Η κατάσταση στο προσφυγικό υπό το φως του νέου Συμφώνου για τη Μετανάστευση και το Άσυλο

Η τρέχουσα κατάσταση- αύξηση παράτυπων αφίξεων παρά τους φράκτες, τις επαναπροωθήσεις και την επιτήρηση συνόρων

Σύμφωνα με έρευνα, το 2014, ο χώρος Σένγκεν στην Ευρωπαϊκή Ένωση διέθετε 315 χλμ συνοριακών τειχών και φραχτών. Σήμερα, περιβάλλεται ή τέμνεται από 19 κατασκευές που καλύπτουν περισσότερα από 2.000 χλμ σε μήκος, και είναι εξοπλισμένες με μια σειρά συστημάτων ανίχνευσης, συμπεριλαμβανομένων καμερών, μη στελεχωμένων αεροσκαφών (drones), αισθητήρων κίνησης και πύργων επιτήρησης.

Όμως, οι πρόσφυγες και οι μετανάστες δε σταματούν να έρχονται στην Ευρώπη, παρά τις περιοριστικές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο αποκορύφωμα της “κρίσης” αυξημένων ροών προσφύγων και μεταναστών το 2015-2016, στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) υπέβαλαν αίτημα ασύλου ελαφρά πάνω από 1,2 εκατ. άνθρωποι (1.221.690). Το 2022, στην ΕΕ υποβλήθηκαν σχεδόν ένα εκατομμύριο αιτήσεις ασύλου (965.665), 52,1% περισσότερες από ό,τι το 2021 ενώ το 2023 οι αιτήσεις έφτασαν τα 1,14 εκατομμύρια, σημειώνοντας νέα αύξηση κατά 18% σε σχέση με το 2022. Πρόκειται για τον υψηλότερο αριθμό αιτήσεων διεθνούς προστασίας από το 2016.

Από την άλλη, 1.002 περιστατικά επαναπροωθήσεων με θύματα 27.981 πρόσφυγες καταγράφηκαν μεταξύ 28 Φεβρουαρίου 2022 και 28 Φεβρουαρίου 2023, σύμφωνα με τις καταγραφές της ερευνητικής ομάδας Forensic Architecture και της οργάνωσης Forensis. Περαιτέρω, 904 βάρκες με 25.855 άτομα επαναπροωθήθηκαν αναγκαστικά στην Τουρκία το 2023, σύμφωνα με την μη κυβερνητική οργάνωση Aegean Boat Report ενώ υπάρχουν και οι εκθέσεις της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου με ανάλογες αναφορές.

Περαιτέρω, το 2021 είχαμε 8.745 παράτυπες αφίξεις αλλοδαπών τρίτων χωρών στην Ελλάδα ενώ το 2022 είχαμε 17.122 και το 2023 εκτοξεύτηκαν στις 46.095 και, παράλληλα, οι συνολικές αποχωρήσεις (εθελοντικός επαναπατρισμός, επιστροφές παντός είδους) το 2023 ήταν μόλις 7.096. Τέλος το πρώτο τετράμηνο του 2024 έχουμε αύξηση 154% στις παράτυπες αφίξεις (11.835) σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του 2023 (4.660) ενώ έχει δημιουργηθεί ένας νέος «διάδρομος» αφίξεων αλλοδαπών τρίτων χωρών στην Κρήτη, όπου είχαμε 1321 αφίξεις το πρώτο τετράμηνο του 2024 χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε υποδομή στο νησί για πρώτη υποδοχή και φιλοξενία προσφύγων και μεταναστών. Με δεδομένα τα παραπάνω, είναι επόμενο ότι οι αιτήσεις διεθνούς προστασίας εκτοξεύτηκαν στις 64.213 το 2023, αριθμός που αποτελεί ρεκόρ από το 2019.

Η ‘Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, σε παλαιότερη δημόσια δήλωσή της, αναφερόμενη, μεταξύ άλλων χωρών, και στην Ελλάδα, σημειώνει πως «λαμβάνει μεγάλο όγκο αναφορών ότι ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη περιορίζουν την πρόσβαση στο άσυλο, επιστρέφουν ανθρώπους αφού έχουν φτάσει στο έδαφος ή τα χωρικά τους ύδατα και κάνουν χρήση βίας εναντίον τους στα σύνορα …Οι άτυπες αναγκαστικές επιστροφές (pushbacks) διεξάγονται με έναν βίαιο και προφανώς συστηματικό τρόπο. Βάρκες με πρόσφυγες σπρώχνονται πίσω στο νερό. Άνθρωποι, που έχουν αποβιβαστεί στην ξηρά, παραλαμβάνονται και μετά προωθούνται πίσω στη θάλασσα. Ακόμα, πολλοί αναφέρουν χρήση βίας και κακομεταχείριση από τις κρατικές δυνάμεις. Άνθρωποι που φτάνουν μέσω ξηράς υφίστανται επίσης άτυπη κράτηση και αναγκαστικές επιστροφές σε γειτονικά κράτη χωρίς να εξετάζονται καθόλου οι ανάγκες τους για διεθνή προστασία».

Στην Ελλάδα έχει αποκαλυφθεί τα τελευταία χρόνια με αλλεπάλληλα ντοκουμέντα διεθνών μέσων ενημέρωσης, της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ, του Συμβουλίου της Ευρώπης, της Διεθνούς Αμνηστίας και άλλων μη κυβερνητικών οργανώσεων, ένας παρακρατικός μηχανισμός επαναπροωθήσεων/αναχαιτίσεων/απωθήσεων που λειτουργεί με την καθοδήγηση ή την ανοχή κρατικών αρχών και την πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης που, τουλάχιστον, καλύπτει ή, ενδεχομένως, καθοδηγεί, τις πρακτικές αυτές. Μάλιστα, στις επαναπροωθήσεις αλλοδαπών από την Ελλάδα στην Τουρκία χρησιμοποιούνται και αιτούντες διεθνή προστασία κυρίως από Συρία, Αφγανιστάν και Πακιστάν ως διερμηνείς και, μερικές φορές, ως επιτιθέμενοι σε βάρος των παράτυπων αλλοδαπών. Για να δελεάσουν οι αστυνομικοί τέτοιους διερμηνείς, τους προσεγγίζουν και τους υπόσχονται χαρτιά και προσφυγικό καθεστώς!

Επιχείρηση παγίωσης των πολιτικών αποτροπής και εξωτερίκευσης των υποχρεώσεων διεθνούς προστασίας των αιτούντων άσυλο με το νέο σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο

Με το νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, το οποίο ψηφίστηκε από τα αρμόδια θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα ισχύσει το 2026 και για το οποίο θα επανέλθω πιο διεξοδικά σε επόμενο άρθρο, επιχειρείται ουσιαστικά να παγιωθούν οι παντελώς αποτυχημένες, παράνομες και απάνθρωπες πολιτικές της πάση θυσία αποτροπής των αφίξεων προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη, όπως έχω καταδείξει αλλού (βλ, εδώ, εδώ και εδώ), ενώ εντείνεται και η προσπάθεια εξωτερίκευσης των υποχρεώσεων των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για διεθνή προστασία σε τρίτες χώρες γύρω από την Ένωση (βλ. συμφωνίες Ιταλίας-Αλβανίας, Ιταλίας-Λιβύης και Ευρωπαϊκής Ένωσης με Τουρκία, Τυνησία, Αίγυπτο, Λίβανο κλπ).

Ωστόσο, αυτές οι πολιτικές αποτροπής δεν είναι ούτε καν αποτελεσματικές, με βάση τις επιδιώξεις των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς μπορεί να έχουν, κατά περίπτωση, βραχυπρόθεσμη επίδραση στη μείωση των αφίξεων στην Ευρώπη, όμως, δε μπορούν να αποτρέψουν σε βάθος χρόνου σημαντικό τμήμα των προσφύγων και των μεταναστών να μετακινείται προς την Ελλάδα και αλλού στην Ευρώπη σε αριθμούς ρεκόρ τα τελευταία χρόνια, όπως προκύπτει από τα στοιχεία. Πέραν των αναφερομένων παραπάνω για την Ελλάδα, πέρσι η Ιταλία δέχτηκε 157.651 αφίξεις προσφύγων και μεταναστών, αριθμός-ετήσιο ρεκόρ από το 2016 ενώ η Ισπανία δέχτηκε 57.051 τέτοιες αφίξεις , ο δεύτερος μεγαλύτερος ετήσιος αριθμός αφίξεων από το 2015.

Δυστυχώς, με το νέο σύμφωνο παγιώνεται και ισχυροποιείται η ευθύνη της πρώτης χώρας υποδοχής (που ισχύει και σήμερα με το «Δουβλίνο 3») καθώς καθιερώνονται συντομότερες προθεσμίες για αιτήματα των χωρών πρώτης υποδοχής σε άλλες χώρες ως προς την αναδοχή προσφύγων ενώ οι επιστροφές αιτούντων από άλλες χώρες δεν υπόκεινται πλέον σε προθεσμίες αλλά σε απλή ενημέρωση του κράτους της εκ νέου ανάληψης, κάτι που τις καθιστά πιο εύκολες απ’ ό,τι σήμερα. Επίσης, οι δυνατότητες προσφυγής στα δικαστήρια στο πλαίσιο των ως άνω αιτημάτων θα επιτρέπεται πλέον για πολύ περιορισμένους λόγους. Από την άλλη, καθιερώνεται μηχανισμός ευέλικτης αλληλεγγύης, ο οποίος, όμως, έχει σειρά δυσεφάρμοστων προϋποθέσεων και εκτιμάται ότι θα οδηγήσει σε αναδοχή μικρού αριθμού προσφύγων από τις χώρες πρώτης υποδοχής προς τις υπόλοιπες χώρες της Ένωσης, οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να αρνηθούν πλήρως πρόσφυγες με καταβολή αναλογικού οικονομικού ανταλλάγματος στις χώρες πρώτης υποδοχής.

Παράλληλα δημιουργείται μια νομική «μαύρη τρύπα» στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη καθιέρωση νομικού πλάσματος μη εισόδου που προβλέπεται στη διαδικασία ταυτοποίησης των προσφύγων και των μεταναστών στα σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά την οποία οι αλλοδαποί κινδυνεύουν να στερούνται βασικών δικαιωμάτων τους που σχετίζονται με την πρόσβαση στις διαδικασία ασύλου. Περαιτέρω επεκτείνεται η κράτηση των αιτούντων διεθνή προστασία στη διαδικασία συνόρων ακόμα και ευάλωτων ομάδων και παιδιών! Τέλος, με τον κανονισμό για τις καταστάσεις κρίσης και ανωτέρας βίας, αυξάνονται οι αποκλίσεις από το κοινοτικό δίκαιο και το διεθνές προσφυγικό δίκαιο σε σύγκρουση με την υπάρχουσα νομολογία των ευρωπαϊκών δικαστηρίων, κάτι που αναμένεται να οδηγήσει σε νομικές διαμάχες στα δικαστήρια.

Από την άλλη, προβλέπονται και ανεξάρτητοι μηχανισμοί ελέγχου της συμβατότητας των εφαρμοζόμενων ρυθμίσεων με ευρείες αρμοδιότητες επί τόπου ελέγχων και πρόσβασης σε κρατικά δεδομένα αλλά αφήνονται να τους υλοποιήσουν τα εθνικά κράτη κι έτσι η ύπαρξη και η αποτελεσματικότητα των μηχανισμών αυτών μένει να φανεί στην πράξη.

Συμπεράσματα-προτάσεις

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη επιμένουν στην ίδια αδιέξοδη πολιτική αποτροπής, και ανασχέσεων εισόδων προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη, μια πολιτική που έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που αναφέρει ότι οι νόμιμες οδοί πρέπει να είναι «ουσιαστικά και αποτελεσματικά προσβάσιμες στους αιτούντες», κάτι που δε διαθέτει ούτε η Ελλάδα ούτε οι περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς ουδείς μπορεί να εμφανιστεί νόμιμα και να ζητήσει διεθνή προστασία με κάποιο τρόπο στην Ελλάδα και σε πολλές άλλες χώρες (συνοριακά περάσματα, προξενεία και πρεσβείες του κράτους στο εξωτερικό κλπ).

Η Ελλάδα αποδέχτηκε πλέον την παγίωση της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης να καταστήσει «αποθήκες ανθρώπων» τις χώρες πρώτης υποδοχής, κάτι που, βέβαια, ήδη ισχύει με τον ευρωπαϊκό κανονισμό «Δουβλίνο 3», εξέλιξη που αφορά, ασφαλώς, και όλες τις χώρες της Ένωσης που βρίσκονται στα εξωτερικά της σύνορα.

Χρειάζεται μια άλλη, ριζικά διαφορετική πολιτική για τη διαχείριση των μετακινήσεων προσφύγων και μεταναστών προς την Ευρώπη που να διέπεται α) από την καθιέρωση νόμιμων οδών για τους αιτούντες διεθνή προστασία για την αποτελεσματική πρόσβασή τους στην επικράτεια των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς τη διασφάλιση της αρχής της μη επαναπροώθησης, β) τη δίκαιη και αποτελεσματική πρόσβασή τους στις διαδικασίες ασύλου με βάση τα ισχύοντα ευρωπαϊκά πρότυπα και τη νομολογία των ευρωπαϊκών δικαστηρίων γ) την αυξημένη φροντίδα για τους ευάλωτους αιτούντες, τα παιδιά και τις οικογένειές τους δ) τη δημιουργία ουσιαστικών και αποτελεσματικών πολιτικών ένταξης των προσφύγων και των μεταναστών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Όμως, το ερχόμενο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο και η νέα Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι βέβαιο ότι δε θα κινηθούν σε αυτές τις κατευθύνσεις καθώς υπάρχει το νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο με τα προαναφερόμενα σοβαρά ζητήματα ενώ η δεδομένη άνοδος της ακροδεξιάς σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, που θα αποτυπωθεί και στις ευρωπαϊκές εκλογές της επόμενης Κυριακής, θα δημιουργήσει αυξημένους κινδύνους για τις ζωές και τα δικαιώματα των προσφύγων και των μεταναστών στην Ευρώπη.