του Διονύσιου Σκλήρη
Στα αγγλικά ο όρος «woke» σημαίνει αυτόν που γρηγορεί και επαγρυπνεί έναντι ζητημάτων κοινωνικών διακρίσεων και προκαταλήψεων, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στον ρατσισμό, τον σεξισμό, τις διακρίσεις ενάντια στη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, στον σπισισμό κ.ο.κ. Στην Αμερική είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται από τη δεκαετία του 2010 με έμφαση στον ρατσισμό ενάντια στην αφροαμερικανική κοινότητα και έκτοτε επεκτάθηκε και διεθνοποιήθηκε. Κατά την τελευταία αυτή φάση της παγκόσμιας επέκτασης του όρου και του ιδεολογικού περιεχομένου του, έχουν εκφραστεί πολλές ενστάσεις όχι μόνο από τα δεξιά, αλλά και από τα αριστερά (καθώς και από μια ρεπουμπλικανική κεντροδεξιά). Οι εξ αριστερών ενστάσεις, που κυρίως θα μας απασχολήσουν, θίγουν κατ’ εξοχήν το γεγονός ότι ο γουοκισμός έχει καταστεί πλέον μια κυρίαρχη ιδεολογία, καθώς την οικειοποιείται η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, προκειμένου να μεταθέσει τη συζήτηση από πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, που αφορούν σε θέματα εργασίας, προς την κατεύθυνση ζητημάτων επιμέρους κοινωνικών ομάδων και στην πρόοδό τους εντός του καπιταλιστικού συστήματος.
Συναφής είναι και η μονομερής έμφαση του γουοκισμού στην ηθική μέσω του λεγόμενου «virtue signalling», δηλαδή της επιδεικτικής ανάδειξης ότι ένα υποκείμενο είναι ενάρετο ως εγρηγορώς και επαγρυπνούν ενάντια σε ρατσιστικές διακρίσεις. Το μεγαλύτερο πρόβλημα εν προκειμένω δεν είναι ο ενδεχόμενος ηθικός φαρισαϊσμός και υποκρισία, αλλά το γεγονός ότι ακόμη και στις περιπτώσεις που η εν λόγω «αρετή» είναι πραγματική, υπάρχει μια μετάθεση από το πεδίο της πολιτικής σε αυτό της ατομικής ηθικής, σύμφωνα με τον ατομικισμό που προάγει ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός των ασύμπτωτων ατομικών μονάδων. Πολλοί έχουν φτάσει να μιλούν μέχρι και για τον «νέο ολοκληρωτισμό» του γουοκισμού λόγω του γεγονότος ότι πολύ συχνά ο γουοκισμός μετατρέπεται σε ένα ταυτοτικό στοιχείο της Δύσης έναντι άλλων πολιτισμών του παρόντος ή της ύστερης νεωτερικότητας έναντι παρωχημένων περιόδων και ως τέτοιο καθίσταται μια νέα παράδοξη «διάκριση» έναντι ανθρώπων με διαφορετική κοσμοθεώρηση, φτάνοντας μάλιστα σε «ακυρώσεις» (cancelling), που αποτελούν ένα νέο κυνήγι μαγισσών.
Είναι όμως η ολοσχερής απόρριψη του γουοκισμού η μοναδική δυνατή στάση της Αριστεράς; Θα υποστηρίξουμε μια διαφορετική άποψη: Η Αριστερά μπορεί να είναι μια εκ των ένδον φωνή κριτικού αναστοχασμού στα κινήματα ηθικής αφύπνισης, προκειμένου να τα διανοίγει σε έναν ορίζοντα ιδιαζόντως πολιτικής καθολικότητας με έμφαση στη διεθνική ενότητα των εργασιακών υποκειμένων ως φορέων ανατροπής. Ως πρόβλημα δεν πρέπει να θεωρούνται τα κινήματα ηθικής αφύπνισης καθ’ εαυτά, αλλά το πώς ο καπιταλισμός ούτως ή άλλως σφετερίζεται και αυτά αλλά και πολλές άλλες μορφές προοδευτισμού, όπως λ.χ. έχει ιδιοποιηθεί και τον φεμινισμό, τον αντιρατσισμό ως πολυπολιτισμικότητα κ.ο.κ. Η διαφορά, όμως, ανάμεσα αφενός στην καπιταλιστική σφετεριστική οικείωση και αφετέρου σε ένα αριστερό όραμα προόδου είναι ότι το πρώτο επιμένει σε «success stories» είτε ατόμων είτε επιμέρους ομάδων (εθνοτήτων, φυλών, φύλων, σεξουαλικών ταυτοτήτων και προσανατολισμών κ.ο.κ.), ενώ το δεύτερο αποσκοπεί στη διαθεματικότητα και στην ένταξη των ατόμων και των ομάδων σε μία ευρύτερη καθολικότητα με πολιτικά αιτήματα για μια συνολική εργασιακή χειραφέτηση από την εκμετάλλευση.
Ο γουοκισμός δηλώνει μια αφύπνιση στο ότι κάτι αρχίζει να αποτελεί ηθικό και κοινωνικό πρόβλημα, ενώ αυτό δεν ίσχυε παλαιότερα. Πρόκειται για μια γνωστική αναπαρθένευση του βλέμματος, η οποία έχει ηθικές και πολιτικές προεκτάσεις. Με τον τρόπο αυτό ο γουοκισμός εγγράφεται σε μια μακρά παράδοση των πηγών της νεωτερικότητας. Όλη η ιουδαιοχριστιανική παράδοση βασίζεται στη μετάνοια και εν συνεχεία στην εγρήγορση και τη νήψη, δηλαδή στο γεγονός ότι η ηθική εγκαινιάζεται με μια τομή που είναι η αλλαγή νου και βλέμματος έναντι του κόσμου: Κάτι που δεν λογιζόταν ως αμαρτία προηγουμένως αρχίζει να είναι αμαρτία από τη στιγμή που ο άνθρωπος θα δει τον κόσμο με τα μάτια ενός αναγεννημένου. Στον χριστιανισμό κάθε ευαγγέλιο είναι και ένα «δυσαγγέλιο»: Το όραμα μιας σωτηρίας είναι ταυτοχρόνως μια εντελώς νέα επίγνωση της αστοχίας μας ως προς αυτό, διαρρηγνύοντας την προηγούμενη αίσθηση ηθικής αυτάρκειας. Ο Διαφωτισμός ως ένα εκκοσμικευμένο όραμα εγκόσμιας «σωτηρίας» δημιούργησε τον δικό του δεοντοκρατικό ουνιβερσαλισμό, δηλαδή τη θεώρηση ότι οφείλουμε όλοι να είμαστε ίσοι, ανεξάρτητα από εμπειρικούς υπολογισμούς για την τρέχουσα κατάσταση του κόσμου, γιατί μόνο αυτό προσφέρει ορίζοντα νοήματος στην κοινωνική μας συνύπαρξη και επικοινωνία. Η αρχή αυτή έφερε στις νοοτροπίες ένα νέο πνεύμα ότι πρέπει σε αυτή τη ζωή λ.χ. να καταργηθεί η δουλεία ή μια ισότητα στο δικαίωμα ψήφου σε όλα τα φύλα και τις φυλές, προτού αυτό γίνει σταδιακά μια κοινωνική πραγματικότητα. Σήμερα υπάρχουν νέα διακυβεύματα, όπως λ.χ. η απόδοση του δικαιώματος του γάμου στη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Επίσης, μια αίσθηση ότι οφείλουμε να μειώνουμε κατά το δυνατόν τον φόνο, την οδύνη και την αλλοτρίωση των ζώων. Αυτά τα νέα ζητήματα δημιουργούν και μία εκ των υστέρων αίσθηση ενοχής για όλα όσα η ανθρωπότητα δεν είχε κάνει μέχρι σήμερα. Το νέο «δυσαγγέλιο» σήμερα είναι η «κουλτούρα ακύρωσης» (cancel culture), η οποία μεταβαίνει και στο παρελθόν για να ανιχνεύσει αστοχίες του πολιτισμού μας, όπως κάθε ηθική αφύπνιση αποτελεί ένα νέο ερμηνευτικό βλέμμα στο παρελθόν μας στην κατεύθυνση της μεταμέλειας που προκαλεί ένα πρωτόγνωρο ηθικό αίτημα, το οποίο ήταν κατά μια έννοια «πάντα εκεί», απλώς δεν το βλέπαμε. Η Αριστερά, εγγραφόμενη στην παράδοση του Διαφωτισμού, δεν δικαιούται να εκχωρήσει τις ηθικές αυτές αφυπνίσεις στη φιλελεύθερη δεξιά, ούτε να δίνει τους ίδιους αγώνες με τη συντηρητική δεξιά.
Αυτό που μπορεί και οφείλει να κάνει η Αριστερά είναι να μεταμορφώνει την ηθική αφύπνιση σε μια ευρύτερη πολιτική αφύπνιση. Δηλαδή να τονίζει ότι κάθε τυχόν νίκη μιας επιμέρους ομάδας ατόμων δεν μπορεί να αποτελεί «σαξές στόρι», τουλάχιστον όχι μέχρι να επιτευχθεί μια καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση με έμφαση στη θέση του κόσμου της εργασίας. Η Αριστερά όχι μόνο δεν πρέπει να αρνείται την αφύπνιση, αλλά οφείλει να προκαλεί μια ακόμη βαθύτερη αφύπνιση, μια αφύπνιση πολιτική και όχι απλώς ηθική, ότι οι επιμέρους ελευθερίες είναι πραγματικές μόνο αν εντάσσονται στην καθολική ανθρώπινη απελευθέρωση. Αυτό όμως μπορεί να συμβεί μόνο μέσω μιας διεθνικής αφύπνισης για το πώς είναι η κατάσταση του κόσμου της εργασίας σε κάθε χώρα και, κατ’ επέκταση, μέσω μιας διεθνούς αλληλεγγύης και σχηματισμού γεφυρών στην κατεύθυνση της δημιουργίας ενός κοινού αντιστασιακού και ανατρεπτικού υποκειμένου. Το γεγονός ότι ένα μέρος του κόσμου της εργασίας στρέφεται εναντίον των αιτημάτων του γουοκισμού, όπως άλλωστε στρέφεται και προς την ακροδεξιά ή προς τη συντηρητική αριστερά, δεν είναι λόγος για την αριστερά εν γένει να δημαγωγεί και να σύρεται πίσω από τρέχουσες λαϊκές νοοτροπίες, ακόμη κι αν αυτές είναι εν μέρει εύλογες λόγω της ταύτισης του γουοκισμού με τον κυρίαρχο ελιτίστικο νεοφιλελεύθερο λόγο. Η Αριστερά μπορεί, αντιθέτως, να ζητάει ακόμη περισσότερη αφύπνιση: Την αφύπνιση στο τι θα σήμαινε για το εδώ και τώρα η αίσθηση ότι η ανθρωπότητα είναι ενιαία και το ότι η απελευθέρωση των εκμεταλλευμένων μπορεί να συμπεριλάβει τις χειραφετήσεις όλων των επιμέρους αδικημένων ομάδων.