Η Χιλή, το Πραξικόπημα και οι Αμερικάνοι

Υπό Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκες*

Στα τέλη του 1969, τρεις στρατηγοί του Πενταγώνου παρακάθησαν σε δείπνο με τέσσερις χιλιανούς στρατιωτικούς, σε σπίτι στα προάστια της Ουάσιγκτον. Οικοδεσπότης ήταν ο τότε συνταγματάρχης Χεράλντο Λόπες Ανγκουλο, αεροπορικός ακόλουθος της στρατιωτικής αποστολής της Χιλής στις Ηνωμένες Πολιτείες, και οι χιλιανοί καλεσμένοι ήταν οι συνάδελφοί του από τα άλλα όπλα. Το δείπνο παρατέθηκε προς τιμήν του Διευθυντή της Σχολής Αεροπορίας της Χιλής, πτεράρχου Τόρο Μαζότε, ο οποίος είχε φτάσει στην Ουάσιγκτον μια μέρα πριν, στο πλαίσιο εκπαιδευτικής επίσκεψης. Οι επτά στρατιώτες έφαγαν ψητό μοσχάρι με αρακά και φρουτοσαλάτες, ήπιαν κρασιά απ’ την καρδιά της απομακρυσμένης νότιας πατρίδας, που στις παραλίες της λαμπρά πετούσαν τα πουλιά ενώ η Ουάσιγκτον βούλιαζε στο χιόνι, και μιλούσαν στα αγγλικά για το μόνο πράγμα που φαινόταν να ενδιαφέρει στους Χιλιανούς εκείνη την εποχή: οι προεδρικές εκλογές τον προσεχή Σεπτέμβριο.

Στο επιδόρπιο, ένας από τους στρατηγούς του Πενταγώνου ρώτησε τι θα έκανε ο στρατός της Χιλής εάν ο αριστερός υποψήφιος, Σαλβαδόρ Αλιέντε, κέρδιζε τις εκλογές. Ο  Τόρο Μαζότε απάντησε: «Θα καταλάβουμε το Προεδρικό Μέγαρο σε μισή ώρα, ακόμα κι αν χρειαστεί να του βάλουμε φωτιά».

Ένας από τους καλεσμένους ήταν ο στρατηγός Ερνέστο Μπαέζα, σημερινός διευθυντής Εθνικής Ασφαλείας της Χιλής, ο οποίος ηγήθηκε της επίθεσης στο προεδρικό μέγαρο στο πρόσφατο πραξικόπημα και έδωσε την εντολή να πυρποληθεί. Δύο από τους υφισταμένους του, εκείνες τις μέρες, έγιναν διάσημοι την ίδια μέρα: ο στρατηγός Αουγκούστο Πινοτσέτ, πρόεδρος της Στρατιωτικής Χούντας, και ο στρατηγός Χαβιέρ Παλάσιος. Και οι δύο συμμετείχαν στην τελική μάχη κατά του Σαλβαδόρ Αλιέντε. Στο τραπέζι ήταν επίσης ο επικεφαλής της Αεροπορικής Ταξιαρχίας, Σέρχιο Φιγουερόα Γκουτιέρες, σημερινός υπουργός Δημοσίων Έργων, και στενός φίλος ενός άλλου μέλους της Στρατιωτικής Χούντας, του πτεράρχου Γουσταύο Λη, ο οποίος έδωσε εντολή να βομβαρδιστεί το προεδρικό μέγαρο με ρουκέτες. Ο τελευταίος καλεσμένος ήταν ο σημερινός ναύαρχος Αρτούρο Τρονκόσο, τώρα επικεφαλής της ναυτικής δύναμης στο Βαλπαραϊσο.

Το ιστορικό εκείνο δείπνο ήταν η πρώτη επαφή του Πενταγώνου με αξιωματικούς και από τα τέσσερα όπλα της Χιλής. Σε άλλες διαδοχικές συναντήσεις, τόσο στην Ουάσιγκτον όσο και στο Σαντιάγο, επετεύχθη η τελική συμφωνία: ο Χιλιανός στρατός, που είναι πιο εθισμένος [να υπηρετεί] τα συμφέροντα και την ψυχή των Ηνωμένων Πολιτειών, θα έπαιρνε την εξουσία σε περίπτωση που η Λαϊκή Ενότητα κέρδιζε τις εκλογές. Το σχεδίασαν εν ψυχρώ, ως απλή πολεμική επιχείρηση, και χωρίς να λάβουν υπόψη τις πραγματικές συνθήκες στη Χιλή.

Η διαδικασία είχε προετοιμαστεί από πριν, και όχι μόνο ως συνέπεια της πίεσης από τη Διεθνή εταιρία ITT, αλλά για πολύ βαθύτερους λόγους, απτόμενους της παγκόσμιας πολιτικής. Το ξεκίνησε η Υπηρεσία Πληροφοριών Άμυνας του Πενταγώνου, αλλά εκτελεστής ήταν η Ναυτική Υπηρεσία Πληροφοριών, η οποία συγκεντρώνει και επεξεργάζεται τα δεδομένα των άλλων υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένης της CIA, υπό την πολιτική επίβλεψη του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας.

Ήταν λογικό το έργο να ανατεθεί στο ναυτικό, και όχι στον στρατό, επειδή έπρεπε το πραξικόπημα να συμπέσει με την Επιχείρηση Unitas, κοινή άσκηση του ναυτικού ΗΠΑ και Χιλής, στον Ειρηνικό. Οι ασκήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν τον Σεπτέμβριο, τον ίδιο μήνα με τις εκλογές και εξ αυτού ήταν φυσικό να υπήρχουν στη γη και στον ουρανό της Χιλής κάθε είδους πολεμικός εξοπλισμός και άνδρες εκπαιδευμένοι στην τέχνη και την επιστήμη του Θανάτου. Ήταν η εποχή που ο Χένρι Κίσινγκερ είπε, σε προσωπική συζήτηση με ομάδα Χιλιανών: «Δεν με ενδιαφέρει ούτε ξέρω τίποτα για τον Παγκόσμιο Νότο, από τα Πυρηναία και κάτω». Το σχέδιο είχε τότε ολοκληρωθεί μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια, και είναι αδύνατο να δεχθεί κανείς ότι ούτε ο Κίσινγκερ ούτε ο ίδιος ο Πρόεδρος Νίξον δεν ήξεραν τίποτε.

Η Χιλή είναι μια στενόμακρη χώρα, μήκους 4.270 χιλιομέτρων και πλάτους 190 χιλιομέτρων, με 10 εκατομμύρια κατοίκους, δύο εκ των οποίων ζουν στο Σαντιάγο, την πρωτεύουσα. Το μεγαλείο της δεν στηρίζεται στις αρετές της, αλλά στις σημαντικές μοναδικότητές της. Το μόνο που παράγει, με μεγάλη σοβαρότητα, είναι ο χαλκός, που είναι ο καλύτερος στον κόσμο, με όγκο παραγωγής του μόλις μικρότερος από τη συνολική παραγωγή των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Παράγει επίσης κρασιά τόσο καλά όσο τα ευρωπαϊκά, αλλά εξάγει ελάχιστα, γιατί σχεδόν όλα τα πίνουν οι Χιλιανοί. Το κατά κεφαλήν εισόδημά της, εξακόσια δολάρια, είναι ένα από τα υψηλότερα στη Λατινική Αμερική, αλλά σχεδόν το μισό του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος το μοιράζονται μόνο τριακόσιες χιλιάδες άτομα. Το 1932, η Χιλή ήταν η πρώτη σοσιαλιστική δημοκρατία στην ήπειρο και η εθνικοποίηση του χαλκού και του άνθρακα επιχειρήθηκε με την ενθουσιώδη υποστήριξη των εργατών, αλλά η εμπειρία κράτησε μόνο 13 ημέρες. Κατά μέσο όρο έχει ένα σεισμό ανά δύο ημέρες και έναν καταστροφικό σεισμό κάθε τρία χρόνια. Γεωλόγοι θεωρούν ότι η Χιλή δεν είναι μια χερσαία χώρα, αλλά μια προεξοχή των Άνδεων σε έναν ωκεανό ομίχλης και ότι ολόκληρη η εθνική επικράτεια, με τα λιβάδια και τις τρυφερές γυναίκες της, είναι καταδικασμένη να εξαφανιστεί σε έναν κατακλυσμό.

Οι χιλιάνοι είναι οι ωραιότεροι άνθρωποι στην ήπειρο, τους αρέσει που ζουν και ξέρουν πώς να ζουν όσο το δυνατόν καλύτερα, και ακόμη λίγο παραπάνω, αλλά έχουν μια επικίνδυνη τάση προς τον σκεπτικισμό και τις διανοουμενίστικες θεωρίες. «Κανένας Χιλιανός δεν πιστεύει ότι αύριο είναι Τρίτη», μου είπε κάποτε ένας Χιλιανός, και ούτε αυτός το πίστευε. Ωστόσο, ακόμη και με αυτήν την υποκείμενη δυσπιστία, ή ίσως χάρη σε αυτήν, οι Χιλιανοί έχουν επιτύχει έναν βαθμό φυσικού πολιτισμού, μια πολιτική ωριμότητα και ένα επίπεδο κουλτούρας που αποτελούν τις καλύτερες μοναδικότητές τους.

Από τα τρία βραβεία Νόμπελ λογοτεχνίας που έχει κερδίσει η Λατινική Αμερική, τα δύο είναι χιλιάνικα. Ένα από αυτά, ο Πάμπλο Νερούδα, είναι ο μεγαλύτερος ποιητής του 20ου αιώνα.

Ο Κίσινγκερ πρέπει να τα ήξερε όλα αυτά όταν απάντησε ότι δεν ήξερε τίποτα για τον Παγκόσμιο Νότο: η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών γνώριζε τότε ακόμη και τις πιο κρυφές σκέψεις των Χιλιανών. Τους είχε μάθει το 1965, χωρίς άδεια από τη Χιλή, σε μια ασύλληπτη επιχείρηση κοινωνικής και πολιτικής κατασκοπείας: την Eπιχείρηση Κάμελοτ**.

Επρόκειτο για μιαν κρυφή έρευνα μέσα από πολύ ακριβή ερωτηματολόγια, που υποβλήθηκαν σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα, σε όλα τα επαγγέλματα και επαγγέλματα, ακόμα και στις τελευταίες γωνιές της χώρας, για να διαπιστωθεί επιστημονικά ο βαθμός πολιτικής ανάπτυξης και κοινωνικών τάσεων των χιλιανών. Στο ερωτηματολόγιο που στάλθηκε στους στρατώνες, υπήρχε η ερώτηση που άκουσε ξανά ο χιλιανός στρατός στο δείπνο στην Ουάσιγκτον πέντε χρόνια αργότερα: «Ποια θα είναι η στάση σε περίπτωση που ο κομμουνισμός έρθει στην εξουσία;». Η ερώτηση ήταν δύσκολη. Μετά την Επιχείρηση Κάμελοτ, οι Ηνωμένες Πολιτείες γνώριζαν ότι ο Σαλβαδόρ Αλιέντε θα εκλεγόταν πρόεδρος της δημοκρατίας.

Η Χιλή δεν επιλέχθηκε τυχαία για αυτή την έρευνα. Η παλαιότητα και η δύναμη του λαϊκού της κινήματος, η επιμονή και η ευφυΐα των ηγετών της, οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της χώρας μας επέτρεπαν μια ματιά στο πεπρωμένο της. Η ανάλυση της Επιχείρησης Κάμελοτ επιβεβαίωσε πως η Χιλή θα γινόταν η δεύτερη σοσιαλιστική δημοκρατία στην ήπειρο μετά την Κούβα. Απλά, ο σκοπός των Ηνωμένων Πολιτειών δεν ήταν απλώς να εμποδίσουν την κυβέρνηση του Σαλβαδόρ Αλιέντε να διατηρήσει τις αμερικανικές επενδύσεις. Ο κύριος σκοπός τους ήταν να επαναληφθεί [στη Χιλή] η πιο φρικτή και αποδοτική εμπειρία του ιμπεριαλισμού στη Λατινική Αμερική: η Βραζιλία.

Στις 4 Σεπτεμβρίου 1970, όπως είχε προβλεφθεί, ο σοσιαλιστής γιατρός και μασόνος Σαλβαδόρ Αλιέντε εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Ωστόσο, το σχέδιο [πραξικοπήματος] δεν εφαρμόστηκε. Η πιο συνηθισμένη εξήγηση είναι και η πιο αστεία: κάποιος, λέει, έκανε λάθος στο Πεντάγωνο, και ζήτησε διακόσιες βίζες για μια υποτιθέμενη ναυτική χορωδία που στην πραγματικότητα αποτελούνταν από ειδικούς στην ανατροπή κυβερνήσεων, συμπεριλαμβανομένων αρκετών ναυάρχων, που δεν μπορούσαν καν να πιάσουν νότα. Η κυβέρνηση της Χιλής ανακάλυψε το σχέδιο και αρνήθηκε τη βίζα. Αυτή η ατυχία, υποτίθεται, καθόρισε την αναβολή. Αλλά η αλήθεια είναι ότι το έργο είχε αξιολογηθεί διεξοδικά: άλλες υπηρεσίες της Βόρειας Αμερικής, ειδικά η CIA και ο πρεσβευτής των Ηνωμένων Πολιτειών στη Χιλή, Έντουαρντ Κόρι, θεώρησαν ότι το δεν έλαβε υπόψιν τις τρέχουσες συνθήκες στη Χιλή και είχε σχεδιαστεί μόνον ως στρατιωτική επιχείρηση.

Πράγματι, ο θρίαμβος της Λαϊκής Ενότητας δεν προκάλεσε τον κοινωνικό πανικό που περίμενε το Πεντάγωνο. Αντίθετα, η ανεξαρτησία της νέας κυβέρνησης στη διεθνή πολιτική, και οι αποφάσεις της στα οικονομικά, δημιούργησαν αμέσως ένα κλίμα γιορτής στην κοινωνία. Κατά τη διάρκεια του πρώτου έτους, σαράντα επτά βιομηχανίες είχαν κρατικοποιηθεί, όπως και πάνω από το ήμισυ του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Η αγροτική μεταρρύθμιση απαλλοτρίωσε και ενσωμάτωσε 2.400.000 στρέμματα γόνιμης γης στην εθνική περιουσία. Η πληθωριστική διαδικασία μετριάστηκε: επιτεύχθηκε πλήρης απασχόληση και οι μισθοί έλαβαν ουσιαστική αύξηση σαράντα τοις εκατό.

Η προηγούμενη κυβέρνηση, υπό την προεδρία του Χριστιανοδημοκράτη Εντουάρντο Φρέι, είχε ξεκινήσει διαδικασία “χιλοποίησης” του χαλκού. Το μόνο πράγμα που έκανε ήταν να αγοράσει το 51% των ορυχείων. Μόνο για το ορυχείο Ελ Τενιέντε πλήρωσε περισσότερα από τη συνολική αξία της ιδιοκτήτριας εταιρείας. Η Λαϊκή Ενότητα, με μία απλή ενιαία νομοθετική πράξη, ανέκτησε, για το έθνος, όλα τα κοιτάσματα χαλκού που εκμεταλλεύτηκαν οι θυγατρικές εταιρειών της Βόρειας Αμερικής, Ανακόντα (Anaconda) και Κενεκότ (Kennecott). Χωρίς αποζημίωση. Η κυβέρνηση υπολόγισε ότι οι δύο εταιρείες είχαν υπερβάλλοντα κέρδη ογδόντα δισεκατομμυρίων δολαρίων τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια.

Η μικροαστική και οι μεσαίες τάξεις, δύο μεγάλες δυνάμεις που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ένα στρατιωτικό πραξικόπημα τότε, άρχισαν να απολαμβάνουν απρόβλεπτα πλεονεκτήματα, και όχι σε βάρος του προλεταριάτου, όπως συνέβαινε πάντα ως τοτε, αλλά σε βάρος της οικονομικής και πολιτικής ολιγαρχίας και του ξένου κεφαλαίου. Οι Ένοπλες Δυνάμεις, ως κοινωνική ομάδα, έχουν την ίδια ηλικία, την ίδια καταγωγή και τις ίδιες φιλοδοξίες με τη μεσαία τάξη και δεν είχαν κανένα λόγο, ούτε άλλοθι, να στηρίξουν μια πολύ μικρή ομάδα πραξικοπηματιών. Έχοντας επίγνωση αυτής της πραγματικότητας, οι Χριστιανοδημοκράτες όχι μόνο δεν υποστήριξαν τη συνωμοσία των στρατώνων εκείνη την εποχή, αλλά αντιτάχθηκαν αποφασιστικά επειδή ήξεραν ότι ένα πραξικόπημα δεν θα ήταν δημοφιλές ούτε στους δικούς τους πελάτες. Ο στόχος του ήταν άλλος: οι χριστιανοδημοκράτες αποτελούν ένα μεγάλο διαταξικό σχηματισμό, με γνήσια λαϊκή βάση στο προλεταριάτο της σύγχρονης βιομηχανίας, στη μικρομεσαία σύγχρονη βιομηχανία, στη μικρομεσαία αγροτική ιδιοκτησία και στην αστική και μεσαία τάξη των πόλεων. Η Λαϊκή Ενότητα εξέφραζε το λιγότερο ευνοημένο εργατικό προλεταριάτο, το αγροτικό προλεταριάτο, την κατώτερη μεσαία τάξη των πόλεων.

Οι Χριστιανοδημοκράτες, που συμμάχησαν με το ακροδεξιό Εθνικό Κόμμα, ήλεγχαν το Κογκρέσο. Η Λαϊκή Ενότητα ήλεγχε την εκτελεστική εξουσία. Η πόλωση μεταξύ αυτών των δύο δυνάμεων μετατράπηκε σε πραγματική πόλωση της χώρας. Περιέργως, ο καθολικός Εδουάρδο Φρέι, που δεν πιστεύει στον μαρξισμό, ήταν αυτός που εκμεταλλεύτηκε καλύτερα την ταξική πάλη, που την υποκίνησε και την όξυνε, με σκοπό να οδηγήσει εκτός ελέγχου την κυβέρνηση και να ρίξει τη χώρα στον κατήφορο της αποθάρρυνσης και της οικονομικής καταστροφής.

Ο οικονομικός αποκλεισμός [κυρώσεις] των ΗΠΑ, λόγω των απαλλοτριώσεων χωρίς αποζημίωση, και το εσωτερικό σαμποτάζ της αστικής τάξης ανέλαβαν τα υπόλοιπα. Τα πάντα, από αυτοκίνητα μέχρι οδοντόκρεμα παράγονται στη Χιλή, αλλά η βιομηχανία ήταν ψευδεπίγραφη: στις εκατόν εξήντα πιο σημαντικές εταιρείες, το 60% ήταν ξένο κεφάλαιο και το 80% των βασικών υλικών τους εισάγονταν. Επιπλέον, η χώρα χρειαζόταν τριακόσια εκατομμύρια δολάρια ετησίως για την εισαγωγή καταναλωτικών αγαθών και άλλα τετρακόσια πενήντα εκατομμύρια για την πληρωμή του εξωτερικού χρέους.

Οι πιστώσεις από τις σοσιαλιστικές χώρες δεν γιάτρεψαν τη θεμελιώδη έλλειψη ανταλλακτικών, αφού όλη η βιομηχανία της Χιλής, η γεωργία και οι μεταφορές, υποστηρίζονταν από εξοπλισμό της Βόρειας Αμερικής. Η Σοβιετική Ένωση έπρεπε να αγοράσει σιτάρι από την Αυστραλία για να το στείλει στη Χιλή, γιατί η ίδια δεν είχε, και μέσω της Τράπεζας της Βόρειας Ευρώπης, στο Παρίσι, παραχώρησε αρκετά σημαντικά δάνεια σε δολάρια. Η Κούβα, σε μια χειρονομία που ήταν περισσότερο συμβολική παρά καθοριστική, έστειλε δώρο ένα πλοίο φορτωμένο με ζάχαρη. Όμως οι επείγουσες ανάγκες της Χιλής ήταν τεράστιες. Οι εύθυμες κυρίες της μπουρζουαζίας, με το πρόσχημα του σιτηρεσίου και των υπερβολικών απαιτήσεων των φτωχών, βγήκαν στις πλατείες κουδουνίζοντας τις άδειες κατσαρόλες τους. Δεν ήταν τυχαίο, αλλά, αντίθετα, πολύ σημαντικό, ότι εκείνο το θέαμα, στο δρόμο, με [τις κυρίες με τις] γούνες από ασημένια αλεπού και καπέλα λουλουδάτα, συνέβη το ίδιο απόγευμα που ο Φιντέλ Κάστρο ολοκλήρωνε μια πολυήμερη επίσκεψη, έναν σεισμό κοινωνικής αναταραχής.

Η τελευταία ευτυχισμένη cueca του Σαλβαδόρ Αλιέντε

Τότε κατάλαβε, και τότε το είπε, ότι ο λαός είχε κυβέρνηση αλλά όχι την εξουσία, ο πρόεδρος Σαλβαδόρ Αλιέντε. Πρόταση συναγερμός, γιατί ο Αλιέντε είχε μέσα του ένα νομικιστικό πυρήνα, που ήταν και η αιτία της καταστροφής του: ένας άνθρωπος που πολέμησε μέχρι θανάτου για να υπερασπιστεί τη νομιμότητα, θα μπορούσε να φύγει από την κεντρική πύλη του Προεδρικού Μεγάρου, με το κεφάλι του ψηλά, αν το Κογκρέσο τον είχε ρίξει, στο πλαίσιο του Συντάγματος. Η δημοσιογράφος και πολιτικός Ροσάνα Ροσάντα, που τον επισκέφτηκε την ώρα εκείνη, τον βρήκε γερασμένο, σε υπερδιέγερση, γεμάτο ζοφερά προαισθήματα, καθισμένο στο κίτρινο κρετόν του ντιβανιού όπου θα ξάπλωναν τη διάτρητη σορό του, με το πρόσωπο κατεστραμμένο, από ένα κοντάκι. Ακόμη και οι πιο μετριοπαθείς των Χριστιανοδημοκρατών ήταν εναντίον του, τότε. «Ακόμα και ο Τόμιτς;» ρώτησε η Ροσάνα. «Όλοι», απάντησε, ο Αλιέντε.

Την παραμονή των εκλογών του Μαρτίου του 1973, στις οποίες διακυβευόταν η μοίρα του, θα ήταν ικανοποιημένος με ένα 36% υπέρ της Λαϊκής Ενότητας. Ωστόσο, παρά τον δραματικό πληθωρισμό, την άγρια επιβολή σιτηρεσίου, τη συναυλία από θορυβώδεις κατσαρόλες, έλαβε 44%. Ήταν μια τόσο θεαματική και αποφασιστική νίκη που όταν ο Αλιέντε παρέμεινε στο γραφείο, με μόνο μάρτυρα τον φίλο και έμπιστό του, Αουγκούστο Ολιβάρες, έκλεισε την πόρτα και χόρεψε μια cueca [παραδοσιακό λατινοαμερικάνικο χορό].

Για τους χριστανοδημοκράτες, το αποτέλεσμα ήταν απόδειξη ότι η δημοκρατική διαδικασία, που προωθούσε η Λαϊκή Ενότητα, δεν μπορούσε να ματαιωθεί νομιμα. Όμως  δεν είχαν προβλέψει τις συνέπειες της περιπέτειας που ξεκινούσε: πρόκειται για ασυγχώρητη περίπτωση ιστορικής ανευθυνότητας. Για τις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν μια πολύ πιο σημαντική προειδοποίηση, πέρα από τα συμφέροντα των απαλλοτριωμένων εταιρειών. Ήταν ένα απαράδεκτο προηγούμενο προς την ειρηνική πρόοδο των λαών του κόσμου, και ιδιαίτερα των λαών της Γαλλίας και της Ιταλίας, των οποίων οι συνθήκες επιτρέπουν να επιχειρήσουν πειράματα παρόμοια με της Χιλής. Όλες οι δυνάμεις εσωτερικής και εξωτερικής αντίδρασης ήταν συγκεντρωμένες σε ένα συμπαγές μπλοκ.

Από την άλλη πλευρά, οι συνεργαζόμενοι της Λαϊκής Ενότητας, των οποίων οι εσωτερικές ρωγμές ήταν πολύ βαθύτερες από ό,τι ομολογείται, δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν στην ανάλυση της ψηφοφορίας του Μαρτίου. Η κυβέρνηση βρέθηκε από τη μία χωρίς τους πόρους που απαιτούσε το ένα άκρο, εκείνων που ήταν υπέρ της εκμεταλλεύσης της προφανούς ριζοσπαστικοποίησης των μαζών, ώστε να γίνει ένα αποφασιστικό άλμα στην κοινωνική αλλαγή, και από την άλλη [στις απαιτήσεις] των πιο μετριοπαθών που φοβούνταν το φάσμα του εμφυλίου πολέμου και ήλπιζαν να φτάσουν σε συμφωνία, δηλαδή οπισθοδρόμηση, με τη χριστιανοδημοκρατία. Τώρα γινότν εμφανές ότι όλες αυτές οι επαφές, από πλευράς αντιπολίτευσης, δεν ήταν παρά μέθοδος διάσπασης προς εξαγορά χρόνου.

Η CIA και το lockout

Η απεργία των φορτηγατζήδων ήταν η σταγόνα που ξεχείλησε το ποτήρι. Λόγω της τραχιάς γεωγραφίας της, η οικονομία της Χιλής βρίσκεται στο έλεος των οδικών της μεταφορών. Αν τις παραλύσουν, παραλύουν τη χώρα. Ήταν πολύ εύκολο για την αντιπολίτευση να το κάνει, γιατί το συνδικάτο μεταφορών είχε προβλήματα από την έλλειψη ανταλλακτικών, και επίσης απειλούνταν από την προθυμία της κυβέρνησης να εθνικοποιήσει τις μεταφορές, με σοβιετικό εξοπλισμό. Η απεργία κράτησε μέχρι τέλους, χωρίς ούτε μια στιγμή κάμψης, γιατί χρηματοδοτήθηκε από το εξωτερικό, με μετρητά. Η CIA πλημμύρισε τη χώρα με δολάρια για να υποστηρίξει την απεργία και το δολάριο ρίχτηκε στη μαύρη αγορά, έγραψε ο Πάμπλο Νερούδα σε έναν φίλο στην Ευρώπη. Μια εβδομάδα πριν το πραξικόπημα, το λάδι, το γάλα και το ψωμί είχαν τελειώσει. Τις τελευταίες μέρες της Λαϊκής Ενότητας, με την οικονομία σε αταξία και τη χώρα στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου, οι ελιγμοί της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης επικεντρώθηκαν στην ελπίδα να αλλάξουν, ο καθένας υπέρ τους, η ισορροπία δυνάμεων εντός του στρατού. Η τελευταία πράξη ήταν τέλεια: σαράντα οκτώ ώρες πριν από το πραξικόπημα, η αντιπολίτευση είχε καταφέρει να αποκλείσει τους ανώτερους αξιωματικούς που υποστήριζαν τον Σαλβαδόρ Αλιέντε και προώθησε στη θέση τους, έναν προς έναν, με μια σειρά από αριστουργηματικές κινήσεις όλους τους αξιωματικούς που είχαν παρευρεθεί στο δείπνο της Ουάσιγκτον.

Ωστόσο, εκείνη την εποχή το πολιτικό σκάκι είχε ξεφύγει από τους πρωταγωνιστές του. Παρασυρμένοι από μια μη αναστρέψιμη διαλεκτική, κατέληξαν οι ίδιοι να γίνουν ένα κομμάτι σε μια μεγαλύτερη παρτίδα σκακιού, πολύ πιο περίπλοκη και πολιτικά πολύ πιο σημαντική από τη συνειδητή συμπαιγνία του ιμπεριαλισμού και της αντίδρασης, ενάντια στην κυβέρνηση του λαού. Την είχε προκαλέσει η τρομερή ταξική αντιπαράθεση, μια σκληρή μάχη συγκρουόμενων συμφερόντων, που η τελική της κορύφωση ήθελαν να είναι μια κατακλυσμιαία κοινωνική αλλαγή, πρωτοφανής στην ιστορία της Αμερικής.

Ο πιο ματοβαμμένος στρατός του πλανήτη

Ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, στη συγκυρία της Χιλής, δεν θα μπορούσε να είναι αναίμακτο. Ο Αλιέντε το ήξερε. «Δεν παίζεις με τη φωτιά», είχε πει στην ιταλίδα δημοσιογράφο Ροσάνα Ροσάντα. «Αν κάποιος πιστεύει ότι στη Χιλή ένα στρατιωτικό πραξικόπημα θα είναι όπως σε άλλες αμερικανικές χώρες, μια απλή αλλαγή φρουράς στο Προεδρικό Μέγαρο, κάνει πολυ μεγάλο λάθος. “Εδώ, αν ο στρατός παρεκκλίνει από το νόμο, θα γίνει λουτρό αίματος. Θα είναι η Ινδονησία.” Η βεβαιότητά του είχε ιστορική βάση. Οι ένοπλες δυνάμεις της Χιλής, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουμε, επενέβησαν στην πολιτική όποτε απειλήθηκαν τα ταξικά τους συμφέροντα, και το έκαναν με τρομερή κατασταλτική αγριότητα. Τα δύο συντάγματα που απέκτησε μέσα σε έναν αιώνα η χώρα, επιβλήθηκαν με τη δύναμη των όπλων και το πρόσφατο στρατιωτικό πραξικόπημα είναι η έκτη απόπειρα τα τελευταία πενήντα χρόνια.

Η αιματηρή στάση του στρατού της Χιλής πηγάζει από τη γέννησή του, στο φοβερό σχολείο του πολέμου σώμα με σώμα κατά των Αραουκανών, που κράτησε τριακόσια χρόνια. Ένας από τους προδρόμους του καυχιόταν, το 1620, ότι σκότωσε με το ίδιο του το χέρι, σε μία μόνο επιχείρηση, περισσότερους από δύο χιλιάδες ανθρώπους. Ο Χοακίν Εντουαρντ Μπέλο λέει στα χρονικά του ότι κατά τη διάρκεια επιδημίας εξανθηματικού τύφου, ο στρατός έπαιρνε τους άρρωστους από τα σπίτια τους και τους σκότωνε μες σε λουτρό δηλητηρίου για να βάλει τέλος στην πανώλη. Κατά τη διάρκεια του επτάμηνου εμφυλίου πολέμου, το 1891, είχαμε 10.000 νεκρούς μόνο σε μία μάχη. Οι περουβιανοί ισχυρίζονται ότι κατά τη διάρκεια της κατοχής της Λίμα, στον πόλεμο του Ειρηνικού, ο χιλιανός στρατός λεηλάτησε τη βιβλιοθήκη του δον Ρικάρντο Πάλμα, αλλά ότι δεν χρησιμοποίησαν τα βιβλία για να τα διαβάσουν αλλά για να σκουπίσουν τον πισινό τους.

Τα λαϊκά κινήματα έχουν κατασταλεί με τη μεγαλύτερη βιαιότητα. Μετά τον σεισμό του Βαλπαραΐσο, του 1906, οι ναυτικές [στρατιωτικές] δυνάμεις εξαφάνισαν την οργάνωση των λιμενεργατών με τη σφαγή οκτώ χιλιάδων εργατών.

Στο Iκουίκε, στις αρχές του αιώνα, διαδήλωση απεργών κατέφυγε στο δημοτικό θέατρο, για να διαφύγει από το στρατό, και τους επετέθησαν με οπλοπολυβόλα: άφησαν  δύο χιλιάδες νεκρούς. Τη 2α Απριλίου 1957, ο στρατός κατέστειλε πολιτική εξέγερση στο κέντρο του Σαντιάγο, προκαλώντας άγνωστο αριθμό θυμάτων, γιατί η κυβέρνηση εξαφάνισε τις σορούς σε μυστικές ταφές. Κατά τη διάρκεια απεργίας ανθρακορύχων στην πόλη Ελ Σαλβαδόρ, με κυβέρνηση Εδουάρδο Φρέι, στρατιωτική περίπολος διέλυσε διαδήλωση με σφαίρες και σκότωσε έξι ανθρώπους, μεταξύ των οποίων παιδιά και μια έγκυος γυναίκα. Ο διοικητής τους ήταν ένας άγνωστος τότε στρατηγός, πενήντα δύο ετών, πατέρας πέντε παιδιών, καθηγητής γεωγραφίας και συγγραφέας πολλών βιβλίων για στρατιωτικές υποθέσεις: ο Αουγκούστο Πινοτσέτ.

Ο μύθος της νομιμότητας και της πραότητας αυτού του στρατού – χασάπη είχε επινοηθεί προς το συμφέρον της χιλιανής αστικής τάξης. Η Λαϊκή Ενότητα το κράτησε, με την ελπίδα να αλλάξει υπέρ της την ταξική σύνθεση των ανώτερων στελεχών. Αλλά ο Σαλβαδόρ Αλιέντε ένιωθε πιο ασφαλής ανάμεσα στους καραμπινέρους, ένα ένοπλο σώμα λαϊκής και αγροτικής καταγωγής που βρισκόταν υπό την άμεση διοίκηση του προέδρου της Δημοκρατίας. Και όντως, μόνο οι ανώτατοι αξιωματικοί των καραμπινιέρων στήριξαν το πραξικόπημα.

Οι νεαροί αξιωματικοί [των καραμπινιέρων] εγκλωβίστηκαν στη σχολή υπαξιωματικών του Σαντιάγο και αντιστάθηκαν για τέσσερις ημέρες, μέχρι που εξοντώθηκαν από αέρος, με βόμβες πολέμου. Είναι η πιο γνωστή μάχη της μυστικής σύγκρουσης που διεξήχθη στους στρατώνες, την παραμονή του πραξικοπήματος. Οι πραξικοπηματίες δολοφόνησαν τους αξιωματικούς που αρνήθηκαν να τους υποστηρίξουν και όσους που δεν συμμορφώθηκαν με τις εντολές καταστολής. Υπήρξαν εξεγέρσεις που αφορούσανσε  ολόκληρα συντάγματα, τόσο στο Σαντιάγο όσο και στην επαρχία, τα οποία κατεστάλησαν χωρίς έλεος και οι υποστηρικτές τους εκτελέστηκαν, για νά λάβει το μάθημα το στράτευμα. Ο συνταγματάρχης Καντουαρίας, διοικητής στη Βίνια ντελ Μαρ, εκτελέστηκε από τους υφισταμένους του. Η σημερινή κυβέρνηση προωθεί το αφήγημα ότι πολλοί από αυτούς τους πιστούς στρατιώτες ήταν θύματα της λαϊκής αντίστασης. Θα έρθει καιρός να γίνουν γνωστές οι πραγματικές συνθήκες αυτής της εσωτερικής σφαγής, γιατί οι σοροί μεταφέρθηκαν από τους στρατώνες με απορριμματοφόρα και θάφτηκαν κρυφά. Εν ολίγοις, μόνο πενήντα έμπιστοι αξιωματικοί, επικεφαλής των στρατευμάτων που είχαν εκκαθαριστεί εκ των προτέρων, ανέλαβαν την ευθύνη της καταστολής.

Στα δραματικά γεγονότα συμμετείχαν πολλοί ξένοι πράκτορες. Ο βομβαρδισμός του προεδρικού μεγάρου, του οποίου η τεχνική ακρίβεια εξέπληξε τους ειδικούς, έγινε από ομάδα βορειοαμερικανών εναέριων δυνάμεων, που είχαν μπει ως “ακροβάτες” υπό την κάλυψη της Επιχείρησης Ουνιτάς, δήθεν για να δώσουν παράσταση τσίρκου στις 18 Σεπτεμβρίου, ημέρα της εθνικής ανεξαρτησία. Πολυάριθμοι μυστικοί αστυνομικοί μυστικές αστυνομικές αρχές από γειτονικά κράτη, διείσδυσαν κατά μήκος των συνόρων της Βολιβίας, παρέμειναν κρυμμένοι μέχρι την ημέρα του πραξικοπήματος και εξαπέλυσαν σφοδρή επίθεση κατά των περίπου επτά χιλιάδων πολιτικών προσφύγων [αριστερών] από άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Η Βραζιλία είχε φροντίσει ιδιαιτέρως για αυτό. Είχε προωθήσει, δύο χρόνια νωρίτερα, το αντιδραστικό πραξικόπημα στη Βολιβία που στέρησε τη Χιλή από ουσιαστική υποστήριξη και διευκόλυνε τη διείσδυση κάθε είδους πόρων για την ανατροπή. Μερικά από τα δάνεια που έχουν δώσει οι Ηνωμένες Πολιτείες στη Βραζιλία μεταφέρθηκαν κρυφά στη Βολιβία για να χρηματοδοτήσουν την ανατροπή στη Χιλή. Το 1972, ο στρατηγός Ουίλιαμ Ουέστορλαντ επισκέφθηκε κρυφά τη Λα Παζ. Ο σκοπός του ταξιδιού δεν έχει αποκαλυφθεί. Μόνο τυχαίο, ωστόσο, δε φαίνεται που, λίγο μετά από εκείνη την κρυφή επίσκεψη, άρχισαν μετακινήσεις στρατευμάτων και πολεμικού υλικού στα σύνορα με τη Χιλή, που έδωσε στο χιλιανό στρατό μια ακόμη ευκαιρία να ενισχύσει την εσωτερική του θέση και να μεταφέρουν προσωπικό, δίνοντας και ιεραρχικές προαγωγές, ευνοϊκές για το επικείμενο πραξικόπημα.

Τελικά, την 11η Σεπτεμβρίου, καθώς η Επιχείρηση Ουνιτάς βρισκόταν σε εξέλιξη, το αρχικό σχέδιο του δείπνου της Ουάσιγκτον υλοποιήθηκε, με τρία χρόνια καθυστέρηση, αλλά όπως ακριβώς το είχαν συλλάβει: όχι ως ένα συμβατικό πραξικόπημα στους στρατώνες, αλλά ως μια καταστροφική πολεμική επιχείρηση. Έτσι έπρεπε να γίνει, γιατί εδώ δεν επρόκειτο για την ανατροπή μιας κυβέρνησης, αλλά για την εμφύτευση του σκοτεινού σπόρου της Βραζιλίας, με τις τρομερές μηχανές του τρόμου, των βασανιστηρίων και του θανάτου, έως ότου δεν θα έμενε κανένα ίχνος από τις πολιτικές συνθήκες που κατέστησε δυνατές η Λαϊκή Ενότητα στη Χιλή. Τέσσερις μήνες μετά το πραξικόπημα, σχεδόν είκοσι χιλιάδες άνθρωποι είχαν δολοφονηθεί, τριάντα χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι υποβλήθηκαν σε άγρια ​​βασανιστήρια, είκοσι πέντε χιλιάδες φοιτητές εκδιώχθηκαν από το πανεπιστήμιο και και διακόσιες χιλιάδες ειδικευμένοι εργάτες από τις δουλειές τους. Το πιο δύσκολο στάδιο, ωστόσο, δεν είχε ολοκληρωθεί ακόμη.

Ο αληθινός θάνατος ενός προέδρου

Την ώρα της τελικής μάχης, με τη χώρα στο έλεος των απελευθερωμένων δυνάμεων της ανατροπής, ο Σαλβαδόρ Αλιέντε παρέμενε προσκολλημένος στη νομιμότητα. Η πιο δραματική αντίφαση της ζωής του ήταν πως υπήρξε ταυτοχρονα  εκ γενετής εχθρός της βίας και παθιασμένος επαναστάτης, και πίστευε ότι το είχε λύσει το θέμα, θεωρώντας ότι οι συνθήκες της Χιλής επέτρεψαν μια ειρηνική εξέλιξη προς το σοσιαλισμό μέσα στην αστική νομιμότητα. Η εμπειρία τον δίδαξε, αλλά ήταν πια πολύ αργά, ότι ένα σύστημα δεν αλλάζει από την κυβέρνηση, αλλάζει από την εξουσία.

Αυτή η καθυστερημένη συνειδητοποίηση πρέπει να ήταν η δύναμη που τον ώθησε να αντισταθεί μέχρι θανάτου στα φλεγόμενα ερείπια ενός παλατιού που δεν ήταν καν δικό του, μιας ζοφερής έπαυλης που ένας Ιταλός αρχιτέκτονας έχτισε ως εργοστάσιο παραγωγής χρήματος*** και κατέληξε να μετατραπεί σε καταφύγιο ενός προέδρου χωρίς εξουσία. Αντιστάθηκε επί έξι ώρες, με ένα υποπολυβόλο που του είχε δώσει ο Φιντέλ Κάστρο, το πρώτο πυροβόλο όπλο με το οποίο άνοιξε ποτέ πυρ ο Σαλβαδόρ Αλιέντε. Ο δημοσιογράφος [κι έμπιστός του] Αουγκούστο Ολιβάρες, που αντιστάθηκε στο πλευρό του μέχρι το τέλος, επλήγη από σφαίρες και αιμορράγησε μέχρι θανάτου στο Κέντρο Δημόσιας Βοήθειας.

Γύρω στις τέσσερις το απόγευμα, ο υποστράτηγος Χαβιέρ Παλάσιος κατάφερε να φτάσει στον δεύτερο όροφο, με τον βοηθό του, λοχαγό Γκαλάρντο, και ομάδα αξιωματικών. Εκεί, ανάμεσα στις πολυθρόνες – μαϊμού τύπου Λουδοβίκου XV, τα βάζα με τους κινέζικους δράκους και τους πίνακες του Ρουγέντας στο κόκκινο δωμάτιο, τους περίμενε ο Σαλβαδόρ Αλιέντε. Φορούσε κράνος ανθρακωρύχου στο κεφάλι του, είχε τα μανίκια του πουκάμισου ανασηκωμένα, χωρίς γραβάτα και με ρούχα βουτηγμένα στο αίμα. Στα χέρια του κρατούσε το πολυβόλο.

Ο Αλιέντε γνώριζε καλά τον στρατηγό Παλάσιο. Λίγες μόλις μέρες πριν, είχε πει στον Ολιβάρες ότι ο στρατηγός ήταν ένας επικίνδυνος άνθρωπος που διατηρούσε στενές επαφές με την πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών. Μόλις τον είδε να εμφανίζεται στις σκάλες, ο Αλιέντε του φώναξε «Προδότη!» και τον τραυμάτισε στο χέρι.

Ο Αλιέντε πέθανε στην ανταλλαγή πυρών με αυτήν την περίπολο. Στη συνέχεια, όλοι οι αξιωματικοί, σε μια ιεροτελεστία της κάστας τους, πυροβόλησαν ένας προς ένας το σώμα. Ένας υπαξιωματικός κατέστρεψε το πρόσωπο του Αλιέντε με το κοντάκι του τουφεκιού του. Η φωτογραφία υπάρχει: τραβήχτηκε από τον φωτογράφο Χουάν Ενρίκε Λίρα, της εφημερίδας Ελ Μερκούριο – ο μόνος που είχε τη δυνατότητα να φωτογραφίσει το σώμα. Ήταν τόσο παραμορφωμένος που στην κυρία Ορτένσια Αλιέντε, τη σύζυγό του, έδειξαν το σώμα στο φέρετρο, αλλά δεν της επέτρεψαν να ξεσκεπάσει το πρόσωπό του.

Είχε κλείσει τα εξήντα τέσσερα τον προηγούμενο Ιούλιο και ήταν ένας τέλειος Λέων: επίμονος, αποφασιστικός και απρόβλεπτος. «Μόνο ο Αλιέντε ξέρει τι σκέφτεται ο Αλιέντε», μου είχε πει ένας από τους υπουργούς του. Αγαπούσε τη ζωή, λάτρευε τα λουλούδια και τα σκυλιά, και είχε μια κάπως παλιομοδίτικη ευγένεια. Η μεγαλύτερη αρετή του ήταν η συνέπεια, αλλά η μοίρα του έδωσε το σπάνιο και τραγικό μεγαλείο να πεθάνει υπερασπιζόμενος την αναχρονιστική ανοησία του μπουρζουάδικου, αστικού δικαίου, υπερασπιζόμενος ένα Ανώτατο Δικαστήριο που τον είχε αποκηρύξει και νομιμοποίησε τους δολοφόνους του, υπερασπιζόμενος μια άθλια γερουσία, που αυτόν τον είχε κηρύξει παράνομο, αλλά υπέκυψε πρόθυμα στη θέληση των σφετεριστών, υπερασπιζόμενη τα κόμμαα της αντιπολίτευσης που είχαν πουλήσει την ψυχή τους στο φασισμό, υπερασπιζόμενη όλα τα σκωροφαγωμένα σύνεργα ενός σκατοσυστήματος, που ο Αλιέντε είχε βάλει σκοπό να εξολοθρεύσει χωρίς να πέσει ούτε ένας πυροβολισμός.

Το δράμα αυτό συνέβη στη Χιλή, για κακή τύχη των Χιλιανών, αλλά οφείλει να μείνει στην ιστορία ως κάτι που αναπόφευκτα συνέβη σε όλους τους λαούς αυτής της εποχής και που καθορίζει τη ζωή μας για πάντα.

* Tο διάσημο άρθρο του μεγαλου Κολομβιανού, Γκαμπριελ Γκαρσία Μάρκες, δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο πρώτο τεύχος του περιοδικού “Εναλλακτικό” το 1974. Περιλαμβάνεται στο βιβλίο με τις δημοσιογραφικές εργασίες του Μαρκες. Το κείμενο απεδωσε στα ελληνικά η Λαμπρινή Θωμά. Το πρωτότυπο μπορείτε να το βρείτε εδώ.

**Σχέδιο ή Επιχείρηση Κάμελοτ (Project Camelot) ήταν η κωδική ονομασία μιας μελέτης για την καταπολέμηση λαϊκών εξεγέρσεων σε τρίτες χώρες, που ξεκίνησε ο Στρατός των ΗΠΑ το 1964. Το πλήρες όνομα του Σχεδίου ήταν “Μέθοδοι για την Πρόβλεψη και την Επίδραση επί της Κοινωνικής Αλλαγής και του Εσωτερικού Πολεμικού Δυναμικού” (Methods for Predicting and Influencing Social Change and Internal War Potential). Το έργο εκτελέστηκε από ομάδα ψυχολόγων, κοινωνιολόγων, ανθρωπολόγων, οικονομολόγων και άλλων διανοουμένων για να αναλύσει την κοινωνία και τον πολιτικό πολιτισμό πολλών χωρών-στόχων, ειδικά στη Λατινική Αμερική.

*** Συνήθως το προεδρικό μεγαρο της Χιλής αναφέρεται ως Λα Μονέδα, το νομισματοκοπείο, ακριβώς γι’ αυτό