των Νάντιας Ρούμπου και Θάνου Καμήλαλη

Η 25η Νοεμβρίου είναι η Παγκόσμια Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών, αναγνωρισμένη από τον ΟΗΕ το 1999. H ιστορία της ημέρας όμως, ξεκινάει τον Οκτώβριο του 1949, στον Άγιο Δομίνικο. Ο δικτάτορας Τρουχίγιο κυβερνάει ήδη τη χώρα από το 1930 και σε ένα από τα πάρτι του, χορεύει με τη 23χρονη Μινέρβα Μιραμπάλ. Ο Τρουχίγιο είναι γνωστός για το πάθος του για νεαρές γυναίκες και η Μινέρβα, γίνεται στόχος σεξουαλικής επίθεσης από τον δικτάτορα. Η Μιραμπάλ αρνείται και φεύγει, με συνέπεια η οικογένειά της να αποτελεί πλέον στόχο για το καθεστώς. Μαζί με τις αδερφές της την Πάτρια και τη Μαρία, αναπτύσσουν αντιστασιακή δράση, δημιουργούν το «Κίνημα της 14ης Ιουνίου» και γρήγορα γίνονται σύμβολα, με το προσωνύμιο «Οι Πεταλούδες» (Las Mariposas).

Φυλακίζονται ξανά και ξανά και αποφυλακίζονται υπό την πίεση της διεθνούς κοινότητας, μέχρι που, στις 25 Νοεμβρίου του 1960, το καθεστώς τις δολοφονεί, κατά τη διάρκεια επίσκεψής τους στις φυλακές όπου κρατούνταν οι άνδρες τους. Η δολοφονία των «Πεταλούδων» αναγνωρίζεται διεθνώς ότι έφερε το τέλος της δικτατορίας του Τρουχίγιο, που δολοφονήθηκε λίγους μήνες μετά.

Σύμφωνα με τη Διακήρυξη του ΟΗΕ για την Εξάλειψη της Βίας Κατά των Γυναικών του 1993, ως «βία κατά των γυναικών» νοείται οποιαδήποτε ενέργεια βίας εξαιτίας του φύλου, η οποία καταλήγει, ή είναι πιθανόν να καταλήξει, σε σωματική, σεξουαλική ή ψυχολογική βλάβη ή πόνο στις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των απειλών για τέτοιες ενέργειες, του εξαναγκασμού, ή της αυθαίρετης στέρησης της ελευθερίας είτε αυτό συμβαίνει στη δημόσια είτε στην ιδιωτική ζωή. Ένα ευρύ φάσμα πράξεων, στην άκρη του οποίου, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, βρίσκεται η γυναικοκτονία (femicide). «Η γυναικοκτονία δεν σχέση με αγάπη προφανώς, ούτε υπερβολική, ούτε λίγη. Ούτε έχει να κάνει με την ύπαρξη ή μη της ζήλιας. Είναι η πιο ακραία μορφή έμφυλης και σεξιστικής βίας με αποκλειστικό κίνητρο την άσκηση ελέγχου στα σώματα και τις επιλογές των θυμάτων τους. Στην ουσία η γυναίκα σε εκείνο το χρονικό σημείο για τον θύτη έχει παραβιάσει τον ρόλο που ο ίδιος της έχει αποδώσει ως γυναίκα και γι αυτό τον λόγο πρέπει να τιμωρηθεί» εξηγεί στο TPP η Ιωάννα Στεντούμη, δικηγόρος, που ασχολείται με ζητήματα έμφυλης βίας.

Γιατί γυναικοκτονία και όχι ανθρωποκτονία;

Ο όρος «γυναικοκτονία» εισάγεται το 1976, από την εγκληματολόγο Νταϊάνα Ράσελ και καθιερώνεται διεθνώς τη δεκαετία του 1990 με το βιβλίο της: «Femicide: The politics of woman killing, μαζί με την Τζιλ Ράντφορντ. «Γυναικοκτονία είναι η δολοφονία μίας ή περισσότερων γυναικών από έναν άνδρα, επειδή είναι γυναίκες» είναι ο ευσύνοπτος ορισμός που δίνει η Ράσελ το 2012, στο Συμπόσιο του ΟΗΕ για τη Γυναικοκτονία.«Δεν είναι κάτι καινούριο. Η φιλολογία αυτή υπάρχει εδώ και δεκαετίες και στο φεμινιστικό κίνημα και στο γυναικείο κίνημα.» σχολιάζει η κ.Στεντούμη και προσθέτει ότι «με βάση την επίσημη ορολογία γυναικοκτονία είναι η ανθρωποκτονία γυναικών και κοριτσιών από πρόθεση λόγω του φύλου τους. Δηλαδή επειδή είναι γυναίκες. Στις περισσότερες περιπτώσεις την γυναικοκτονία την διαπράττει σύντροφος ή πρώην σύντροφος που συνήθως είχε και κάποια κακοποιητική συμπεριφορά προηγουμένως αλλά δεν είναι και όλες οι περιπτώσεις έτσι.»

Στην Ελλάδα όμως, ο όρος άρχισε να ακούγεται ευρέως αρκετά πρόσφατα με δύο τραγικές αφορμές. Τη δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη, στα τέλη του 2018 και αυτήν της Αγγελικής Πέτρου στις αρχές του 2019. Η πρώτη γιατί δεν ενέδωσε στις σεξουαλικές ορέξεις των δολοφόνων της και η δεύτερη, γιατί ο πατέρας της δεν ενέκρινε την ερωτική της σχέση με έναν Αφγανό. Άμεσα, ο όρος συνάντησε έντονο αντίλογο: «Γιατί γυναικοκτονία και όχι ανθρωποκτονία; Είναι σαν να λέτε ότι οι γυναίκες δεν είναι άνθρωποι» είναι το σύνηθες αντεπιχείρημα. «Δεν είχε ανοίξει η σχετική συζήτηση στην Ελλάδα μέχρι αρκετά πρόσφατα. Αυτό συνέβη τελευταία, όταν είχαμε σοβαρά κρούσματα, αρκετά πυκνά. Ο λόγος για τον οποίο στην ουσία θέλουμε να υιοθετηθεί αυτή η ορολογία είναι καταρχάς ότι δεν αντιτίθεται, δεν μπαίνει ως μια εκ διαμέτρου αντίθετη έννοια στην ανθρωποκτονία, δηλαδή η γυναικοκτονία προφανώς είναι ανθρωποκτονία. Είναι μια μορφή ανθρωποκτονίας από πρόθεση λόγω του φύλου του θύματος.

Σύμφωνα με την δικηγόρο μάλιστα, η γυναικοκτονία θα πρέπει να εισαχθεί ως ποινικό αδίκημα, στο νομικό σύστημα της χώρας, αλλά και να αναγνωρίζεται ως ιδιαίτερη περίπτωση ανθρωποκτονίας θεσμικά. Αυτό, όπως αναφέρει «προκύπτει ως επιτακτική ανάγκη στο σήμερα γιατί επί της ουσίας σχηματοποιεί και ονοματίζει αυτό που πλέον θα αντιμετωπίζεται ως τέτοιο από την αστυνομία, τις δικαστικές αρχές, τους ενόχους και το κοινωνικό σύνολο, ειδικά στον βαθμό που αυτά τα δικαστήρια είναι μεικτά ορκωτά. Επομένως εκτός από τους δικαστές συμμετέχουν και ένορκοι άρα συμμετέχει ο οποιοσδήποτε από εμάς. Σε αυτό το πλαίσιο το να έχουμε αποτυπώσει σωστά το φαινόμενο, να το έχουμε χαρακτηρίσει με σαφήνεια, βοηθάει στο να γίνει ορατό το πρόβλημα. Εφόσον γίνει ορατό το πρόβλημα θα βοηθήσει να βρεθούν οι αιτίες που το γεννούν, να δούμε την ιδιαιτερότητα του ως ποινικό αδίκημα, ως μορφή ανθρωποκτονίας και να πάρουμε τα σωστά μέτρα.αντιμετώπισης, εξάλειψης, πρόληψης» υποστηρίζει η κ.Στεντούμη, που βάζει και ως επιχείρημα το γεγονός ότι σταδιακά αναγνωρίστηκε από τους κρατικούς θεσμούς η ενδοοικογενειακή βία, η έμφυλη βία.

«Όπως ακριβώς χρειάστηκε σε κάποια φάση να ορίσουμε την ενδοοικογενειακή βία, να βάλουμε έναν νόμο για την ενδοοικογενειακή βία και να πούμε ότι είναι αυτό που είναι, η βία μεταξύ συντρόφων, μεταξύ ανθρώπων που έχουν έναν οικογενειακό δεσμό. Όπως χρειάστηκε να υιοθετήσουμε στην ορολογία μας την έμφυλη και σεξιστική βία διότι υπάρχει και έπρεπε να σταματήσουμε να θεωρούμε ότι όλα αυτά τα φαινόμενα είναι κατ’εξαίρεση ή λόγω ψυχολογικών προβλημάτων, ότι έτυχε κλπ. Τότε, όλο αυτό σχηματοποιήθηκε και αντιμετωπίσθηκε ως τέτοιο, τότε άρχισαν να γίνονται καταγραφές, να υπάρχουν ξενώνες, να υπάρχουν  δίκτυα που να υποστηρίζουν αυτές τις γυναίκες, κοινωνικές οργανώσεις. Τότε αρχίσαμε κυρίως να το αναφέρουμε. Βρεθήκαμε τα τελευταία χρόνια να αναφέρουμε κάτι που στα δικαστήρια ήταν επί της ουσίας κάτι άγνωστο και το πρώτο πράγμα που σε ρωτούσαν είναι αν υπάρχει καταγραφή στην αστυνομία, αν υπήρχαν ξυλοδαρμοί, δηλαδή τα ερωτήματα ήταν κατά βάσει στο αν ήταν σωματική και πώς αποδεικνύεται. Έτσι, φτάσαμε μετά από χρόνια να αναφερόμαστε και σε άλλες μορφές, στην ψυχολογική βία, στην οικονομική βία, στη λεκτική βία, σταμάτησαν να ζητάνε αποκλειστικά να προκύπτει αυτό από μηνύσεις – για παράδειγμα. Οπότε σταδιακά δημιουργήθηκε μια νομική κουλτούρα και μία κοινωνική αντίστοιχη ενάντια στη βία. Με τον ίδιο τρόπο θεωρούμε ότι θα λειτουργήσει το να υιοθετήσουμε την έννοια της γυναικοκτονίας ως τέτοια», σημειώνει.

«Οι θεσμικοί φορείς αποτρέπουν τις καταγγελίες»

Η Ι. Στεντούμη συνεχίζει εξηγώντας ότι δεν υπάρχει μόνο το πρακτικό κομμάτι της νομικής αναγνώρισης, αλλά και το συμβολικό, δηλαδή ότι αναγνωρίζουμε το φαινόμενο. «Δε δημιουργούμε ένα φαινόμενο, δε δημιουργούμε ένα νέο αδίκημα», λέει χαρακτηριστικά. Αναγνωρίζουμε το φαινόμενο ούτως ώστε να απαιτήσουμε και τις αντίστοιχες δομές, ενημέρωση, την εκπαίδευση της αστυνομίας, την εκπαίδευση των κοινωνικών λειτουργών αλλά και όσων εμπλέκονται στο πεδίο με γυναίκες και κορίτσια που μπορεί να υπάρξουν θύματα. Στην ουσία διεκδικούμε όλοι αυτοί να μπορούν να το αντιμετωπίσουν, να αναγνωρίζουν τον κίνδυνο και να το προλαμβάνουν».

Μάλιστα, όπως εξηγεί αν μια γυναίκα καταφύγει σε Αστυνομικό Τμήμα για να καταγγείλει κάτι τέτοιο σήμερα πιθανόν να την διώξουν. «Θα πάει στο αστυνομικό τμήμα η γυναίκα να κάνει καταγγελία και θα την διώξουν – ακόμα και τώρα μπορεί να την διώξουν. Αν αναγνωρίσουμε ότι αυτό είναι μια ακραία μορφή βίας η οποία θα οδηγήσει στη γυναικοκτονία είναι πολύ πιο πιθανό να αρχίσει να σκέφτεται ο αστυνομικός υπηρεσίας που πιθανόν θα έρθει αντιμέτωπος με την γυναίκα όταν θα πάει να κάνει την καταγγελία, ότι αν την διώξει και πάει στο σπίτι ενώ έχει αναφέρει ήδη μια απειλή ή έχει αναφέρει ήδη περιστατικά βίας – ότι αν γυρίσει εκεί θα πεθάνει. Δηλαδή ότι υπάρχει η απειλή για δολοφονία. Πρέπει να κάνουμε αυτή τη σύνδεση στο μυαλό μας, ειδικά οι θεσμικοί φορείς που αυτή την στιγμή επί της ουσίας αποτρέπουν τις γυναίκες από το να προχωρούν σε καταγγελίες. Δεν συλλαμβάνουν τους δράστες, δεν συλλαμβάνουν σε αυτόφωρο.

Κάθε μέρα, σε όλο τον κόσμο

Σύμφωνα με άρθρο στο Κέντρο Γυναικείων Ερευνών και Μελετών, Διοτίμα, κάθε μέρα, σε όλο τον κόσμο, δολοφονούνται 137 γυναίκες, κατά μέσο όρο, από (πρώην ή νυν) συζύγους ή συντρόφους ή από κάποιο μέλος της οικογένειας τους. Από τις 87.000 δολοφονίες γυναικών παγκοσμίως, το 2017, το 58% διαπράχθηκε από (πρώην ή νυν) συζύγους ή συντρόφους ή μέλη της οικογένειας τους. Τα στοιχεία αυτά βασίζονται στο Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC). Όπως εξηγεί η δικηγόρος, με βάσει το παράδειγμα χωρών στις οποίες έχει αναγνωριστεί ο όρος «γυναικοκτονία», με την υιοθέτηση του όρου μειώνονται.

Επιπλέον, όπως αναφέρει η «Διοτίμα», βάσει των στοιχείων του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων, EIGE:

  • Στην Βρετανία, κάθε τρεις μέρες δολοφονείται μία γυναίκα
  • Στη Σουηδία, κάθε δέκα μέρες κακοποιείται μέχρι θανάτου από το σύζυγο ή σύντροφό της
  • Στην Ισπανία, μία γυναίκα δολοφονείται κάθε τέσσερις μέρες, περίπου 100 τον χρόνο
  • Από αυτές το 1/3 μαχαιρώνεται, το 1/3 φονεύεται με πυροβόλο όπλο, το 20% στραγγαλίζεται και το 10% ξυλοκοπείται μέχρι θανάτου

Στη Γαλλία φέτος, οι γυναικοκτονίες έφτασαν τις 137, αυξημένες σε σχέση με τις 121 πέρσι, παραπάνω δηλαδή από μία γυναίκα κάθε τρεις ημέρες. Απέναντι σε αυτό, οργανώνονται μαζικές διαδηλώσεις, με τη συμμετοχή δεκάδων χιλιάδων διαδηλωτών Σύνθημά τους, «Nous toutes», «εμείς όλες».

To Σάββατο, στην Αθήνα, εκατοντάδες διαδηλώτριες και διαδηλωτές βγήκαν στους δρόμους, με μωβ σκούπες και συνθήματα κατά της έμφυλης βίας.  «Πάρτε τις σκούπες σας και ελάτε! Έχουμε να σκουπίσουμε την πατριαρχία από τους δρόμους της Αθήνας, να τσακίσουμε σεξιστές, ρατσιστές, φασίστες κι αφεντικά, κι έπειτα να πετάξουμε ψηλά για να γεμίσουμε γκλίτερ και μαχητικό φεμινισμό αυτή την πόλη», ανέφερε το σχετικό κάλεσμα της συλλογικότητας «Καμία Ανοχή».

Από το facebook της συλλογικότητας Καμία Ανοχή

Οι ακτιβιστές/ριες του δικτύου φύλου της Διεθνούς Αμνηστίας αναφέρονται σε 10 υποθέσεις γυναικοκτονιών στην Ελλάδα, μέσα στο πρώτο 7μηνο του 2019. Στις 8 από αυτές, ο δράστης είναι νυν/πρώην/εν διαστάσει σύζυγος ή σύντροφος, σε μία είναι πατέρας (στη δολοφονία της Αγγελικής Πέτρου) και σε μία άγνωστος. «Πολλές από αυτά τα θύματα ήταν μέσα στο σπίτι τους, οι δύο ήταν μητέρες προσφάτως χωρισμένες με μικρά παιδιά. Δολοφονήθηκαν μέσα στο σπίτι τους» αναφέρει η κ.Στεντούμη. Παράλληλα, σε αρκετές περιπτώσεις, έχουν υπάρξει καταγγελίες πριν τη δολοφονία, που όμως δεν εισακούστηκαν από τις αρχές. Για παράδειγμα, στην υπόθεση του βιασμού και της γυναικοκτονίας της αμερικανίδας βιολόγου, Suzanne Eaton, στα Χανιά, τον Ιούλιο, ο δράστης είχε επιτεθεί με το αυτοκίνητό του σε 4 ακόμα γυναίκες. Μία από αυτές είχε κάνει καταγγελία τον Μάιο, λίγες εβδομάδες πριν το έγκλημα.

Μαζί με τη δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη, οι καταγεγραμμένες γυναικοκτονίες είναι 11 το τελευταίο έτος. Το «ΜΩΒ» έχει συγκεντρώσει συνοπτικά τις υποθέσεις εδώ, ενώ μαζί με άλλες ομάδες δημιούργησαν ένα βίντεο, για να θυμίσουν τις γυναικοκτονίες:
Συνεργασία: Το Μωβ, Γυναικεία Ομάδα Αυτοάμυνας, Nimertis Action Art, Θεατρική Ομάδα Ανδρομέδα, FemArtAct.

Δεν είναι ποτέ «έγκλημα πάθους»

Όπως και στις υπόλοιπες περιπτώσεις έμφυλης βίας, η κάλυψη από τα ΜΜΕ είναι τουλάχιστον προβληματική. Ο πιο συνηθισμένος τίτλος είναι «έγκλημα πάθους», ενώ όπως συνηθίζεται και σε υποθέσεις βιασμών, η συζήτηση γρήγορα μεταφέρεται στο θύμα. «Κάτι θα του έκανε, κάτι είπε και θα τον έσκασε» σχολιάζεται συχνά, τόσο στην κοινωνία όσο και στον δημόσιο διάλογο. Ακολουθούν ερωτήσεις για το πού ήταν, με ποιον ήταν, γιατί ήταν εκεί το θύμα, αν προκάλεσε κλπ.

Η «Διοτίμα» μεταφέρει από τη διεθνή συζήτηση, συγκεκριμένα τέσσερα μοντέλα προβληματικής κάλυψης γυναικοκτονιών από τα ΜΜΕ:

  • Πρώτον, «αντικειμενική» παράθεση των γεγονότων – policeframe ή «justthefacts». Στην περίπτωση αυτή έχουμε μια σκανδαλοθηρικού τύπου προβολή της δολοφονίας όπου επισημαίνονται ανατριχιαστικές λεπτομέρειες της επίθεσης – όπως ο αριθμός των φορών που το θύμα μαχαιρώθηκε.
  • Δεύτερον, αυτά τα γεγονότα συμβαίνουν σε ανθρώπους διαφορετικούς από εμάς (π.χ. μετανάστες, πρόσφυγες, αλλόθρησκοι, γενικά «Άλλοι»). Ο σεξισμός συμπορεύεται με τον ρατσισμό και τα ΜΜΕ χρησιμοποιούν δύο μέτρα και δύο σταθμά για τους δράστες ανάλογα με την εθνοπολιτισμική τους προέλευση ή την κοινωνική τους τάξη. Έτσι για παράδειγμα στην υπόθεση της Ε. Τοπαλούδη, ο «ημεδαπός» παρουσιάστηκε αρχικά ως αυτός που «παρασύρθηκε», ενώ ο δεύτερος ήταν εμφατικά «ο Αλβανός» – μέχρι να αποκαλυφθεί ότι είναι Βορειοηπειρώτης, κάτι που δεν βόλευε τα ΜΜΕ.
  • Τρίτον, επίρριψη ευθυνών στα ίδια τα θύματα (victim blaming) και/ή δικαιολόγηση του δράστη. Στα ΜΜΕ αναφέρονται συχνά η ζήλια ή η χρήση ναρκωτικών ή αλκοόλ, ώστε άκριτα να δικαιολογήσουν τις ενέργειες του δράστη του εγκλήματος, ή χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως: «από την αγάπη στη δολοφονία» ή «έγκλημα πάθους», απεικονίζοντας έτσι τις ανθρωποκτονίες ως «ιστορίες αγάπης» ή «οικογενειακές τραγωδίες».
  • Τέταρτον, δημοσιεύματα που εμφανίζουν μια κοινωνία σοκαρισμένη και μουδιασμένη, αφού ο θύτης εμφανίζεται ως «φυσιολογικός» άνθρωπος που δεν είχε δώσει ποτέ δικαιώματα.

Τι φοράς, πού πηγαίνεις, προκαλείς;

Στα πλαίσια της Παγκόσμιας Ημέρας, η Διεθνής Αμνηστία oργανώνει δράση ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης, το απόγευμα της Δευτέρας, στις 18:00 στην πλατεία Κλαυθμώνος. Η δράση περιλαμβάνει ρούχα και παπούτσια και δίπλα που δολοφονήθηκε η κάθε μία, από ποιόν και πόσο χρονών ήταν. Στόχος είναι, σύμφωνα με τους διοργανωτές, να οπτικοποιηθεί το φαινόμενο και να δοθεί η έμφαση ότι η απειλή της βίας, με αποκορύφωμα τη γυναικοκτονία αφορά γυναίκες ανεξάρτητα με το τι φορούσαν, πού ήταν, πόσο χρονών ήταν, τι έκαναν εκείνη τη στιγμή.

«Προσπαθήσαμε να οπτικοποιήσουμε το τι σημαίνει να απειλείσαι παντού. Στον δρόμο, όταν τρέχεις, όταν κοιμάσαι, όταν είσαι σπίτι σου και τρως, όταν είσαι σπίτι σου και μεγαλώνεις το παιδί σου. Πολλές από αυτά τα θύματα ήταν μέσα στο σπίτι τους. Οι δύο ήταν μητέρες προσφάτως χωρισμένες με μικρά παιδιά. Δολοφονήθηκαν μέσα στο σπίτι τους».

«Αφενός για να οπτικοποιηθεί και να καταλάβουμε ότι τελικά είναι μια οποιαδήποτε από εμάς ή ότι η οποιαδήποτε από εμάς θα μπορούσε να υπάρξει θύμα. «Τι θα του έκανε και αυτή και θα τον έσκασε» λένε. Πραγματικά αυτό δεν έχει καμία σημασία. Τι φοράς, πως κινείσαι, που κινείσαι, δεν έχει καμία σημασία. Το ερώτημα πάντα θα πρέπει να μπει στην πλευρά του άλλου. Θα μπει στην πλευρά του θύτη, σε καμία περίπτωση στην πλευρά του θύματος. Θέλαμε να δείξουμε ότι κινδυνεύουμε και ότι όσο υπάρχει αυτή η κουλτούρα που αποκαλούμε και ως τοξική αρρενωπότητα», όσο υπάρχει αυτό το σεξιστικό και έμφυλο στερεότυπο και με αυτόν τον τρόπο μεγαλώνουμε αγόρια και νέους άντρες, όσο αυτό συνεχίζει τόσο θα υπάρχουν τα θύματα από την άλλη πλευρά. Δεν έχει καμία σημασία αν θα είναι 80 χρονών γυναίκα ή 70 ή 30, όπως τα θύματα που δολοφονήθηκαν και δεν έχει καμία σημασία που κινούνταν ή τι έκαναν πιο πριν», καταλήγει η Ι. Στεντούμη.