μάχη του Μαϊγουάντ, στις 27 Ιουλίου του 1880, μάχη καθοριστική στον δεύτερο αγγλο-αφγανικό πόλεμο.
Οι Βρετανοί είχαν έρθει, είχαν εισβάλλει, από την Ινδία. Οργανωμένος, κανονικός στρατός. Οι Αφγανοί ήταν οι άνθρωποι της γης τους – ανάμεσά τους κι ο πατέρας της Μαλάλα, κτηνοτρόφος, άνθρωπος χωμάτινος, αλλά κι η ίδια που, όπως τόσες γυναίκες, ήταν παρούσα να βοηθήσει, να μαγειρέψει, να φέρει προμήθειες, να φροντίσει τραυματίες, να γεμίσει όπλα.
Λέει λοιπόν η Ιστορία πως, όταν η Μαλάλα είδε ότι οι Αφγανοί ήταν έτοιμοι να οπισθοχωρήσουν, όταν ο σημαιοφόρος έπεσε νεκρός κι η σημαία χάθηκε, έβγαλε το βέλο, ξεγύμνωσε το πρόσωπό της, κι έκανε το βέλο της σημαία, καλώντας τους, εκείνη μπροστά σε όλους, να νικήσουν, να προχωρήσουν, και «να γίνει το αίμα τους τιμή για τις γυναίκες» του Αφγανιστάν. Η παραβίαση του κανόνα, της κάλυψης του προσώπου, ήταν που την έκανε το ηρωικό πρότυπο και την σημαντικότερη προσωπική αναφορά στους αγγλο-αφγανικούς πολέμους.
Η Μαλάλα σκοτώθηκε από βρετανικά πυρά σε κείνη τη μάχη. Κι οι Αφγανοί νίκησαν. Σήμερα, οι δυτικοί την αναφέρουν ως «Ζαν ντ’ Αρκ του Αφγανιστάν» κι ο θρύλος θέλει πριν βρει το θάνατο να εμψυχώνει με τραγούδια τους αγωνιστές.
Αν η Μαλάλα ή Μαλαλάι ήταν χωρική, η προηγούμενη μεγάλη γυναίκα ηρωίδα του Αφγανιστάν ήταν βασιλομήτωρ, ποιήτρια και διανοούμενη. Ο λόγος για τη Νάζο Τόχι, που τα βιβλία της ιστορίας την περιγράφουν ως «Μάνα του Αφγανικού Έθνους». Όπως και η Μαλάλα, είχε κι εκείνη γεννηθεί Παστούν, κοντά στην Κανταχάρ, έναν αιώνα πριν από την Μαλάλα. Κόρη του κυβερνήτη της περιοχής. Μορφώθηκε όπως ούτε οι άντρες μορφώνονταν τότε. Ήταν εξαιρετική ξιφομάχος και πολεμίστρια, λέει η ιστορία. Έγινε ειρηνοποιός και ενωτική φωνή – ήταν οι δικές της προσπάθειες που οδήγησαν στην ενότητα και συμμαχία των διαφόρων φυλών. Αντίστοιχες «φεμινιστικές» στάσεις στις γυναίκες της άρχουσας τάξης, ειδικά των βασιλέων που ήθελαν να εκδυτικήσουν το Αφγανιστάν – η βασίλισσα Σοράγια και η βασίλισσα Μπόμπο Γιαν είναι αντίστοιχα παραδείγματα, στον 20ο αιώνα-, έχουν καταγραφεί πολλές. Όμως εκεί το πρότυπο έρχεται από τα πάνω κι όσο κι αν αγκαλιάζεται από τμήμα της διανόησης, δεν έχει την αποδοχή και την αγάπη που έχουν οι «δικοί μας άνθρωποι», όπως η Μαλάλα.
Η πιο πρόσφατη μεγάλη αγωνίστρια στην ιστορία του Αφγανιστάν είναι η Μήνα Κεσουάρ (Meena Keshwar), μία ακόμη Παστούν. Δολοφονήθηκε το 1987 σε ηλικία 31 ετών. Ιδρύτρια του Επαναστατικού Συνδέσμου των Γυναικών (Revolutionary Association of the Women of Afghanistan, RAWA), όταν ακόμη σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο της Καμπούλ, η κομμουνίστρια (Μαοϊκή) Μήνα αγωνίστηκε από τότε, το 1977, με νύχια και με δόντια για τα δικαιώματα των γυναικών. Ο αγώνας της, όπως πολλών μαοϊκών – λόγω πεποιθήσεων – ήταν και ιδεολογικός και πρακτικός, καθημερινός, στα του βίου. Συνοδευόταν από πράξεις – και δικές της, και του συζύγου της, γιατρού Φαϊζ Αχμέντ, τότε ηγετικού στελέχους της (ακόμη ενεργής αν και ξεδοντιασμένης) μαοϊκής Οργάνωσης για την Απελευθέρωση του Αφγανιστάν, ο οποίος δολοφονήθηκε από τους Ισλαμιστές το 1986 και, όπως όλοι τότε οι Μαοϊκοί, είχε ταχθεί κατά του «σοβιετικού σοσιαλιμπεριαλισμού». Οι εχθροί του, και εχθροί της Μήνας, ηταν από δύο στρατόπεδα. Και αν εκείνος έπεσε από σφαίρες των μουτζαχεντίν, η Μήνα είναι άγνωστο από ποιούς στα αλήθεια δολοφονήθηκε – παρά τις δύο καταδίκες του 2002.
Η Μήνα δολοφονήθηκε ένα χρόνο μετά τον άντρα της, το Φεβρουάριο του 1987. Από αγνώστους, στο Πακιστάν όπου είχε μεταφέρει τη δράση της – υπάρχουν ενδείξεις και για τις δύο περιπτώσεις: είτε ότι πίσω από τη δολοφονία της ήταν οι μυστικές υπηρεσίες του Αφγανιστάν είτε ότι κι εκείνην τη δολοφόνησαν οι μουτζαχεντίν.
Σήμερα οι βιογραφίες της αναφέρονται σε αυτήν χωρίς να καταγράφουν την επαναστατική της ιδεολογία, που ερχόταν μεν σε σύγκρουση με τη σοβιετική, αλλά παρέμενε κομμουνιστική και κοσμική. Σήμερα καταγράφεται ως «εχθρός της μαρξιστικής κυβέρνησης του Αφγανιστάν» τότε, χωρίς καν να αναφέρεται ότι και η ίδια ήταν μαρξίστρια. Οι «αγώνες [της] για τη δημοκρατία» αφήνονται έτσι, χωρίς πρόσημο. Όμως αρκεί να σταθεί κανείς στα πρώτα χρόνια της Οργάνωσης και στην κινηματική της στάση, για να κατανοήσει ποιές ήταν οι ρίζες της σκέψης και της δράσης της.
Η ιδιαιτερότητα της οργάνωσης – που σήμερα είναι μία απλή φεμινιστική οργάνωση χωρίς το πολιτικό υπόβαθρο που της είχε δώσει η ιδρυτική ομάδα των πέντε επαναστατριών που την έχτισαν – ήταν πως είχε διασυνδεθεί με γυναικείες οργανώσεις σε όλο τον κόσμο και είχε γίνει η φωνή των γυναικών του Αφγανιστάν στον αγώνα τους για δικαιώματα. Η Μήνα ήταν διανοούμενη και ακτιβίστρια της αριστεράς, ενάντια στη σοβιετική παρουσία στη χώρα της και ενάντια και στους ισλαμιστές. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν βρέθηκε στο Παρίσι, καλεσμένη στο συνέδριο του Σοσιαλιστικού Κόμματος, το 1981, η Σοβιετική αποστολή αποχώρησε.
Ήταν επίσης η εκδότρια του πρώτου αφγανικού φεμινιστικού περιοδικού «Το Μήνυμα των Γυναικών», ιδρύτρια σχολείων για κορίτσια και για προσφυγόπουλα και τις μητέρες τους, οργανώτρια ιατρείων για τις αναγκες τους. Και μητέρα τριών παιδιών, που έχασαν και τους δύο γονείς τους στον αγώνα για την πατρίδα τους.